به یاد
"پرویز شهریاری"
شهر یاران بود
و جان مهربانان
این دیار خسته
از استبداد و ارتجاع
رضا نافعی

هفته گذشته در شهر کلن آلمان، مراسمی برای یادبود پرویز شهریاری برپا شد. از جمله سخنرانان این مراسم "رضا نافعی" عضو هیات تحریریه مجله "دنیا" در سالهای ابتدای پیروزی انقلاب 57 و فعالیت علنی و قانونی حزب توده ایران در داخل کشور بود.

متن این مقاله را که از وبلاگ "رضا نافعی" برگرفته ایم، در ادامه می خوانید:

روشنفکران و هنرمندان، اگر از معدود عنصر هایی که خود را در اختیار زر و زور گذاشته‌اند، بگذریم، در تمامی طول تاریخ پر تنش و پر فراز و نشیب ما همیشه عدالت خواه بوده اند، همیشه از آرمانی  انسانی پیروی کرده اند و همیشه با تمام توان خود در جستجوی حقیقت بوده اند و این وجه مشترک همه اهل قلم و اندیشه را نباید دست کم گرفت.

یکدست کردن رأی و اندیشه روشنفکران و هنرمندان، نه ممکن است و نه سودمند، روشنفکر و هنرمند، اگر به واقع آرمان خواه و حقیقت جوست، باید توانایی تحمل نظر دیگران و به خصوص «تازه کاران» را داشته باشد. باید این حقیقت مسلم زمان را بپذیرد که دیگر نمی‌توان تنها با «دستور» و پراکندن «نسخه های حاضر و آماده و کلیشه ای » به هدف خود رسید.

برخورد اندیشه ها به معنای تندی و هتاکی نیست، به این نظر اعتقاد داشته باشیم که مردم هتاکی و بد زبانی را به معنای بی فرهنگی می دانند و هرگز حق را به چنین نوشته هایی نمی دهند. هرگز نباید بنای داوری را بر این گذاشت که «اگر کسی با نظرهای من مخالف است، پس با من دشمن است»، و آن وقت بر اساس این داوری نادرست، به خود اجازه داد که با هر زبانی و هر شیوه ای برای مقابله با این دشمن خیالی، آماده نبرد شد» .

«. . . صاحبان قلم و اندیشه، تنها وظیفه «دفاع از خود» و «بی آبرو کردن دشمن خود» را ندارند. وظیفه ورسالت اصلی آن ها، در درجه اوّل روشن کردن مردم و در درجه دوّم حفظ یگانگی بین خود است. یگانگی صاحبان قلم به معنای آن نیست که در اندیشه و نظر خود اختلافی نداشته باشند. این یگانگی به معنای وجود رسالت و جستجوی وجود حقیقت و شناساندن آن به مردم است؛ و روشن است که این رسالت را نمی توان به انجام رساند، مگر این که برخوردی منطقی و انسانی در بین آن ها وجود داشته باشد. برخوردی که تنها به خاطر برملا کردن حقیقت و شناساندن آن به مردم باشد. شجاعت در این نیست که با هر حربه ای ، حریف خود را به زانو در آوریم و از میدان به در کنیم ، شجاعت واقعی در قبول حقیقت، در شکیبایی و در «برخورد فرهنگی» است.

«. . . صاحبان قلم و اندیشه، نمی توانند و نباید از هم دور باشند. اختلاف سلیقه و رأی و تفاوت دیدگاه ها از ویژگی های اندیشمندان، نویسندگان و هنرمندان است. و چه خوب که چنین است. فضای بدون بحث شایسته اهل قلم نیست. در رویارویی های اندیشه است که حقیقت آشکار می شود. از درون، گروه های کوچکی همیشه اتفاق نظر دارند و یا «تازه کارانی»که تسلیم «پیش کسوتان» اند، هیچ نیرویی و هیچ حقیقتی ظاهر نمی شود. البته، پیش کسوتان حق پیش کسوتی دارند ولی تنها به خاطر در میان گذاشتن تجربه های تلخ و شیرین خود. پیش کسوتی هرگز به معنای «حق وتو» نیست. به خصوص، تجربه کار روشنفکران ما در سده اخیر ثابت کرده است که فعالیت های انفرادی یا درون محفلی، هر چند که همراه با آرمان خواهی و عدالت جویی باشد، نمی تواند بر کار جامعه و بر دگرگونی های آن تأثیری جدی داشته باشد و چه بسا که نیروی محفل های جداگانه ، موجب خنثا کردن نتیجه کار یکدیگر شده اند. . . » . (چیستا .آذر ماه 1369 شماره 72) ". (1)

امروز بیاد بزرگمردی  گرد هم آمده ایم که زندگیش مصداق این سخن خواجه شیراز بود :

 مرا عهدیست با جانان که تا جان در بدن دارم

هوادران کویش را  چو جان خویشتن  دارم

*******

 شهریاری که بود؟

 جوانی که از همان اوان کودکی  گرسنگی را شناخته و طعم تلخ فقر را چشیده بود، طی سالهای نو جوانی پنج خواهر و برادرش را از دست داده بود. شاید هر بار این پرسش دردناک در ذهنش چرخیده بود  که : چرا آنها مردند؟ چرا بچه باید بمیرند؟ چرا بزرگتر ها جلوی مرگ کودکان را نمی گیرند؟  شاید هم یکی دوبار از پدر پرسیده بود که : چرا؟ اما پدر جوانش نیز که نخست رعیت و بعد کارگر کارخانه بافندگی خورشید کرمان بود، پیش از آن که پرسش او را پاسخ دهد، در اثر کار طاقت فرسا "خود نیز در 46 سالگی به کودکان از پیش رفته اش پیوسته بود. و اینک نوبت   پرویز بود که بجای پدر پای در میدان نهد." او برای تامین هزینه زندگی خود و خانواده و ادامه تحصیل در تهران ناگزیر شد به کارهای سختی چون کارگری ساختمان و حتا کوره پز خانه بپردازد.

او در  کوران این زندگی مشقت بار با زندگی توده های میلیونی مردم زحمتکش و ستمدیده بیشتر آشنا شد". اما اگر  شهریاری را در بستر زمانه ای که در آن رشد یافت قرار ندهیم شناخت ما از جوانی  که در 19 سالگی به حزب توده ایران پیوست ناتمام خواهد بود.

 با نگاهی شتابان به جامعه  آنروز ایران می بینیم که :

"سقوط رضا شاه تغییری در وضع طبقاتی دستگاه حاکمه بوجود نیاورده، زمام امور کشور  همچنان  در دست ملاکان بزرک  و کمپرادور ها باقی مانده و این ها اکثریت مجلس راهم تشکیل می دادند، تنها  فرق این دوران با زمانی که رضا شاه در رأس قدرت بود  این بود که آن ثبات ظاهری  اکنون دیگر وجود نداشت. صاحبان املاک غصب شده از جانب رضا شاه، خواستار استرداد آن بودند، خوانین و رؤسای تبعید شده ایلات  به محل های خود بازگشته اختیارات از دست رفته خود را برقرار می ساختن و املاک ضبط یا تعویض شده خود را می‌خواستند. بساط خان خانی از نو گسترده می شد". (2)

 و از سوی دیگر :

"وضع مادی زحمتکشان، علیرغم مواعید متعدد دولت های  وقت بیش از پیش اسفناک بود .... هیچ گونه قانونی که مدافع زحمتکشان باشد وجود نداشت". (3)

و اما در هیمن زمان ،

یعنی در  دوران مجلس چهاردهم، فراکسیون حزب توده ایران با هشت نفر تشکیل یافت: شعار عمده اعضای فراکسیون عبارت بود از :

" آزادی برای همه، نان برای همه، فرهنگ برای همه، بهداشت برای همه ". (4)

در همین گیر و دار است که او پاسخ " چرا های" دیرینه خود را می  یابد : " آزادی،  نان، فرهنگ، بهداشت برای همه". این سخنی است که از دهان توده ای ها در می آید، چه آنها که در مجلسند و چه آنها که در اعتراضات اجتماعی و میتینگ های چند ده هزارنفری  حزب توده ایران، در آن سالهای سرنوشت ساز، شرکت می کنند. برای او دیگر جای تردید نیست و راه مشخص است. او به سازمان جوانان  حزب توده ایران می پیوندد. مسئول حوزه حزبی او احسان طبری است و نخستین کتاب اجتماعی او " جنبش مزدک و مزدکیان " است که در سال 1327 در 22 سالگی نگاشته است.

ولی برای شناخت جامع تر پرویز شهریاری باید او را در بستر اجتماعی آن دوران نگریست. پدیدۀ چشمگیر در این دوران این است که گرچه دستگاه آموزش و پروش در کشور از دبستان تا دانشگاه و برنامه های درسی آن در دست دولت است ولی در این دوران یک انقلاب فرهنگی  در ایران رخ می دهد که نه تنها با آموزش های رسمی خویشاوند نیست بلکه پیکر فرهنگی کشور را از بنیاد متحول می سازد. تنها شهریاری نیست که به این تشخیص می رسد و به حزب توده ایران می پیوندد.  فرهنگ سازان بزرگ این دوران  که پایه شعر نوین ایران را می نهند از سراینده " مرغ سحر " ملک الشعراء بهار گرفته تا گوینده " آی آدمها که بر ساحل بساط دلگشا دارید" نیما یوشیج، پدر شعر نوین ایران، سراینده "مریم " فریدون توللی، و سایه که گفت :" دیر است گالیا دیگر زمن فسانه دلدادگی مخواه" کسرائی و شاملو، اخوان ثالث، منوچهر شیبانی شاعر و نقاش ( که نیما یوشیج  او را جانشین خود  می خواند)، و در عرصه تئاتر نوشین و لرتا، خیرخواه، جعفری، شباویز، کهنموئی....، و در عرصه طنز سیاسی محمد علی افراشته و نوح، نویسندگان و مترجمانی چون صادق هدایت و بزرگ علوی، شهید نورائی، مرتضی کیوان، به آذین، نجف دریابندری، شاهرخ مسکوب، محمد جعفر محجوب، احمد محمود، ابراهیم گلستان، امیر حسین آریان پور، پروین گنابادی، و آهنگ سازانی  و موسیقی دان هائی چون پرویز محمود (پایه گذار ارکستر سمفونیک  ایران و سازنده سرود رسمی حزب توده ایران)،  ثمین  و اولین باغچه بان، حسین ناصحی و بعد ها محمد تقی مسعودیه،  نقاشانی چون شیبانی و بعد ها الخاص و دهها  و صدها فرهیختگان فرهنگ سازدوران، که آنچه برشمردم فقط نمونه ایست از هزاران هزار منادیان فرهنگ نوین و انقلابی ایران و طلایه داران مدرنیته راستین، که از مکتب حزب توده ایران برخاسته‌اند و بسیاری از آنها از جمله پرویز شهریاری تا پایان عمر به راهی که در جوانی گزیدند وفادار ماندند.

آری او نیز چون بسیاری دیگر از روشنفکران شریف جامعه ما سخنگوی کسانی شد که در هیاهوی ستم بار جوامع زر و زور صدایشان بجائی نمی رسد، فراموش شدگانی که معمولا کسی به یادشان نیست. او برای نشر آگاهی  اجتماعی  در کنار فرهنگ سازانی قرار گرفت که فرهنگی دوران ساز، فرهنگی مردمی، فرهنگی توده ای را پی افکندند. اینها با سلاح کارای دانش و روشنگری به یاری توده های نا آگاه برخاستند. کلاسهای مبارزه با بیسوادی برپا کردند تا به کارگران خواندن و نوشتن بیاموزند و نخستین ابزار کسب آگاهی را در اختیار آنها  قرار دهند.

 در جائی از قول یکی از فلاسفه قرن نوزدهم  آلمان خواندم که شرط اول برای انتخاب درست آزادی است. ولی آزادی به تنهائی برای انتخاب صحیح کافی نیست. او برای روشن ساختن مسئله مثالی می زند و می گوید : فرض کنیم یک قطعه الماس  تراش خورده گرانقدر را با 99 شیشه بی قدر ولی خوش تراش و شبیه همان الماس  در برابر ما قرار دهند  و بگویند در انتخاب آزاد هستید. امکان  انتخاب غلط از سوی کسی که معیارهای  شناخت الماس را نمی شناسد 99 بار بیش از شانس انتخاب درست است. اما آن کس که الماس شناس است گمراه نمی شود و با اتکاء به شناخت و اطلاعات کارشناسانه خود همان قطعه الماس را انتخاب خواهد کرد و نه آن شیشه های بی قدر را. بنا بر این  آزادی همراه با آگاهی   می‌تواند در گزینش  درست  از نادرست بما کمک کند. با توجه به این اصل سوسیالیست‌های قرن نوزدهم در اروپا بنا را بر این نهادند که مردم زحمتکش را به علوم اقتصاد، تاریخ و فلسفه مجهز سازند تا آنها بتوانند منافع خود را بشناسند و فریب صاحبان  زر و زور را نخورند. و این همان راهی بود که این فرهنگسازان نوین ایران با بکار بستن رهنمودهای حزبی گام در راه اجرای آن نهاده بودند: گسترش آگاهی برای  دفاع از آزادی .

جوانان و بسیاری از میانسالان امروز تصور روشنی از آن زمان و فرهنگ مسلط بر آن ندارند. اگر نگاهی دوباره به برخی از داستانهای صادق هدایت چون علویه خانم، طلب آمرزش، حاجی آقا و توپ مروارید بیفکنیم از فضای عمومی آن دوران تصویری نسبی بدست خواهیم آورد  و  هنگامی به ارزش کار و پیکار این نوآوران پی خواهیم برد که بدانیم در کجا  قامت برافراشتند، با چه  دشواریهائی در افتادند و در کدام جامعه،  بقول مولوی،  صلا در دادند که  "نو فروشانیم و این بازار ماست ". آن فرهنگی که آنها در آن روزگار پی افکندند، و فرهنگ توده ای نام گرفت، فرهنگی است که هنوز هم برغم خشونت خونین عصر ستمشاهی و سپس ارتجاع مذهبی، با قدرت و صلابت در جامعه ایران مواج است. نه به شکل تشکیلاتی اما در اندیشه مردم، در شیوه تحلیل، نگرش و بینش آنها به رویدادهای سیاسی  و اجتماعی ایران و جهان.

یکی ار برجسته ترین و پیگیرترین  روشنفکرانی که با گسترش دانش به جنگ بی دانشی و خرافات   ناشی از آن، در هر شکل و در زیر هر نقاب، رفت، پرویز شهریاری بود. او برای پیکار با بی دانشی و دریدن دامهای  فریبی که واپسگرایان می گستردند و می گسترند با هفت کفش آهنین شکیبائی و عصای توان بخش امید گام در راه هفت خان بلا نهاد.

او به آموزش  و گسترش مادر علوم یعنی ریاضی روی آورد " که در پر ورش  نگرش علمی و منطقی و برهانی برا شناختن مسائل پیچیده زندگی اجتماعی و جهان نگری تا ثیری اساسی دارد".

"آموزش ریاضی به زبان ساده یکی از ابتکارهای بی مانند این استاد بلند پایه، انقلاب بزرگی در کاربرد روشی بود، که به ریاضی گریزی و ریاضی هراسی در محیط های آموزشی پایان داد و این رشتهِ پی بنایی علمی را در میان نسل جوان توده گیر کرد. شهریاری با درک عمیق این وظیفه برجسته علمی در تحول و پیشرفت فکری جامعه از سال 1335 تا 1352 به نگارش و ترجمه کتاب های ارزشمندی در رشته ریاضی برای دانش آموزان و دانشجویان و علاقمندان ایرانی آن پرداخت. او با برداشتن این گام بزرگ به درستی در یافته بود که ریاضیات در پرورش نگرش علمی و منطقی و برهانی به مسئله پیچیده زندگی اجتماعی و جهان نگری تأثیری اساسی دارد.

کتاب ها و نوشته های ریاضی شهریاری در سطح های گوناگون چنان گسترده و شمارمند است که طبقه بندی کردن آن ها کار آسانی نیست. به گفته او در یک مصاحبه مجموع کتاب و مقاله های (نوشته و ترجمه) 400 جلد کتاب و هزار مقاله است.

مجله «سخن علمی» به سردبیری پرویز شهریاری که از 1342 تا 1349 انتشار یافت، در نشر تازه ترین دیدگاه های علمی و اجتماعی و فلسفی با استقبال فراوان خوانندگان از طیف های مختلف اجتماعی روبرو شد. این نشریه تازه ترین دستاوردهای فیزیک، ریاضی، کیهان شناسی و اندیشه های فلسفی را در مقاله های کوتاه و روشنگر در اختیار خوانندگان خود قرار می داد. مقوله هایی چون ماده، ضد ماده، انرژی و مسئله های آن، دنیای پیچیده اتم و عنصر های نوین تشکیل دهنده آن به دقت مورد نقد و موشکافی قرارمی گرفت. خوانندگان از راه این نشریه با بسیاری از چهره های نام دار گذشته و معاصر علمی و فلسفی ایران آشنا می شدند. سرانجام رژیم آزادی کش ستمشاهی انتشار این مجله را تهدید کننده تشخیص داد و از ادامه کار شهریاری به عنوان سردبیر این مجله وزین علمی جلوگیری کرد و آن را به تعطیلی کشاند.

ماهنامه وزین چیستا که از سال 1367 به سردبیری پرویز شهریاری تا پایان حیات وی به نشر خود ادامه داد، سهم نمایانی در ایران شناسی، بررسی دوره های گوناگون تاریخ ایران، آشنایی با آداب و رسم های ایرانیان، استوره شناسی ایران زمین، نقد و بررسی تأتر و سینمای ایران و جهان، کنکاش در جنبش های اجتماعی مردم ایران، بحث های ادبی و هنری و غیره داشته است. در این ماهنامه دیدگاه های پرویز شهریاری در سر مقاله در زمینه مسئله های گوناگون جای شاخصی دارد که در پایان این یادنامه به برخی از آن ها اشاره می شود.

پس از انقلاب، «آشتی با ریاضیات» که در یک دوره ده ساله انتشار یافت، رهیافت جدید برای نشر تئوری های ریاضیات نوین بود. وزارت ارشاد اسلامی برای سنگ اندازی در کار این نشریه از جمله به بهانه این که ما در زمان جنگ با کسی سر آشتی نداریم!؟ تکلیف کرد به جای عنوان «آشتی با ریاضیات» عنوان «آشنایی با ریاضیات» به کار برده شود. انتشار 14 جلد کتاب «حل المسایل» در زمانی کوتاه به کتاب بالینی دانش آموزان و دانشجویان و ریاضی دوستان تبدیل شد. به موازات آن چاپ و نشر «کتاب های سیمرغ» جُنگی از کتاب های جیبی در رشته های گوناگون علمی و پژوهشی است که به بهای ارزان در اختیار علاقمندان قرار گرفت.

پرویز شهریاری چه بعنوان همکار وبیشتر به عنوان سردبیردر انتشار نشریه هایی مانند َهومن، برهان، دنیای دانش آموز و نشریه های جانبی دانشگاه آزاد  و نشریه آشنایی با دانش، نقش فعال داشته است. علاوه بر این در سال 1379 به موازات عهده دار بودن سردبیری نشریه وزین اجتماعی، سیاسی و فرهنگی چیستا ، سردبیری نشریه «دانش و مردم» را بر عهده گرفت.

پرویز شهریاری به خاطر کامل کردن تلاش های علمی و فرهنگی خود برای بالا بردن سطح معلومات دانش آموزان و آماده کردن آنان برای ورود به دانشگاه اقدام به بنیان نهادن «گروه فرهنگی خوارزمی» کرد. فعالیت او در این گروه دیری نپایید. زیرا او معتقد بود که باید به اعتبار سود های به دست آمده از کار دبیران و استادان همکار در کار درس دادن، به آن ها حقوق عادلانه داد. چون گردانندگان گروه به خاطر سودورزی با این پیشنهاد مخالف بودند از این گروه جدا شد و گروه دیگری به نام «گروه فرهنگی مرجان» را بنیان نهاد. (مرجان نام دخترنو جوان او بود که در سانحه اتومبیل جان اش را از دست داد). او هم چنین به تأسیس دبیرستان های خوارزمی، مرجان و مدرسه عالی اراک همت گماشت تا فرزندان ایران از امکان های بهتر برای دانش آموختن برخوردار شوند.

پرویز شهریاری به مناسبت خدمت های گرانقدرش در آموزش ریاضیات، تألیف و ترجمه کتاب های پر شمار علمی و ریاضی در سال 1345 به دریافت نشان درجه یک علمی نایل آمد و در سال 1384 به عنوان «چهره ماندگار» ایران شناخته شد.

پرویز شهریاری جوان فعالیت سیاسی اش را با عضویت در سازمان جوانان حزب توده ایران آغاز کرد و به خاطر این فعالیت ها، چندین بار به زندان افتاد. او پس از کودتای 28 امرداد 1332 مدت کوتاهی به عنوان مسئول کمیته ایالتی مازندران در این استان فعالیت داشت و سپس با لو رفتن کمیته ایالتی تهران که او عضو آن بود، دستگیر شد. پس از آزادی از زندان کماکان به کار علمی و فرهنگی و تدریس ریاضی در مؤسسه های آموزشی پرداخت.

در آستانه انقلاب بهمن ماه 1357در همکاری با م. ا. به آذین و جمعی دیگر در بنیانگذاری «اتحاد دموکراتیک مردم ایران» که بیان نامه آن به طور علنی در مهر ماه 1357 انتشار یافت، شرکت داشت. او عضو هیأت اجرایی این سازمان و عضو هیأت تحریریه نشریه نیمه علنی «اتحاد دموکراتیک مردم ایران» ارگان این سازمان بود. او علاوه بر نوشتن مقاله، تنظیم ستون طنز این نشریه با عنوان «کی به کیه» را بر عهده داشت. پرویز شهریاری پس از انقلاب بهمن در هیئت اجرایی «شورای نویسندگان و هنرمندان ایران» و هیئت اجرایی «جمعیت ایرانی هواداران صلح» عضویت داشت. پس از یورش به حزب توده ایران در 17 بهمن دستگیر شد و مدتی را در زندان جمهوری اسلامی ماند ". (5)

1    ــ سایت نگرش

2 ـ  عبد الصمد کامبخش. نظری به جنبش کارگری و کمونیستی در ایران.

3ـ کامبخش

4ـ کامبخش

5ـ نگرش