برخی بررسی ها... "احسان طبری" ( 27)

نقش تاریخی تشیع

در حفظ استقلال ایران

شاهان صفوی برای مقابله با ازبکان سنی در شرق و عثمانیان سنی در غرب ایران تشیع را لازم داشتند و در واقع نیز حربه، حربه ای کاری بود و در حفظ استقلال ایران و اتحاد اقوام مختلف نقش مهمی بازی کرد. این ارزیابی به هیچ وجه بدان معنا نیست که محتوای تشیع مانند همه مذاهب سرشار از عقاید و مراسمی نیست که پایه عقلی و علمی ندارد و به ویژه در دورانی که بشر باید به اتکای راسیونالیسم علمی راه را به سوی پیش بگشاید به ناچار بند پای تکامل است. به پدیده های تاریخی نباید از منظر امروز نگریست، بلکه باید نقش آن را در زمان ها و زمینه ها به شکل مشخص بررسی کرد. تشیع در ایامی که حربه اپوزیسیون بود و تشیع در دورانی که به حربه هیات حاکمه بدل گردید، دارای نقش همانندی نیست.

نقش تشیع در تاریخ ایران

ایران شناس معروف شوروی "و.و. بارتولد" در کتاب خود در باره تاریخ جنبش دهقانان در ایران (صفحه 55) می گوید که «قرن ها قبل از صفویه، شیعی گری در ایران به ویژه در روستاها شایع بوده و ایدئولوژی جنبش خلقی بود». پتروشفسکی اسلام شناس معاصر شوروی هم در این زمینه در کتاب اسلام در ایران (صفحه 241) می نویسد:

«از اواسط قرن نهم میلادی رهبری ایدئولوژیک جنبش های خلقی در ایران به دست شیعیان افتاد. ابتدا زیدیان و سپس قرامطه و اسماعیله و آن گاه شیعه امامیه و غلاء شیعه این رهبری را به دست گرفتند».

این تحلیل دانشمندان ذی صلاحیت شوروی که از موضع مارکسیسم انجام گرفته، در باره نقش تشیع در کشور ما کاملا درست است.

شیعه اعم از زیدیه یا امامیه از زمان آل بویه و علویان و سپس در دوران ایلخانان مغول مانند غازان خان، به ویژه الجاپتو سلطان محمد خدابنده که در قرن هشتم شیعی گری را پذیرفت و در سکه ها و خطبه ها به تجلیل نام دوازده امام پرداخت و آن گاه در دوران سربداران و تیموریان و قراقو یونلو (به خصوص در زمان جهان شاه) در ایران به دین رسمی دولتی بدل شد، ولی همیشه بخت با وی نبود و گاه گاه مجبور بود بار دیگر میدان را به رقیب خود (مذاهب اهل سنت) رها کند.

سرانجام در دوران صفویه، شاهان صفوی که خود را از اولاد علی و سید جلوه داده بودند، شیعه امامیه اثناعشری را به مذهب رسمی مبدل می کنند. این حربه معنوی را شاهان صفوی برای مقابله با ازبکان سنی در شرق و عثمانیان سنی در غرب ایران لازم داشتند و در واقع نیز حربه، حربه ای کاری بود و در حفظ استقلال ایران و اتحاد اقوام مختلف نقش مهمی بازی کرد.

این ارزیابی به هیچ وجه بدان معنا نیست که محتوای تشیع مانند همه مذاهب سرشار از عقاید و مراسمی نیست که پایه عقلی و علمی ندارد و به ویژه در دورانی که بشر باید به اتکای راسیونالیسم علمی راه را به سوی پیش بگشاید به ناچار بند پای تکامل است. این ارزیابی بدان معناست که به پدیده های تاریخی نباید از نظر امروز نگریست، بلکه باید نقش آن را در زمان ها و زمینه ها به شکل مشخص بررسی کرد. از همین رو، اگر نقادی شادروان کسروی از شیعی گری از نظر مقتضیات روز دارای محتوی منطقی باشد، از جهت قضاوت تاریخی دارای چنین محتوایی نیست.

اسلام به طور اعم و شیعه به طور اخص، چنان که در مورد مزده یسنه به موقع گفتیم، خواه از جهت شکل خودخواه از جهت عملکرد (فونکسیون) تاریخی خود در ادوار گوناگون و در جوامع سلجوقی، صفوی و قاجاری و در دوران کنونی یکسان نماند. تشیع در ایامی که حربه اپوزیسیون بود و تشیع در دورانی که به حربه هیات حاکمه بدل گردید، دارای نقش همانندی نیست. همه این ها را یک پژوهنده تاریخ اسلام و تشیع باید با انصاف و عینیت علمی در نظر گیرد. زمانی بود که ستایش خاندان علی، مشتی کوبنده بر پوزه خلفا، غاصب اموی و عباسی محسوب می شد و در همان زمان بود که فردوسی، یکی از احیاء گران سنت و فرهنگ ایرانی در دوران سلطه عرب، این اشعار را به نام یکی از روشن ترین چهره های اسلام و تشیع نوشت:

... که من باب علمم، علیم دراست

درست این سخن پیغمبر است

گواهی دهم کاین سخن راز اوست

تو گویی دو گوشم بر آواز اوست

برای مطالعه بخش های پیشین به لینک های زیر مراجعه نمائید:

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.html

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.html