مرور تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 – بخش 30

سقوط رضا شاه

نه حکومت حقیقت را می گوید

و نه مردم اطلاع کافی دارند!

سال 1314، سال تشدید جنون سوء ظن رضاشاه و دستگیری و زندان و اعدام و تبعید نزدیک ترین همراهان او شد. درعین حال که سال فرامین مستبدانه رضاشاه برای تغییر لباس و کلاه مردم ایران. در صدر حوادث این سال، ماجرای شورش در مسجد گوهر شاد مشهد است که مداحی بنام "بهلول" که تا پایان مرگش در جمهوری اسلامی نیز معلوم نشد سرش به کجا بند بود، مسبب و محرک آن بود. این شورش بهانه ای شد برای برکناری و اعدام "آقا اسدی" تولیت خوشنام آستان قدس رضوی و افتادن اختیار مستقیم آن بدست رضا شاه. وحشت در میان یاران، همراهان و حتی متملقان و کاربدستان امنیتی رضاشاه چنان بالا می گیرد که از بیم جان خویش، یا خود تبعید را بر می گزینند و یا خانه نشینی را اختیارمیکنند یا خودکشی را به زندان و مرگ با شکنجه ترجیح میدهند. از جمله "داور" رئیس و بنیانگذار دادگستری نوین ایران. "فروغی" صدر اعظم و در واقع همه کاره رژیم سلطنتی رضاشاه به کنج خانه می خزد و از بیم جان خویش سکوت اختیار می کند. او روزی سکوت خود را می شکند که رضا شاه در روزهای ورود ارتش انگلستان به جنوب کشور، "سلیمان بهبودی" پیشکار خود را به در خانه وی می فرستد تا از او خواهش کند به دیدار رضا شاه بیآید. بهبودی در خاطرات خود می نویسد که وقتی وارد خانه شدم، فروغی بیمار بود و زیر پتو خوابیده و مشغول صحبت تلفنی با جائی بود. تلفن که تمام شد، در پاسخ به درخواست رضا شاه گفت: من لباس می پوشم و می آیم اما شما به ایشان بگوئید بساط خود را جمع کرده و آماده رفتن از ایران بشود. سلطنت ایشان تمام شد! آنها که کورکورانه از رضاشاه و دوران او ستایش می کنند، از این آگاهی ها محرومند.

سال 1314

فروردین ماه

1 – تاریخ رسمی کشور بر ماههای شمسی تنظیم گردید و بکار بردن ماههای هجری قمری ممنوع شد.

2 – طبق پرسشنامه وزارت امور خارجه از این تاریخ خارجیان باید "پرس" را ایران و "پرسان" را ایرانی بخوانند.

3 – دوره نهم مجلس شورای ملی پایان یافت.

4 – یک هیئت اقتصادی به ریاست مظفراعلم رئیس کل تجارت و عضویت بیات رئیس اداره کل فلاحت برای مشاهده اوضاع اقتصادی و فلاحتی و صناعتی کشور شوروی به مسکو عزیمت نمودند. از نظامیان سرتیپ زاهدی سرهنگ کریم قوانلو، سرهنگ دکتر شیخ، یاور سرتیپی عضو هیئت بودند.

5 – امتیاز روزنامه شفق سرخ از طرف وزارت معارف لغو شد و روزنامه مزبور منتشر نخواهد شد. (مقدمه یورش به مطبوعات چپ وابسته به حزب کمونیست ایران)

6 – امتیاز روزنامه یومیه ایران از طرف وزارت معارف از زین العابدین رهنما به مجید موقر انتقال داده شد. دفتر و تاسیسات و چاپ روزنامه ایران نیز به وی سپرده شد.

اردیبهشت ماه

1 – برای توسعه و تکمیل زبان فارسی و وضع واژه های جدید فارسی و جایگزین نمودن آنها به جای لغات بیگانه سازمانی به نام"فرهنگستان ایران" تاسیس یافت. در این سازمان نخبه دانشمندان معاصر در رشته های مختلف عضویت یافتند. در همین روز ذکاءالملک فروغی رئیس الوزراء به ریاست فرهنگستان و ادیب السلطنه سمیعی و حاج سید نصرالله تقوی به نیابت ریاست انتخاب شدند. غلامعلی رعدی آذرخشی رئیس اداره انطباعات وزارت معارف با حفظ سمت به دبیر خانه برگزیده شد. فرهنگستان از تاریخ تاسیس به وضع لغات جدیدی پرداخت که تدریجا از این تاریخ ملاک کارها قرار گرفت.

2 - حسن دادگر (عدل الملک) نماینده اول تهران که در سه دوره گذشته بر مجلس شورای ملی ریاست داشت از ایران تبعید شد و از طریق بندر انزلی و باکو به سرعت ایران را ترک نمود.

3 – عدل الملک (حسین دادگر) که از سال 1301 به سردار سپه نزدیک شد و جزء دوستان و یاران وی گردید و در اجرای برنامه ها او را یاری می داد با توصیه سردار سپه در آخرین کابینه مشیرالدوله به کفالت وزارت فوائد عامه و تجارت رسید و در دوران رئیس الوزرائی سردار سپه معاون رئیس الوزراء شد. پس از خلع قاجاریه و استقرار سلطنت پهلوی در اولین کابینه که به ریاست ذکاءالملک فروغی تشکیل یافت مقام وزارت داخله گرفت. در دوره هفتم به ریاست مجلس انتخاب شد در حالیکه در آن مجلس افرادی چون وثوق الدوله و محتشم السلطنه عضویت داشتند. در ادوار هشتم و نهم نیز مقام ریاست مجلس را برای خویش حفظ نمود. در انتخابات دوره دهم ریاست انجمن نظارانتخابات تهران با او بود و سرانجام وکیل اول تهران شد ولی قبل از افتتاح مجلس دهم مورد غضب و تغیر شاه واقع گردید و از ایران به فوریت خارج شد تا سرنوشتی نظیر تیمورتاش و سردار اسعد و نصرت الدوله پیدا نکند. بی مهری رضا شاه به او در اثر تفتین و پرونده سازی سرلشگرایرم رئیس نظمیه بود. در همان موقع عده دیگری نیز دستگیر و تبعید شدند. عدل الملک که مردی متملق و چاپلوس بود در دوران ریاست مجلس چاپلوسی را بحد اعلی رسانید. این تملق گوئی گاهی مورد اعتراض واقع می شد. دادگر تا سال 1326 در اروپا می زیست. در آن سال به تهران آمد. پس از تشکیل مجلس سنا در سال 1328 به سناتوری مازندران انتخاب شد و سودای ریاست مجلس داشت که تبعا با وجود سناتورهائی چون تقی زاده مستشارالدوله، حکیم الملک، سید محمد تدین، نصرالملک ریاست وی بعید بنظر می رسید. دادگر چندین دوره در مجلس سنا باقی ماند تا اینکه در سنی قریب 90 سالگی در حالیکه از هر دو پا فلج شده بود در تهران درگذشت.

4 – زین العابدین رهنما نماینده سابق مجلس ومدیر روزنامه ایران، علی دشتی نماینده سابق مجلس و مدیر روزنامه شفق سرخ، فرج الله بهرامی دبیراعظم وزیر و استاندار سابق و سید محمد رضا تجدد نماینده سابق مجلس و قاضی دادگستری بازداشت و به زندان نظمیه انتقال داده شدند.

خرداد ماه

1 – مراسم افتتاح دوره دهم مجلس شورای ملی قبل از ظهر انجام گرفت. در انتخابات هیئت رئیسه حاج محتشم السلطنه اسفندیاری به ریاست انتخاب شد. دادور و دکتر طاهری نایب رئیس شدند.

2 – اعتبار نامه آقای عبدالملک دادگر رئیس انجمن نظارت انتخابات دوره دهم و وکیل اول تهران و رئیس ادوار گذشته مجلس شورای ملی و یکی از بنیانگذاران سلسله پهلوی به واسطه عدم صلاحیت رد شد!

3 – کلاه مردم ایران تغییر کرد و کلاه پهلوی که دارای یک لبه بود متروک گردید و تمام افراد کشور مقید شدند کلاه بین المللی (تمام لبه بنام شاپو) استعمال نمایند. بخشنامه ای در این زمینه از طرف وزارت داخله صادر شد. ضمن آن آمده است استعمال کلاه بین المللی برای مامورین دولتی اجباری است و باید هرچه زودتر کلیه مامورین کلاه خود را تغییر دهند و هر یک از مامورین و مستخدمین تعلل یا استنکاف نمایند فورا منتظر خدمت خواهند شد.

4 – به دستور محمد علی فروغی رئیس الوزراء مقرراتی برای انعقاد مجالس ختم وضع و ابلاغ گردید و به موجب این مقررات مجالس ختم فقط در چند مجلس که بلدیه انتخاب می نماید باید برگزار شود. حداکثر آن مدت دو ساعت خواهد بود و صرف چای و قهوه و قلیان و سیگار باید متروک شود.

تیر ماه

1 – از طرف مردم مشهد تظاهراتی علیه لباس متحدالشکل و کلاه بین المللی صورت گرفت و مردم در مسجد گوهر شاد اجتماع نموده به عمل دولت به شدت اعتراض کردند. شیخ بهلول واعظ در این اجتماع برای مردم سخن گفت و آنها را به پایداری و استقامت در مقابل دولت تشویق و تحریک نمود. مامورین انتظامی برای متفرق ساختن مردم اقداماتی نمودند ولی چون مردم متفرق نشدند، لشکر شرق مردم را به گلوله بست و قریب دوهزار نفر از مردم مقتول و مجروح شدند. این روز در تاریخ ایران به نام "قیام گوهرشاد" ثبت شده است. در آن تاریخ فتح الله پاکروان والی، محمد ولی اسدی نایب التولیه، و سرتیپ ایرج مطبوعی فرمانده لشکر و سرهنگ بیات رئیس نظمیه خراسان بودند.

2 – عده زیادی از روحانیون و وعاظ و مدرسین حوزه علمیه مشهد که در قیام گوهرشاد مشارکت داشتند بازداشت شدند. در میان بازداشت شدگان آیت الله سید یونس اردبیلی – آیت الله آقازاده – آیت الله شیخ آقابزرگ شاهرودی، آیت الله سید عبدالله شیرازی – آیت الله شیخ هاشم قزوینی و حجت الاسلام دستغیب بودند.

3 – زین العابدین رهنما و برادرش محمد رضا تجدد به عراق تبعید شدند.

مرداد ماه

1 – کلیه عناوین از قبیل خان، بیک، میرزا، امیر که قبل یا بعد از اسم بکار می بردند ملغی شد و عنوان مقامات کشور نیز "جناب" شد. نام سازمان ها و وزارتخانه ها نیز فقط به اسم اصلی نوشته خواهد شد. مانند وزارت داخله و اداره گمرک.

2 – شرکت سهامی قند و شکر و کبریت در تهران دائر شد. دکتر سجادی مدیرعامل و علی وکیلی عضو هیئت مدیره این شرکت هستند.

3 – تعیین نام خانوادگی برای عموم اجباری شد.

شهریور ماه

1 – بنا به پیشنهاد فرهنگستان و تصویب هیئت وزیران نام تعدادی از شهرهای ایران تغییر یافت. فرهنگستان با توجه به سوابق تاریخی و اجتماعی شهرها نام تازه ای بشرح زیر برای آنها انتخاب نمود: قمشه (شهرضا)، ناصری (اهواز)، عبادان (آبادان)، عباسی (بندر عباس)، انزلی (بندر پهلوی)، ارومیه (رضائیه)، سلماس (شاهپور)، هارون آباد (شاه آباد غرب)، بارفروش (بابل)، سخت سر(رامسر)، دهکرد (شهرکرد)، محمره (خرمشهر)، علی آباد (شاهی) نصرت آباد (زابل)، استرآباد (گرگان)، دزداب (زاهدان)، تون (فردوس)، ترشیز (کاشمر)، فیض (شهداد)، عراق (اراک)، خورموسی (بندر شاهپور)، بمپور (ایرانشهر)، حسین آباد پشتکوه (ایلام)، مال امیر (ایذه)، بنی طرف (دشت میشان)، فلاحیه (شادگان)، هفاجیه (سوسنگرد)، ده نو (نوشهر)، مشهد سر (بابلسر)، اشرف (بهشهر).

مهر ماه

1 – کارخانه قند شاه آباد با حضور فروغی رئیس الوزراء و داور وزیر مالیه و جم وزیر داخله گشایش یافت.

2 – کارخانجات بزرگ قند سازی کرمانشاه و مرودشت فارس از طرف هیئت وزیران افتتاح شد و همان روز بهره برداری از آن آغاز گردید.

3 – عده ای از بانوان با موافقت دولت کانون بر پا ساختند و نام آن را کانون بانوان گذاشتند.

آبان ماه

1 – شرکت بیمه ایران با سرمایه 20 میلیون ریال که فقط هفت میلیون و پانصد هزار ریال آن پرداخت شده بود با همت و پشتکار و مدیریت دکتر الکساندر آقایان شروع بکار نمود. داور وزیر دارائی به عنوان اولین مشتری خانه خود را در مقابل حریق بیمه کرد.

2 – حسن پیرنیا (مشیرالدوله) در سن 63 سالگی در تهران به مرض سکته قلبی درگذشت. وی یکی از رجال نامدار سیاست و علم و ادب بود. بعد از مشروطیت به کرات به وزارت و رئیس الوزائی رسیده بود و در اواخر عمر تاریخ ایران باستان را تهیه و به چاپ رسانید.

3 – امیرلشکر محمد حسین آیرم رئیس نظمیه که از چندی پیش بیمار و در منزل بستری بود اجازه یافت برای معالجه به اروپا عزیمت کند. آیرم صبح امروز از طریق بندر انزلی از راه روسیه به آلمان رفت و از ترس رضا شاه دیگر به ایران بازنگشت.

آذر ماه

1 – محمد علی اسدی نیابت التولیه آستان قدس رضوی مسبب وقایع چهار ماه قبل در خراسان تشخیص داده شد و طبق قرار بازپرس نظامی توقیف و تحویل زندان گردید.

2 – محمد علی فروغی رئیس الوزراء از کار برکنار گردید.

3 – برکناری محمدعلی فروغی از نخست وزیری و کنارگذاشتن وی از کلیه کارهای سیاسی ارتباط مستقیم با پرونده قیام گوهرشاد و اتهام محمد ولی خان اسدی نایب التولیه آستان قدس رضوی داشت. بر اساس گزارشهای واصله از پاکروان استاندار خراسان، سرتیپ ایرج مطبوعی (بعدها سرلشکر و سناتور) فرمانده لشکر و سرهنگ محمد رفیع نوائی رئیس شهربانی از یک طرف و تحقیقات نمایندگان دادرسی ارتش در محل و جمع آوری اسناد و مدارک از طرف دیگر، حدس مجرمیت اسدی و دخالت در امر قیام در فکر شاه مسلم گردید. فروغی بعلت قرابتی که با اسدی داشت به حکم وظیفه و فشار خانواده خود از رضا شاه تقاضای عفو و بخشودگی او را نمود و شاه با توجه به پرونده هائی که در این مورد ساخته شده بود توسل فروغی را نپذیرفت و حتی نسبت به وی ظنین گردید لذا او را خانه نشین و تحت مراقبت شهربانی قرار داد. بدون شک محمد علی فروغی یکی از پایه گذاران سلسله پهلوی است و بیش از هر کسی در به سلطنت نشاندن رضا شاه سهم داشت و چون اهل خودنمائی و خودستائی نبود تقرب او به رضا شاه برای همه کس حتی مورخین زیاد روشن نیست. فروغی علاوه بر مساعد ساختن زمینه داخلی کشور برای سلطنت رضا شاه در جلب موافقت انگلستان با تغییر سلطنت نقش عمده و بزرگی داشت. به همین دلیل اولین کسی که در دوران سلطنت رضا شاه به رئیس الوزرائی انتخاب شد فروغی بود ولی به علت مخالفت عده زیادی از جمله سید حسن مدرس صلاح در این دیده شد که جای خود را به یکی از رجال صدر مشروطیت که وجاهت ملی نیز داشته باشد بسپارد و آن شخص حسن مستوفی بود. یک سال مستوفی در مسند وزیرالوزرائی قرار گرفت و جای خود را به مخبرالسلطنه که او نیز از رجال صدر مشروطیت بود داد و در نیمه دوم نخست وزیری وی فروغی وارد کابینه شد. ابتدا وزیر اقتصاد و بعد وزارت امور خارجه را به عهده گرفت.

در سال 1312 فروغی مجددا نخست وزیر شد در حالیکه قبل از آن در کابینه هدایت همه کاره بود و رضا شاه فقط با او خواسته های خود را در میان می گذارد. نگاهی به لیست کابینه فروغی نشانگر آنست که دیگر به وزیر با تجربه نیازی نیست وزیران باید مجری اوامر بی چون و چرای شاه باشند. انتخاب افرادی چون علی اصغر حکمت و سید باقر کاظمی و محمد علی دولتشاهی و علی اکبر بهمن و علی اکبر داور و علی منصور و محسن صدر که زمینه سازی وزارت آنها در دوره رضا شاه انجام گرفته بود دلیل بارز بر روند سریع دیکتاتوری در ایران بود.

در روزهای نخست وزیری فروغی، تیمورتاش در زندان از بین رفت. سردار اسعد بختیاری وزیر کابینه دستگیر و در زندان به قتل رسید. عده زیادی از سران بختیاری و قشقائی و بویر احمدی و ممسنی اعدام شدند. عدل الملک دادگر رئیس مداح مجلس شورای ملی به اروپا تبعید شد. از هفت نماینده مجلس سلب مسئولیت شده به زندان رفتند. کلاه بین المللی در ایران اجباری شد. انعقاد مجلس ختم محدود گردید. عزاداری و روضه خوانی تحت اداره شهربانی قرار گرفت. رهنما و برادرش تجدد به عراق تبعید شدند و روزنامه ایران مصادره گردید.

با این توضیح و نزدیکی فروغی به شاه باید قبول کرد که مقامات خراسان آنچنان ذهن شاه را نسبت به اسدی مشوب نموده بودند که شفاعت فروغی با آن همه سوابق خدمت نادیده گرفته شد. علی اکبر اسدی و علینقی اسدی دو تن از فرزندان محمد ولی اسدی دامادهای فروغی بودند.

4 – محمود جم وزیر داخله از طرف رضا شاه فرمان رئیس الوزرائی گرفت.

5 – دیوان حرب قشون محمد ولی اسدی را محکوم به اعدام کرد.

6 – سحرگاه امروز در خارج شهر مشهد اسدی تیرباران شد و جنازه وی بصورت گمنام دفن گردید.

7 – امور تولیت به پاکروان استاندار تعلق گرفت.

دی ماه

1 – یک قطعه مدال به سرهنگ نوائی رئیس نظمیه خراسان برای تعیین مسببین اصلی وقایع مشهد داده شد.

2 – از علی اکبر اسدی نماینده مجلس (داماد محمد علی فروغی) سلب مصونیت شد و بازداشت گردید.

3 – سلمان اسدی نماینده سابق مجلس و مدیر بانک فلاحت توقیف و به زندان نظمیه انتقال یافت.

4 – با برگزاری جشنی در دانشسرایعالی و شرکت شاه وهمسر و دختران وی موضوع کشف حجاب در ایران اعلام گردید.

5 – آقای حسن وثوق (وثوق الدوله) رئیس الوزرای سابق که از ادباء و شعرا و دانشمندان معاصر می باشد بجای محمد علی فروغی به ریاست فرهنگستان منصوب و مشغول گردید.

6 – علی منصور وزیر طرق و شوارع از کار برکنار گردید.

اسفند ماه

1 – مهندس محمد حسین امین از ریاست اداره صناعت برکنار شد و به جای وی سرلشکر امان الله جهانبانی تعیین گردید.

2 – مجلس شورای ملی با پیشنهاد وزارت عدلیه مبنی بر تعقیب علی منصور وزیر سابق طرق موافقت نمود و پرونده جهت رسیدگی به دیوانعالی کشور فرستاده شد. در همین جلسه با تعقیب آقای رضا افشار وزیر اسبق طرق نیز موافقت گردید.

3 – سید باقر کاظمی وزیر امور خارجه از خدمت معاف شد.

لینک های شماره های گذشته:

1- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/624/ruzshomar.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/625/ruzshmar.htm

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/626/ruzshomar.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/627/tarikh.html

5 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/628/ruzshomar.html

6 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/629/tarikh.html

7 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/tarikh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/631/tarikh.html

9 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/632/tarikh.html

10 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/633/tarikh.html