برخی بررسی ها... - احسان طبری (33 )

پایان زندیقیان

و آغاز جنبش خرمدینان

مطالعه تاریخ زنادقه عبرت انگیز است. هزاران سال است در زیر آسمان لاجوردی کشور ما نبردی عظیم و پیچیده بین ستمگران و عدالت جویان، خرافه پروران و حقیقت پرستان، زاهدان مرگ اندیش و رندان جهان پرست، اسارت گران و آزادی طلبان، ثروتمندان و تهی دستان، با انواع اشکال – مسالمت آمیز، قهر آميز، آشکار و پنهان – جریان داشته است. تلاش انسان و از جمله ایرانیان برای عدالت و حقیقت و رهایی تلاشی دیرینه و نور فروزنده ای است که مانی و زندیقان دوران ساسانی و اموی و عباسی آرزو داشتند بر تیرگی اهرمنی چیره شود؛ سرانجام پیروز خواهد شد.

فصل پانزدهم کتاب "برخی بررسی ها درباره جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران" را با موخره ای که طبری برای "زنادقه" نوشته به پایان می بریم و سپس فصل شانزدهم این کتاب را که درباره "بابک خرمدین" است شروع می کنیم که در شماره های آینده راه توده نیز ادامه می یابد. طبری درباره پایان فصل "زنادقه" چنان می نویسد که گويي عاقبت کار خویش در جمهوری اسلامی را پیش بینی می کند.

او می نویسد:
«مطالعه تاریخ زنادقه عبرت انگیز است. هزاران سال است در زیر آسمان لاجوردی کشور ما نبردی عظیم و پیچیده بین ستمگران و عدالت جویان، خرافه پروران و حقیقت پرستان، زاهدان مرگ اندیش و رندان جهان پرست، اسارت گران و آزادی طلبان، ثروتمندان و تهی دستان، عرصه های فلسفی، مذهبی، عرفانی، سیاسی، اجتماعی، نظامی و با انواع اشکال – مسالمت آمیز، قهر آميز، آشکار و پنهان – جریان داشته است. تلاش انسان و از جمله ایرانیان برای عدالت و حقیقت و رهایی تلاشی دیرینه و نور فروزنده ای است که مانی و زندیکان دوران ساسانی و اموی و عباسی آرزو داشتند بر تیرگی اهرمنی چیره شود؛ سرانجام پیروز خواهد شد.
در پایان این سخن، چند شعر سروده ي خود را که در آن فلسفه ي «دولاب کیهانی» مانی – که جمع کثیری از زنادقه به دنبال وی رفته اند – تشریح شده و نشانه ي آن است که جوهر حقیقت و عدالت از خلال رنج، از تیرگی دروغ و ستم می رهد، در پایان این مقاله می آورم:
گفت مانی که: دلوهان زمان مایه از خاک برگرفته به چرخ می رسانند نزد میر جهان تا که رزبان به گردش چرخشت باده ناب بر کشد از رز نگذارد به گوهران دو سرشت . آری این باغبان باده فکن تلی از خوشه ها کند خرمن هستی، این جا خمیرمایه پست که تنش را نهیب رنج شکست وز وجودش به قطره قطره، چکید نور پاکی که او به جور مکید این چنین وصف می کند مانی راز دولاب های کیهانی
فصل شانزدهم
در اوایل قرن دوم هجری (اوایل سده نهم میلادی) در شمال غربی ایران (طالش و مغان) خرمدینان به سالاری بابک علیه خلیفه دست به قیام زدند. این قیام بیست سال طول کشید. طی این مدت خرمندینان چندین بار شکست های فاحش به لشگریان خلیفه وارد ساختند. سرانجام سپاه خلیفه به سرداری افشین، خرمندینان را شکست داد. گفتار زیر تحلیل این واقعه ي جلیل تاریخ جنبش های اجتماعی مردم ایران است.
بابک خرمدین
انگلس در اثر خود موسوم به «جنگ های دهقانی در آلمان» متذکر می شود که در دوران قرون وسطی الحاد مذهبی و عرفان (صوفی گری) یکی از اشکال و مظاهر مخالفت اجتماعی (اپوزیسیون) با رژیم فئودالی موجود است.
این کلام انگلس در باره جنبش های ضد فئودالی در قرون وسطی نه فقط برای جنبش ها در کشورهای غربی صادق است، بلکه بر کشور آسیایی ما نیز کاملا صدق می کند: جنبش پیروان مانی، جنبش «درست دینان» یا پیروان مزدک، جنبش خرمدینان یا پیروان بابک، جنبش های اسماعيليان یا ملاحده و قرمطیان، جنبش های دراویش صوفی و شیعیان، جنبش های حروفیه و نقطویه و بابیه و غیره و غیره، همه و همه جنبش هایی بودند که رنگ الحاد مذهبی و یا صبغه ي عرفانی داشتند، ولی از جهت محتوای اقتصادی و اجتماعی خود علیه نظام فئودال بودند. علت چنین وضعی روشن است. فئودالیسم در قرون وسطی در حکومت مذهبی (تئوکراتيك) خلفاء و پاپ ها تجلی می کرد.
مذهب حاکم حربه ي اساسی فکری حکومت طبقه حاکم بود و از همین رو، طبقه محکوم با الحاد مذهبی خود به مقابله می شتافت. پروتستان و کالوینیست بر ضد کاتولیک بر می خاست، شعیه و اسماعیلی علیه حنفی و حنبلی قد علم می کرد. با این حال، در دورن بورژوازی که به قول مارکس «حقوق» به شکل حاکم ایدئولوژیک بدل شد، جنبش اجتماعی نیز چهره غیر مذهبی و «دینوی» به خود گرفت.
در نخستین سده های پس از استقرار سلطه ي عرب، محتوای عمده اجتماعی جنبش های مردم ایران علیه خلافت عرب بود. در این محتوا می بایست دو جهت متمایز را از هم تشخیص داد: نخست جهت مبارزه ي «رهایی بخش» (یا استقلال طلبانه) برای خرد کردن یوغ سیادت بیگانه؛ و دوم جهت مبارزه «طبقاتی»، یعنی مبارزه دهقانان و فقرای شهر علیه حکومت اشراف فئودال اعم از عرب و ایرانی که در هیات خلافت عباسی نمود و تجلی یافته بود. این دو جهت تا زمانی که خلافت مستقیما در برابر مردم ایران قرار داشت و هنوز حکومت های مستقل و یا دست نشانده ي ایرانی به وجود نیامده بودند (یعنی تا اواسط قرن سوم هجری) سخت به هم درآمیخته بود؛ زیرا خلافت عباسی نه فقط موجد اسارت ملی مردم ایران بود، بلکه همچنین موجد اسارت اقتصادی و اجتماعی وی نیز به شمار می رفت. خلافت عباسی بخش عظیمی از اراضی به اصطلاح «مفتوح العنوة» را که در سابق متعلق به دربار و اشراف ساسانی و آتشکده های زرتشتی بود، در تصرف داشت و این اراضی را به امیران عرب و ایرانی دست نشانده به اقطاع می داد و دهقانان ایرانی بدین سان خراج گزاران برده وار این امیران و خود خلافت بودند. به همین جهت، می توان گفت جنگ های انقلابی دهقانان ایران بر ضد سپاه خلیفه نه فقط جنگ های رهایی بخش، بلکه جنگ های طبقاتی نیز بود.
مطالعه جنبش های اجتماعی در ایران از وظایف مهم در زمینه تحلیل علمی تاریخ کشور ماست. در اطراف بسیاری از جنبش ها، مورخان معاصر تحقیقاتی ذی قیمتی انجام داده اند و بدین سان در ایفای این وظیفه مهم گام هایی برداشته اند و از جمله باید از اثر آقای سیعد نفیسی در باره بابک خرمدین نام برد. با این حال، این آثار تحلیل عمیق پدیده های اجتماعی را به دست نمی دهد و اغلب جمع آوری مدارک و متونند و بدون آن که بتوان سودمندی و ارزش علمی آن ها را منکر شد نمی توان بدان ها خرسند ماند و گامی از آن فراتر نگذاشت.

برای مطالعه بخش های پیشین به لینک های زیر مراجعه نمائید

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.html

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.html

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.html

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.html