چوپانان کرُد

بردگانی در

اختیارمالکان

"مناسبات ارضی در کردستان"

علی گلاویژ (32)

3- استفاده از مرتع در شرایط جدید

در بحث های گذشته ویژگی های اقتصاد – تولیدی سیستم زوم شرح داده شد. در شرایط موجودیت سیستم کلاسیک زوم، در احراز حقوق استفاده از مرتع، داشتن اغنام و احشام نقش تعیین کننده داشت. عضو گروه دامدار به محض این که اغنام و احشامی بهم می زد، به طور اتوماتیک حقوق استفاده از مرتع نیز به وی تعلق می گرفت. ولی در شرایط جدید این وضع به کلی بهم خورده بود. مرتع با قرار گرفتن در مالکیت خصوصی اشخاص معین، نقش اجتماعی بس مهم تری بازی می کرد و تمرکز اغنام و احشام در دست افراد معین، سرعت بیشتری کسب می نمود. اکنون دیگر از مرتع اساسا بر پایه اصول جدید اجاره استفاده می شد.

بدین ترتیب فروپاشی سیستم زوم عبارت از مجموعه ای از پروسه های اقتصادی و اجتماعی بود که مهم ترین آنها تبدیل شدن مراتع به مالکیت خصوصی کامل و تمرکز اغنام و احشام در دست اشخاص معین بود. تبدیل گشتن مراتع "مشترک" به مالکیت خصوصی (هم از لحاظ حقوقی و هم در عمل) در کردستان ایران به طور نهایی، به نیمه اول قرن 20 مربوط است. ولی تمرکز اغنام و احشام در دست افراد معین و محروم شدن بسیاری از وارثان دامداران سابق از دام، از ربع چهارم قرن 19 سرعت بیشتری کسب کرد. تاردوف در سال 1933 (1312) نوشت: در ولایت کرمانشاهان جماعاتی که عشایر و ایلات نام دارند به دو قطب تقسیم می شوند. در یک قطب خوانین و در قطب دیگر دامداران فاقد اقتصاد شخصی، باتراک ها و تهیدستان قرار گرفته اند. در میان این دو قطب اصلی طیف وسیعی از گروه های رنگارنگ بینابینی اجتماعی قرار دارند.

اکثریت عظیم آنان در گذشته منشا ایلی و عشیره ای داشته اند و در ادامه آداب و اصول آبا و اجدادی تعصب و روتین خاص از خود نشان می دادند. ولی بخش دیگر مردم دامدار یا چنین منشایی نداشتند و یا خیلی وقت بود از آن منشاء جدا شده بودند. بدون شک، تمرکز اغنام و احشام در دست اشخاص معین و عمق تجزیه طبقاتی درمیان این بخش مردم به مراتب شدیدتر و بیشتر بوده است.

مزد چوپان معمولا برای 7-8 ماه از سال بوده است (از نوروز تا پایان آبان ماه) برای چهار ماه بقیه سال هم مجددا چوپان استخدام می شد. در فصل پائیز پس از آن که قوچ ها را به گله ها آورده و جریان تلقیح گوسفندها پایان می یافت (به کردی به این کار می گفتند "بران تی بردان") برای ماه های آذر- اسفند چوپان زمستانی استخدام می کردند. برای این مدت به هر چوپان ارشد 20-8 راس گوسفند و به جوانترها 5-3 راس گوسفند مزد می دادند. به طور متوسط از هر 20 راس گوسفند یک راس به چوپان داده می شد.

عرب شاملوف نیز در سال 1934 (1313) اطلاعات جالبی از تطبیق کارمزدی در دامداری کردستان نقل کرده است و انواع مختلف این کارکنان را به ترتیب زیر بر شمرده است.

الف- "شوان" (چوپان). این چوپان که سراسر سال کار می کرد از دام و زمین و اقتصاد شخصی محروم بود و حداکثر ثروت وی از 3-4 گوسفند و بز تجاوز نمی نمود. لذا برای زندگی کردن جز فروختن نیروی کار خود چاره ای نداشت. هر چوپان در مقابل خدمتی که انجام می داد از هر 20 راس گوسفند که می چرانید یک راس مزد می گرفت. اصولا یک چوپان نمی توانست به بیش از 260- 200 راس گوسفند خدمت کند ولی ارباب در مقابل 14 – 10 راس گوسفند که به عنوان مزد به چوپان می داد، عملا او را به خدمت 600- 500 راس گوسفند وا میداشت. به علاوه، از مزدی که به چوپان می داد 2-1 راس گوسفند به عنوان بدهی اربابی کسر می کرد.

ب – "گاوان" (چوپان گاوان):شرایط استخدام او نیز به شرایط استخدام چوپان فوق شباهت داشت. با این فرق که به او به عوض گاو، کوسفند به عنوان مزد می دادند.

ج- "خولام" (نوکر):استخدام "خولام" در میان کردهای اسکان یافته معمول بود. مدت استخدام وی معمولا یک سال بود و گاهی ارباب او را به چوپانی می گماشت.

د – "روژحق" (روزمزد): کارکنانی بودند که مزد روزانه دریافت می کردند و صاحب کار در هر رشته ای می خواست آنها را به کار وامی داشت.

ه – "وادروانی" و یا "دروینه وان" به معنای درودگر:اینها که تخصص در درودگری داشتند، جهت جمع آوری علوفه برای زمستان استخدام می شدند.

به ویژه در اواسط قرن 20 تقریبا در همه مناطق کردستان ایران در رشته دامداری به طور وسیع از کارمزدی استفاده می شد. دامداران که در اکثر ولایات به طور عمده به کشاورزی مبدل شده بودند، به حکم نیازهای زندگی، اقتصاد دامداری را نیز به طور جنبی ادامه می دادند و برای اداره دام های خود اکثرا به طور جمعی چوپان اجیر می نمودند و مزد او را به صورت گندم، پول نقد، لباس، کفش، نان و محصولات دامی می پرداختند. به مالک مرتع هم تحت عناوین مختلف، مثلا به نام "شکه زکوه" (زکوه از شیشک) در واقع حق المرتع می دادند. در دوران مذکور مالکان نیز اکثرا گله های قابل توجه داشتند و آنها را باز به صورت مذکور در فوق اداره می نمودند. گاهی دامداران بزرگی در منطقه پیدا می شدند. مثلا در سال های 30-20 قرن 20 در محال هرکی دو دامدار بزرگ به اسامی فتاح و سید صمد هریک بیش از 10 هزار راس گوسفند شیرده (علاوه بر قصر) داشتند و اقتصاد خود را بر پایه های مشخص سرمایه داری اداره می نمودند. مثلا فتاح برای هر 200 راس گوسفند یک چوپان و یک دوشنده استخدام می کرد. جالب این که برخلاف سنن دیرین کردستان که دوشنده قاعدتا باید زن باشد، فتاح دوشنده مرد هم استخدام می کرد.

تعلق یافتن مرتع به یک شخص و متعلق بودن دام ها به شخص دیگر یعنی منفک شدن مالک مرتع از مالک دام، خود به خود ضرورت تنظیم مناسبات میان آن ها را نیز به میان می آورد. هر قدر این دو شخص از هم دورتر و نسبت به هم بیگانه تر می شدند، هر قدر مالکیت خصوصی و انحصار بر روی مرتع و دام وسعت و شدت می گرفت، اجاره مرتع در معنای سرمایه داری به عمده ترین شکل استفاده از مرتع مبدل می گشت. بدیهی است که در این حال اجاره مرتع از لحاظ شکل و معنی عین اجاره مرتع در ادوار گذشته نبود. اکنون اغلب مقدار اجاره مرتع به صورت مبلغ و کمیت های مشخص پول و جنس، پیشکی معین می شد. در گذشته نسبتا دور صاحب مرتع دام هایی را که به عنوان حق المرتع دریافت می کرد قاعدتا به گله های خود اضافه می نمود و اقتصاد دامداری خود را توسعه می داد ولی اکنون اگر دامی هم به عنوان حق الاجاره مرتع دریافت می نمود، اغلب اوقات آن را می فروخت و به پول تبدیل می کرد.

تلگرام راه توده :

https://telegram.me/rahetudeh

----------------

برای مطالعه بخش پیشین می توانید به لینک های زیر مراجعه نمایید:

1- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/khodmokhtar

http://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/may/index552.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/galavigh.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/galavijh.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/galavigh.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/glavigh.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/galavigh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/galavigh.html