عمرها باید بگذرد تا ایران

پدیده ای بنام طبری به خود ببیند!

سنائی غزل حکیمانه ای دارد که یک بیت آن چنین است:

عمرها باید، که تا یک کودکی از روی طبع

عالمی گردد نکو یا شاعری شیرین سخن

شاید این رساترین تعریفی باشد که هر انسان آگاه و اهل کتاب و درعین حال به دور از حب و بغض سیاسی درباره طبری می تواند داشته باشد. مراسم سالروز تولد او که امسال در تهران و با حضور نه تنها فقط توده ایها و یا دیگر فعالان سیاسی چپ، که با حضور برخی اساتید دانشگاه، اهل پژوهش های علمی و علاقمندان به تحقیق درباره تاریخ کهن ایران برگزار شد، این واقعیت را یکبار دیگر آشکار ساخت که شناخت طبری بعنوان مصداق شعری که دربالا آوردیم روز به روز وسعت ملی پیدا می کند.

وجه شباهت بین فارابی و اسپنسر

هربرت اسپنسر فیلسوف انگلیسی در قرن 19 می زیست و یافتن شباهتی بین او و فارابی و مقایسه این دو از جهت علمی «قیاس مع الفارق» است. با این حال، چنین شباهتی را می توان در آن مورد که فارابی مانند اسپنسر جامعه انسانی را به بدن و ارگانیسم بشری تشبیه می کند یافت و می توان گفت آن چه سوسیال داروینیسم نام دارد و محتوای آن ایجاد توازی بین انسان و جامعه است، در نزد فارابی سابقه دارد.
هربرت اسپنسر نیز تحت تاثیر داروینیسم و به قصد انطباق آن بر جامعه به جست و جوی شباهت های بین ارگانیسم فردی و جامعه بشری برمی آید و مانند فارابی قشرها و طبقات جامعه را به اعضای بدن انسان تشبیه می کند. منتها روشن است که اسپنسر به واسطه آن که در دوران علوم تجربی و مثبته می زیسته است، مطلب را به مراتب دقیق تر مطرح می سازد.
اسپنسر از جمله در اثر معروف خود اصول جامعه شناسی مابین ارگانیسم فردی سراپای جامعه، چهار وجه مشترک و چهار وجه اختلاف می بیند. وجوه مشترک ارگانیسم انفرادی و جامعه به قرار زیر است:
1- هر دوی آن ها در آغاز به مثابه «اگرگات» (دستگاه پیچیده و منتظم) کوچک پدید می شوند و به تدریج رشد می یابند؛
2- ساخت (استروکتور) درونی آن ها از بسیط و ساده نسبی به سوی پیچیده سیر می کند؛
3- با پیچیده تر شدن آن ها وابستگی اجزایشان نسبت به یکدیگر بیشتر و بیشتر میشود؛
4- زندگی کل از زندگی اجزای متشکله آن کل، هم طولانی تر است و هم مستقل از زندگی این اجزاء است.
و اما وجوه چهار گونه اختلاف به قرار زیرین است:
1- جامعه بر خلاف ارگانیسم انفرادی شکل خارجی معین ندارد؛
2- وحدت داخلی ارگانیسم انفرادی یک وحدت مبتنی بر ارتباطات فیزیکی است (طبیعی است) و حال آن که بین افراد جامعه چنین ارتباط فیزیکی وجود ندارد و این افراد از هم مجزا هستند؛
3- آحاد و اجزای یک ارگانیسم فاقد حرکت هستند (مقصد حرکت در مکان است) ولی آحاد یک جامعه دارای قدرت تحرکند؛
4- در بدن حیوانات تنها یک نسج معین است که حساسیت دارد، ولی در جامعه، همه اعضای آن به حس و ادراک مجهزند.
نظریات اسپنسر که می خواهد دریافت وجود همانندی و ناهمانندی بین ارگانیسم و جامعه، جامعه را بشناسد، تنگ و محدود است. این جا مقام بحث در این مساله نیست. فقط قصد ما از ذکر این مطلب آن است که «سوسیال داروینیسم» به شکلی در نزد افلاطون و فارابی دارای سابقه فکر است.

نتیجه

اما اگر بخواهیم فارابی را به عنوان «پیشتاز» یک سلسله افکار معاصر در مورد مسائل اجتماعی مورد بررسی قرار دهیم باز هم می توانیم نمونه هایی بیابیم. عمل افلاطون و فارابی در یافتن نمونه های عام و مجرد تمدن یا به اصطلاح ماکس وبر «تیپ های ایده آل» به وسیله این جامعه شناس معروف آلمانی، البته در سطح دیگر، تکرار شده است. انواع تقسیمات از مدنیت ها انجام می گیرد. از جمله در جامعه شناسی معاصر سرمایه داری با توجه به منشاء بروز حاکمیت در اجتماعات آن ها را به جوامع سنتی (قبایل)، جوامع کاریسماتیک (تقریبا می توان آن را جامعه پیشوایی ترجمه کرد) و جوامع دموکراتیک (که نظیر مدینه فاضله فارابی است) تقسیم می کنند. عیب اساسی تمام این تقسیمات از مدینه های افلاطون و فارابی گرفته تا «تیپ های ایده آل» ماکس وبر در آن است که تکامل تاریخی جوامع که آن را از جهت جوهر و عرض، ماده و صورت، محتوا و شکل دگرگون می کند از نظر دور می دارند.
بحث افلاطون و فارابی در باره خواص رییس مدینه با مباحثی که امروز در باره مختصات «مدیر» در یک موسسه سرمایه داری، یا مختصات یک رهبر خلقی می شود شباهت می یابد. بدین سان، فارابی در طرح امر مدیریت و رهبری نیز یکی از طلایه داران است. منتها نمونه «رهبر» او متناسب با جامعه فئودال و اشرافی زمانش، نمونه یک سلطان «عادل» و «دانشمند» است.
همه این نکات به رساله فارابی اهمیتی ویژه می دهد که آن را از «فعلیت» و تازگی نمی اندازد. شاید یادآوری ما این نتیجه گیری اخیر را روشن کرده باشد. با این حال، مسلم است که مداقه ای آکادمیک بر روی آثار فارابی و افلاطون و مقایسه این دو با هم برای اجرای یک بررسی جدی فلسفی امری ضرور است که هنوز منتظر تحقق یافتن است.