در سالهای گذشته

از سال‌های پس از جنگ جهانی دوم، تحت تاثیر روند استعمار زدایی، پیدایش دموکراسی‌های توده‌ای در اروپای شرقی، تثبیت و رشد احزاب کمونیست و پژوهش‌های تاریخنگاران مارکسسیست بویژه بریتانیایی و فرانسوی، و بالاخره افزایش دانش خاورشناسی بویژه در اتحاد شوروی و کشورهای اروپای شرقی، پرسش‌ها و مسائل تازه‌ای مطرح شد که ضرورت تجدید بحث و تبادل نظر میان ماركسيست‌ها را اجتناب ناپذیر کرد. نقطه عطف این تحول، تا آنجا که به تاریخ آسیا و کشورهای شرق مربوط می‌شود، ویژه نامه نشریه "پانسه" (مارس 1964) وابسته به "موسسه مطالعات و پژوهشهای مارکسیستی" حزب کمونیست فرانسه بود. در این ویژه نامه که عمدتا به بحث درباره شیوه تولید آسیائی اختصاص داشت، علاوه بر مقاله "فرانس توکی" ماركسيست برجسته مجارستانی، مقالاتی از خاورشناسان ماركسيست فرانسوی منتشر شد. انتشار این مجموعه در میان ماركسيست‌های  کشورهای نوآزاد شده در آسیا، مغرب و همچنین آمریکای لاتین و مرکزی بازتاب بسیار یافت.

متعاقب آن در دسامبر 1964 در انستیتوی فلسفه آکادمی علوم اتحاد شوروی، و در مارس 1965 در انستیتوی تاریخ و در مه 1965 در انستیتوی خلق‌های خاور آن کشور چند مجمع علمی برگزار شد، که در آنها نظرات خاورشناسان ماركسيست فرانسوی از جمله موریس گودلیه و ژان سورکانال نیز مورد بحث قرار گرفت. نتایج مفصل این بحث‌ها در مجله‌های علمی اتحاد شوروی و از جمله مسایل فلسفی دسامبر 1965 منتشر گردید. همزمان تاریخنگاران چینی نیز در دسامبر 1964 بحث درباره شیوه تولید آسیایی را از سر گرفتند. مجموعه بحث‌های میان ماركسيست‌های اتحاد شوروی و فرانسوی درباره شیوه تولید آسیائی و مراحل تکامل تاریخی در شرایط کشورهای خاور و اروپای مرکزی مهمترین و غنی ترین مجموعه ایست در این زمینه که تا به امروز و پس از نزدیک به 60 سال وجود دارد.

متاسفانه ما به پژوهش‌های تاریخنگاران اتحاد شوروی درباره کشورهای آسیا و افریقا دسترسی و اطلاعات زیادی از آن نداریم. برخی از مهمترین این آثار که به کشور ما مستقیما مربوط می‌شود به زبان فارسی ترجمه شده است که باید در سایه پژوهش‌های تازه تر مورد بررسی قرار گیرند و آثاری که ترجمه نشده است به فارسی برگردانده شود. بسیاری از تازه ترین این آثار - مربوط به دهه‌های هتفاد و هشتاد میلادی- نیز متاسفانه جز به زبان روسی وجود ندارد و به راحتی در دسترس نیست. از پژوهش‌های تاریخنگاران شوروی در زمینه مباحث نظری تاریخ شرق که امروز در دسترس است شماری از آنهاست که در دهه‌های 60 و 70 میلادی سده گذشته در فرانسه توسط "موسسه پژوهش‌های مارکسیستی" حزب کمونیست فرانسه به زبان فرانسه ترجمه و منتشر شده است. برخی از آنها خود شکل بحث با ماركسيست‌های خاورشناس فرانسوی را دارد.

 از جمله این مجموعه‌ها می‌توان به ویژه نامه‌های نشریه "پانسه" شماره‌های 122 اوت 1965  و 129 اکتبر 1966 اشاره کرد. همچنین‌ می‌توان به ویژه نامه (شماره 57- 58، 1967) نشریه "پژوهش‌های بین‌المللی در پرتو مارکسیسم" تحت عنوان "نخستین جوامع طبقاتی و شیوه تولید آسیایی" اشاره کرد که مجموع مقالاتی از پژوهشگران شوروی و اروپای شرقی در زمینه مورد بحث ما انتشار یافته است. ویژه نامه دیگری از همین مجله (شماره 63- 64، 1970) با مقالاتی از پژوهشگران شوروی و اروپای شرقی درباره "سرواژ دوم" وجود دارد که مهمترین و غنی ترین مجموعه ایست که در این مسئله بسیار مهم تا به امروز در دسترس است. به اینها سه مجموعه مهم دیگر تحت عنوان "درباره فئودالیسم"، "گزیده مارکس، انگلس و لنین درباره جوامع پیشاسرمایه‌داری"  (1970) و درباره شیوه تولید آسیایی (1974) افزوده‌ می‌شود که هر سه توسط موسسه پژوهش‌های مارکسیستی حزب کمونیست فرانسه منتشر شده‌اند. اینها مجموعه کتاب‌ها و نشریاتی در دسترس است که از طریق آن می‌توان به پژوهش‌های ماركسيست‌های شوروی، اروپای شرقی و فرانسوی در زمینه مورد بحث دست یافت.

از سوی دیگر و در اروپای غربی، انتشار کتاب "موریس داب" ماركسيست بریتانیایی در سال 1946 تحت عنوان "مطالعاتی در توسعه سرمایه‌داری"، به نقد پل سوییزی، ماركسيست امریکایی، انجامید که به یک سلسله مباحثات میان این دو در سسال‌های 1950 تا 1953 منجر شد. در این میان و بدنبال آنها شماری دیگر از ماركسيست‌های اروپایی و غیراروپایی نیز وارد این بحث‌ها شدند که از جمله‌ می‌توان به کوهاچیرو تاکاهاشی، ماركسيست ژاپنی و همچنین کریستوفر هیل، رودنی هیلتون، البر سوبول، ژرژ لفور، اریک هابسبام اشاره کرد که مجموع مباحثات آنها در سال 1976 در بریتانیا و در سال 1977 در فرانسه در دوجلد با افزوده‌هایی منتشرگردید. این مجموعه نیز غنی ترین بحثی است که ما تا به امروز درباره مسئله فئودالیسم و گذار به سرمایه‌داری در اروپا در اختیار داریم که به موقع خود بدانها اشاره خواهیم کرد.

لازم به توضیح است که در مقایسه میان ماركسيست‌های اروپایی و امریکایی با پژوهشگران اتحاد شوروی، هرچند ماركسيست‌های غربی دارای مطالعات گسترده و عمیقی درباره مسائل کشور خود و جهان هستند ولی در آنچه به شرق مربوط‌ می‌شود، اطلاعات آنها، به جز چند استثنا، دست دوم و بسیار ناقص است. در این زمینه پژوهشگران اتحاد شوروی برتری مطلق دارند و برخی از آنها اساسا بنیانگذار تاریخ علمی و اقتصادی و اجتماعی و جامعه شناسی تاریخی در بسیاری از کشورهای شرق هستند. بنابراین در آنچه به تاریخ شرق مربوط‌ می‌شود اعتبار ارزیابی‌های آنها به مراتب بالاتر است. ضمن اینکه کم اطلاعی مارکسیست‌های غربی نسبت به تاریخ شرق پژوهش‌های آنها را متکی به تجربه اروپایی و در نتیجه از عمق جهانشمول گاه تهی کرده است.

شماری پژوهشگران مترقی دیگر نیز وجود دارند که خود را ماركسيست به مفهوم متداول آن‌ نمی‌دانند ولی نگاه انتقادی به ایدئولوژی و مناسبات حاکم بر جهان دارند که به آنها اجازه درک عمیق‌ تر واقعیت را‌ می‌دهد. در واقع بدون داشتن چنین نگاه انتقادی هر پژوهشی، زیر هر نام و هر عنوان، به ابزار توجیه وضع موجود تبدیل‌ می‌شود و اعتبار علمی خود را از دست‌ می‌دهد.

بدیهی است که در هر بررسی تاریخی توجه عمده ما به آثار نویسندگان و پژوهشگران ماركسيست است به دو دلیل مهم :

1- نگاه آنها به جهان انتقادیست و هدف آنها توجیه وضع موجود نیست؛

2- پژوهش‌های آنها عمدتا بر روی عوامل مادی و قابل ارزیابی متمرکز است و نه عوامل ذهنی و فرهنگی که نه قابل ارزیابی هستند و نه قابل اثرگذاری.

چون توجه ما متوجه پژوهش‌ها و ارزیابی‌های نویسندگان ماركسيست است، طبعا نقد ما نیز متوجه آنها خواهد شد و این بدان معنا نیست که غیرماركسيست‌ها نظریات و ارزیابی‌های بهتری ارائه داده‌اند. نظریات غیرمارکسیستی که‌ هدف آن توجیه وضع موجود نیست، ولی می‌خواهد جهان را با اتکا به عوامل فرهنگی، اخلاقی، مذهبی و مشابه آن توضیح دهد، بدلیل ماهیت عمدتا غیرقابل ارزیابی آنها و همچنین عدم امکان تاثیرگذاری بر آنها و بالاخره جنبه ثانویه و غیرپایه‌ای آنها، در مجموع، در خارج از بحث ما قرار‌ می‌گیرد.

اشاره‌ها :

*

برای خلاصه‌ای از مباحثات میان پژوهشگران شوروی و غیرشوروی نگاه کنید به :

ژان شنو،  "بحث درباره شیوه تولید آسیائی در چه وضعی است؟"؛ "La Pensée" شماره 129(اکتبر  1966)

**

از تاریخنگاران شوروی در باره تاریخ ایران‌ که به فارسی ترجمه شده است می‌توان به آثار زیر اشاره کرد:

اشرافیان، ک.ز.، و آرنوا، م. ر؛ دولت نادرشاه افشار، ترجمه حمید مومنی، تهران، انتشارات شبگیر، 1356

پطروشفسکی، ایلیا پائولوویچ؛ ایرانشناسی در شوروی، ترجمه‌ یعقوب آژند، تهران، نیلوفر، 1359

پیگولوسکایا، ن؛ ایران و بیزانس در سده‌های ششم و هفتم میلادی، ترجمه کامبیز میربهاء، تهران، ققنوس، 1391

پیگولوسکایا، ن؛ شهرهای ایران در روزگار پارتیان و اشکانیان، ترجمه عنایت‌الله رضا، تهران، علمی و فرهنگی، 1377

ـ پیگولوسکایا، ن. و.، یاکوبوسکی، آ. ی.، و پطروشفسکی، ا. پ.، و دیگران،  تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران، انتشارات پیام، 1353

داندامایف، محمد عبدالغفورویچ؛ ایران در دوران نخستین پادشاهان هخامنشی، ترجمه روحی ارباب، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1373

دیاکونوف، ایگور میخائیلوویچ،؛  تاریخ ماد، ترجمه‌ کریم کشاورز، تهران، پیام، 1357

دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ؛ تاریخ ایران باستان، ترجمه‌ روحی ارباب، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1382

دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ؛ اشکانیان، ترجمه کریم کشاورز، تهران، پیام، 1351

علی یف، اقرار؛ پادشاهی ماد، ترجمه‌ کامبیز میربها، تهران، انتشارات ققنوس، 1388

علی اف، اقرار؛ تاریخ اتورپاتکان، ترجمه‌ شادمان یوسف، تهران، بنیاد نیشابور، 1378

لوکونین، ولادیمیر گریگورویچ؛  تمدن ایران ساسانی، ترجمه‌ عنایت الله رضا، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365

علاوه بر مجموعه بالا یک سلسله آثار درباره تاریخ جهان مانند دوره سه جلدی تاریخ جهان باستان و تاریخ قرون وسطی نیز از تاریخنگاران شوروی به زبان فارسی ترجمه شده است که بجای خود باید از آنها بهره گیری کرد.

***

مشخصات اصل منبع مباحثات مربوط به گذار به زبان فرانسه :

Maurice Dobb, Paul Sweezy, Du féodalisme au capitalisme : problemes de la transition,  new left books, london, 1976, Libraire Francois Maspero, paris, 1977, Avec des contributions de Christopher Hill, Rodney Hilton, Eric Hobsbawm, Georges Lefebvre, Giuliano Procacci, Hernâni Resende, Albert Soboul, Henri Stahl, Kohachiro Takahashi.

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده