سنگ بنای ارتش نوین را

امیرکبیر گذاشت نه رضاشاه

ساختار روستائی

ارتش در ایران

"مناسبات ارضی در کردستان"

علی گلاویژ - 41

سیستم جنگی قرون وسطایی و مالیات جنگی ناشی از آن که با این همه جان سختی در برابر نیازها و پدیده های جدید مقاومت می کرد، چون بار طاقت فرسایی بر گرده مردم زحمتکش و از آن جمله و بیش از همه کشاورزان و دامداران سنگینی می نمود. تحمیل این بار بر این مردم، از همان لحظه سربازگیری آغاز می شد. در سربازگیری از هیچ تبعیضی فروگذار نمی کردند. اراده حکمران محل خانواده ها را مجبور می ساخت که یک و حتی چند نفر از اعضای خود را به نام سرباز تحویل ماموران دهند. همه محل ها اصولا موظف به تدارک سهم سرباز بودند. ولی روسای غیر نظامی طبق میل خود افراد و گروه هایی را از خدمت سربازی معاف می کردند. آنهایی که معاف می شدند خود از طبقات ممتاز و یا نزدیکان و اطرافیان و عمال آنها بودند. بقیه مردم که محرومان جامعه بودند در صورت پرداخت رشوه معافیت کسب می کردند والا می بایست خدمت سربازی انجام دهند. کنت دوگوبینو پس از مسافرت به ایران در سال های 1858- 1855 نوشت: خانواده ای که نمی توانست خود را از قید سربازگیری نجات دهد، به طور قطع می دانست که بالاخره به دادن یک و یا چند سرباز مجبور خواهد شد. لذا کسی را که می بایست به سربازی برود از دوران کودکی که هنوز در گاهواره بود معین می کردند. قاعده چنین بود که سرباز می بایست تا پایان عمر خدمت کند و بهمین علت در میان سربازان از پیرمرد 60 ساله تا نوجوان 15 ساله – از همه سنین- مشاهده می شد.

ب- انتقال مالیات جنگی به مبنای "بنیچه" و اصلاح آن. اصلاحاتی که در نیروهای مسلح ایران به هر حال آغاز شده بود، در دوران محمدشاه متوقف گشت. حاجی میرزا آقاسی صدراعظم وی با بینش محافظه کارانه خود با تمام نیرو می کوشید تا قواعد فرتوت سنتی اجتماعی را حفظ کند و آنها را ادامه دهد. میرزا تقی خان چون به مقام صدارت رسید ضمن برنامه های اصلاحاتی خود اجرای برخی تبدلات در زمینه مالیات جنگی را نیز در نظر داشت. او خیال الغای بنیادی مالیات جنگی را نداشت و همچنین خیال آن را هم نداشت که فقط لباس دوران نو برتن این اصول سنتی کند و آن را همانطور که هست با رنگ و روغن جدید ادامه دهد. هدف وی این بود که خود سیستم مالیات جنگی را به طور جدی اصلاح نماید. بدین منظور سیستم نظامی نیم بند ساخته شده توسط کارشناسان انگلیسی و فرانسوی را ملغی ساخت و کوشید تا سیستم "بنیچه" را که از قدیم موجود بود، با شرایط دوران نو منطبق سازد.

"بنیچه" از قدیم یک واژه اداری در رشته مالی بود و به سیاهه مالیات تک تک دهات گفته می شد. جمع مالیات هر ده را دولت معین می کرد. این مالیات را در میان تعداد جریب های خاک و ساعات آب آن ده تقسیم می کردند و بدین ترتیب مقدار مالیات یک جریب زمین و یک ساعت آب در آن ده به دست می آمد. بعد آن را در تعداد جریب ها و تعداد ساعات سهم آب هر نسق و یا قطعه زمین ضرب می کردند و مالیات آن نسق و یا قطعه زمین به دست می آمد. مالیات های جداگانه تمام نسق ها و قطعات و باغات و غیره یک ده را در یک سیاهه (لیست مالیاتی) می نوشتند که به آن "بنیچه" نیز می گفتند (اسم دیگر لیست مالیاتی "جزو جمع" بود).

طبق دستور میرزاتقی خان قرار بر این شد که از آن تاریخ به بعد سربازگیری هم بر اساس بنیچه اجرا شود. تعداد سربازانی که دولت می خواست در سرتاسر کشور بگیرد از جانب خود دولت معین می شد و مقدار مالیات سرتاسر ایران هم اصولا معلوم بود. آن مالیات را بر تعداد سربازان تقسیم می کردند و معلوم می شد به چه مقدار مالیات یک سرباز تعلق می گیرد. مالیات هر ده هم معلوم بود و در نتیجه تعداد سرباز هر ده روشن می شد. و اما شخص سرباز را در ده می بایست به طور داوطلبانه معین کند. اکثر سربازان را از میان خوش نشینان ده انتخاب می کردند و معمولا مانع از آن می شدند که کشاورزان و صنعت گران به سربازی بروند. طبق اصول جدید می بایست در حدود 100 هزار سرباز پیاده به خدمت برده شود. سربازی که بدین ترتیب از جانب ده انتخاب و به دولت معرفی می شد با تمام هزینه هایش بر عهده ده قرار داشت. تامین هزینه سفر سرباز از خانه تا مقر ارتش، ارسال "کمک خرج" در تمام دوران خدمت برای شخص او و پرداخت "پادارانه" به خانواده وی در محل- همه این ها به عهده ده مربوطه بود. این سرباز هر سال 6 ماه خدمت می کرد و 6 ماه در مرخصی به سر می برد. در دوران ششماهه خدمت "جیره" جنسی و "مواجب" نقدی وی به طور کامل از جانب دولت پرداخت می شد، ولی در دوران ششماهه مرخصی خانه این جیره و مواجب به نصف تقلیل می یافت. "جیره" و "مواجب" دوران مرخصی به نام "حقوق ششماهه مرخصی خانه" در بودجه هزینه های هر ولایتی تحت نام "شش ماهه محلی" منظور و در محل به سرباز پرداخت می شد. همه دهقانان در پرداختن هزینه های سربازان ده خود شرکت می کردند.

و اما مالیات جنگی که از گروه های دامدار کوچ نشین و نیمه کوچ نشین گرفته می شد گرچه در ماهیت با آن چه در بالا درباره دهات شرح داده شد فرقی نداشت، ولی از ویژگی هایی برخوردار بود. معیار و ضابطه اخذ مالیات (پیاده مسلح) از اهالی دهات، اصل "بنیچه" بود که پایه آن را مقدار خاک و آب هر دهی تشکیل می داد. ولی معیار اخذ مالیات جنگی (سوار مسلح) از گروه های دامدار (ایلات و عشایر دامدار) تعداد اغنام و احشام آنها بود. لکن به این سواران "شش ماهه" محلی پرداخت نمی شد و آنها فقط در شش ماه دوران خدمت مواجب و جیره و علیق دریافت می نمودند.

میرزا تقی خان علاوه بر برقرار کردن قواعد جدید در مسئله مالیات جنگی و اصول آن، می کوشید تا به افسران و فرماندهان نیروهای مسلح هر چه بیشتر استقلال مالی بدهد و بدین وسیله آنها را از صاحب زمینان بزرگ محلی و دستگاه "خودمختار" آنها منفک سازد و از زیر سلطه آنها بیرون آورده تحت فرمان بلاشریک دولت مرکزی قرار دهد. تعیین جیره و مواجب بیشتر برای سربازان و افسران، ایجاد قورخانه (کارخانه اسلحه سازی) تهیه لباس متحدالشکل از پارچه وطنی برای نیروهای مسلح، توجه فراوان به تربیت معنوی افراد ارتش، تقسیم بندی ارتش به رسته های مشخص تخصصی، ایجاد انتشارات نظامی و غیره از جمله تدابیری بود که میرزاتقی خان به منظور ایجاد ارتش جدید ایران آغاز کرده بود.

برای درک اهمیت تدابیر فوق کافی است به دو فاکت تاریخی توجه نمائیم. در یکی از فرامین محمدشاه در باره سنگینی هزینه لباس ارتش آن روز ایران که به فرم قدیم دوخته می شد آمده بود: دولت ایران در مقابل پارچه که برای ارتش از کشمیر و هندوستان خریداری می کند هر سال یک میلیون تومان پول می پردازد. دولت هر سال باید سه هزار طاقه شال برای ارتش وارد کند. علاوه بر دولت، افراد هم هر سال در مقابل جبه و کمر و آرخالیق و کلجه برای تکمیل لباس جنگی مبالغ هنگفتی خرج می کنند. فاکت دیگر در مورد معنویات ارتش آن روز ایران است. پس از آن که ارتش روس تبریز را ترک کرد، عباس میرزا در نطقی که برای ارتش خود ایراد نمود از جمله چنین گفت: بلایی که خدا بر ما نازل کرد، باید برای ما درس عبرتی باشد. به این قصر نگاه کنید. در اینجا یک فوج قزاق روس مستقر بوده است. ولی ببینید قصر در چه وضعی است. حتی به یک شاخه درخت هم کسی دست نزده و آسیبی نرسیده، گویی من این قصر را به بهترین نوکرانم سپرده بودم. ولی شما افراد ناباب را من با خودم بهر جا می برم می چاپید و آتش می زنید و می کشید. شما را مردم با لعنت استقبال و با نفرین بدرقه می کنند.

میرزا تقی خان بر مبنای اصول "بنیچه" که در آن تجدید نظر کلی کرده بود به جمع آوری سرباز پرداخت و از آنها 50 فوج پیاده و 12 فوج سوار و 2000 توپچی و چند فوج جمازه سوار و مرزبانی تشکیل داد و برای تربیت آنها از ایتالیا و اطریش معلم نظامی استخدام کرد. بعدها تقسیمات داخلی این نیرو توسعه یافت و به صورت 10 "تومان" درآمد که هر یک مرکب از 5- 4 فوج بود. میرزا تقی خان به منظور تهیه کادر نظامی در خود ایران، دانشگاه (دارالفنون) تهران را تاسیس نمود که در آغاز یک مدرسه نظامی بود.

میرزا آقاخان نوری که پس از میرزا تقی خان زمام امور را به دست گرفت، اصلاحات نظامی او را نیمه کاره متوقف ساخت. اجرای اصول جدید بنیچه هم در مرکز و هم در ایالات و ولایات با مقاومت نیروهای مرتجع مواجه و به شدت نقض و مختل می شد. "نایب ها"، "سلطان ها"، "یاورها" و دیگر صاحب منصبان آن روزی "ششماهه محلی" را که جزو بودجه محلی بود به کلی به جیب می زدند. "نایب هایی" که به روستاها اعزام می شدند "کمک خرج" سربازان را برای خود بر می داشتند و "پادارانه" ای را که به عنوان خانواده های سرباز از مردم می گرفتند به این خانواده ها نمی دادند. بدین جهت سربازان شب ها در ارک شهر کشیک می دادند و روزها به بازار شهر آمده، یکی قصابی، دیگر پنبه دوزی، برخی ها صرافی و بعضی ها میوه فروشی می کردند.

بار دیگر در سال 1249 (1870) مسئله تجدید نظر و اصلاح در اصول بنیچه مطرح گردید و قرار بر این گذاشته شد که هر روستا برای هر 20 تومان مالیاتی که به دولت می پردازد علاوه بر این پول یک نفر سرباز هم به دولت بدهد. همچنین مردم روستا می بایست برای هر سربازی که در اختیار دولت می گذارند سالانه مبلغی پول (معادل 15 روبل روسی به قیمت آن زمان)، یک چوخاویک آرخالق پشم، شلوار، پیراهن، لباس زیر، کلاه، 100 من گندم و یک الاغ نیز به دولت بدهند. این سرباز که به این ترتیب در اختیار دولت گذاشته می شد، می بایست 20 سال خدمت بکند. اگر قبل از اتمام این مدت سرباز می مرد و یا معلول می گشت، اهالی همان روستا موظف بودند شخص دیگری را به عوض او در اختیار دولت گذارند. خود سرباز از طریق قرعه کشی معین می شد.

برای مطالعه بخش های پیشین لینک های زیر را می توانید مطالعه نمایید:

1- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/khodmokhtari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2016/may/index552.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/galavigh.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/galavijh.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/galavigh.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/glavigh.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/galavigh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/galavigh.html

9 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/559/galavigh.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/560/galavij.html

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/561/galavijh.html