"برخی بررسی ها..." احسان طبری (39)

بر قیام زنگیان ایران

همان رفت که بر قیام ها

و انقلاب های ایران رفت!

صاحب الزنج و یارانش که دست به قیام زده بودند، در طول مبارزه و پس از فتوحات اولیه و به دست آوردن غنائم و اسراء به تدریج خود کمابیش دچار همان معایبی شدند که علیه آن برخاسته بودند. شیوه خلیفه گری و غلام داری و گرد آوری مال بین آنان گسترش یافت و به قول صاحب الزنج اندک اندک خود به «خداوندان مال و زمین» مبدل شدند. زنگیان و دهقانان قنّ دلسرد شدند و آن شور و هیجان نخستین فروکش کرد.

مبارزه زنگیان با خلافت

قیام زنگیان به رهبری صاحب الزنج از ماه شوال 255 قمری (869 میلادی) آغاز شد و تا جمادی الاولی 270 هجری (883 میلادی) یعنی قریب 15 سال به طول انجامید. خلفای عباسی المهتدی و المعتمد تلاش شدید و قساوت کارانه ای برای سرکوب این قیام به کار بردند و پس از ده ها بار شکست و ده ها هزار تلفات سرانجام برادر خلیفه معتمد موسوم به ابواحمد و ملقب به «الناصرالدین بالله الموفق»، موفق به شکست صاحب الزنج شد. خلفای عباسی زبده ی سرداران عرب خود از قبیل ابوهلال، مفلح (و عبدالرحمن پسرش)، ابوالعباس (فرزند موفق)، لولو، ابراهیم بن سیما و سپهسالاران ترک خویش مانند جعلان ترکی، موسی بن بغا، اسحق ابن کند اجق، طاش تمر، ابن ترکی، اغرتمش تکین و غیره را به جنگ صاحب الزنج فرستادند. ابن اثیر از سرداران دلاور صاحب الزنج مانند علی بن ابان مهلبی و خلیل و محمد برادرانشان، محمد بن سالم، فتح حجام، يحیی بن محمد بحرانی، ابولیث اصفهانی، سلیمان بن موسی نام می برد که هر یک فتحی نمایان کردند. به ویژه باید از سپهسالار بی باک و جانباز صاحب الزنج یعنی علی بن ابان مهلبی نام برد که تقریبا طی تمامی پانزده سال در عمده ي نبردها شرکت داشت و فاتح شد و علی رغم آن که برخی اوقات مجروح گردید، ولی از جنگیدن و نابود کردن سپاه خلیفه باز نایستاد.

صاحب الزنج طی این پانزده سال نواحی وسیعی که بصره و عبادان و اهواز و شوش و دشت میشان و جی و گندیشاپور را در بر می گرفت، تحت تصرف و نظارت خود درآورده بود. و با آن که خلیفه، سپاهیان انبوه و چند ده هزاری پیاده و سوار به همراه بحریه ي شط پیما مرکب از ده ها و صدها کشتی های خاص که «شنذاوه» و «سمیریه» نام داشته اند به جنگ صاحب الزنج می فرستاد، سپاه زنگیان همیشه با مهارت جنگی شگرفی بر جیش خلیفه غالب می گردید و اگر موفق برادر معتمد تقویت های پیاپی دریافت نمی کرد و یا لجاج و قساوت بی پایان به خرج نمی داد، نمی توانست در باروی پایتخت زنگیان یعنی شهر «مختاره» رخنه کند. ابن اثیر در باره آخرین دفاع مختاره می نویسد وقتی سپاه خلیفه وارد این شهر شد «به قتل و اسارت پرداخت. مردم شهر دفاع مردانه کردند و بر سپاهیان موفق سنگ و چوب ریختند و بر آن ها حمله بردند.»

شکست صاحب الزنج تنها نتیجه قدرت سپاه بغداد و لجاج و خدعه موفق و سردارانش نبود و دارای علل اجتماعی نیز بود.

قیام صاحب الزنج مقارن قیام صفاریان بود، ولی یعقوب لیث پیشوای این قیام اخیر توجه نکرد که وظیفه وی اتحاد با قیام علیه خلافت است. باید انصاف داد که در این زمینه صاحب الزنج گام نخستین را برداشت؛ وقتی ابواحمد موفق برادر خلیفه، یعقوب را در خوزستان شکست داد و اهواز را گرفت و یعقوب فراری شد، صاحب الزنج به او پیغام داد که نگریزد و دوباره بازگردد و با هم همدستی کرده به خلافت عرب خاتمه دهند، ولی یعقوب پاسخ داد:

«قل یا ایها الکافرون، لا اعبد ما تعبدون»

هر چند بعدها چنان که از رفتار محمد بن عبیدالله هزار مرد کردی، عامل یعقوب در اهواز پیداست، یعقوب میل مدارا و مماشات با صاحب الزنج داشته، اما این میل سر نگرفته و به جایی نرسیده است.

جنبش زنگیان در قرن سوم یکی از بزرگترین جنبش غلامان در تاریخ انسانی است و جا دارد که در اطراف این جنبش و شخصیت پیشوای آن پژوهش های دقیق تر انجام گیرد. عجالتا مطالب گفته شده در این جا که ظاهرا از نخستین کوشش ها برای تحلیل اجتماعی این جنبش است، شاید بتواند زمینه ای برای پژوهش های بعدی به دست دهد.

برای مطالعه بخش های پیشین لینک های زیر را می توانید ببینید:

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.html

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.html

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.html

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.htmlhttp://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvye/582/tabari.html