امپریالیسم بالاترین مرحله سرمایه داری-3
تراکم بانک ها
شناسنامه امپریالیسم
نویسنده لنین- ترجمه محمد پورهرمزان
 

 

- بانکها و نقش جدید آنها
عمل اساسی و اولیه بانکها میانجیگری در پرداخت است. بدین مناسبت بانکها سرمایه پولی بیکار را به سرمایه فعال یعنی سودآور تبدیل می کنند و انواع درآمدهای پولی را گرد می آورند و دراختیار طبقه سرمایه داران می گذارند.
هم روند با گسترش بانکداری و تراکم آن در موسسات معدود، بانکها از میانجی های ساده به انحصارگران همه توانی بدل می شوند که تقریبا تمام سرمایه پولی مجموع سرمایه داران و کارفرمایان خرده پا و نیز بخش بزرگی از وسایل تولید و منابع مواد خام کشور معین و رده ای از کشورها در اختیار آنان قرار می گیرد. این تبدیل جمع کثیری از میانجیان ساده به یک مشت انحصارگر یکی از روندهای بنیادی فرارویی سرمایه داری و پیدایش امپریالیسم است و بدین جهت تراکم بانکها از نکاتی ست که در وهله اول باید بدان بپردازیم.
در سال 1907-1908 وجوه سپرده به مجموع بانکهای سهامی آلمان که بیش از یک میلیون مارک سرمایه داشتند، هفت میلیارد مارک بود. ولی در سال 1912-1913 این مبلغ به 8،9 میلیارد مارک رسید. میزان افزایش این سپرده ها طی این پنج سال 40 درصد بود و ضمنا از 8،2 میلیارد مارک افزایش، 2،75 میلیارد آن به 57 بانک دارای بیش از 10 میلیون مارک سرمایه میرسید. این سپرده ها به ترتیب زیر، میان بانکهای بزرگ و کوچک تقسیم می شد(1).
درصد مجموع سپرده ها
در9 بانک                دربقیه 48 بانک                  در 115 بانک                     دربانکهای کوچک
بزرگ                    دارای سرمایه                     دارای سرمایه با سرمایه کمتر
بـرلـــن                   مـارک                             از1تا10میلیون مارک             یک میلیون
1907-1908 47     32،5                               16،5                             4
1912-1913 36        36                                 12                               3

بانکهای بزرگ که 9 بانک از آنها به تنهایی نزدیک به نیمی از مجموع سپرده ها را در دست خود متمرکز دارند، عرصه را بر بانکهای کوچک تنگ کردند. ولی در اینجا هنوز نکات بسیار زیادی در نظر گرفته نشده است، مثلا تبدیل یک رده از بانکها به شعب واقعی بانکهای بزرگ و غیره که در پایین از آن سخن خواهد رفت.
در پایان سال 1913 شولتسه کورتیتس سپرده های 9 بانک بزرگ برلن را 5،1 میلیارد مارک از مجموع تقریبا 10 میلیارد مارک، تخمین زده است. همین مولف علاوه بر سپرده ها، کل سرمایه بانکی را نیز در نظر میگیرد و مینویسد: در پایان سال 1909 نه بانک بزرگ برلن، همراه با بانکهای وابسته بدانها 11،3 میلیارد مارک یعنی نزدیک به 83 درصد کل سرمایه بانکی آلمان را در اختیار داشتند. بانک آلمان(Deutsche Bank ) که همراه با بانکهای وابسته بدان، قریب سه میلیارد مارک در اختیار دارد، هم ردیف با خزانه داری راه آهن دولتی پروس بزرگترین محل تجمع سرمایه اروپا در عین حال در درجه عالی عدم تمرکزست(2).
ما روی اشاره ای که به بانکهای "وابسته" شده است، تکیه کردیم، زیرا این مطلب به یکی از مهمترین ویژگی های مشخص کننده تراکم سرمایه داری امروزین مربوط میشود. موسسات بزرگ، خاصه بانکها، علاوه بر آنکه بانکهای کوچک را بطور مستقیم می بلعند، از طریق"مشارکت" در سرمایه آنها و خرید یا مبادله سهام و از طریق سیستم وام و اعتبار و غیره و غیره نیز آنها را به خود " وابسته می کنند"، تابع خود می کنند و به گروه"خویش" یا باصطلاح فنی- به "کنسرن" خود ملحق می کنند. پرفسور"لیفمان" در اثر بزرگی مشتعل بر پانصد صفحه به توصیف شرکت های مشارکت کننده و اعتبار دهنده (3) امروزی اختصاص داده که متاسفانه در آن نکات "تئوریک" بسیار کم عیاری را به مدارک خام غالبا درک نشده، افزوده است. اینکه سیستم "مشارکت" مزبور از نظر تراکم به چه نتیجه ای می انجامد، مطلبی است که کتاب ریسر"کارشناس" امور بانکی در باره بانکهای بزرگ آلما ن بهتر از همه آنرا نشان می دهد. ولی پیش از آنکه به بررسی ارقام او بپردازیم، نمونه مشخصی از سیستم "مشارکت" ذکر می کنیم.
"گروه" "بانک آلمان" یکی از بزرگترین- و شاید هم بزرگترین- گروه بانک های بزرگ است. برای آنکه بتوان رشته های عمده پیوند دهنده میان همه بانک های این گروه را، مد نظر گرفت، باید "مشارکت های " درجه اول و دوم و سوم یا به بیان دیگر وابستگی درجه اول و دوم و سوم (وابستگی بانکهای کوچکتر به "بانک آلمان") را از یکدیگر تمیز داد. آنوقت منظره چنین میشود(4):
وابستگی درجه1 وابستگی درجه 2 وابستگی درجه3
دائمی در 17 بانک ازآنها 9 بانک در از آنها 4 بانک
34 بانــک در 7 بانک
برای در 5 بانک ـــــ ــــ
زمان
نامعلوم
گاهگاه در8 بانک از آنها 5 بانک از آنها 2 بانک
در 14 بانـک در 2 بانـــک
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جمعا در 30 بانک 14 بانک از آنها 6 بانک از آنها
در 48 بانــــک در 9 بانـک
3 بانک از 8 بانک دارای"وابستگی درجه اول"که " گاهگاه "به" بانک آلمان وابستگی دارند، بانک خارجی هستند: یک بانک اتریشی ("اتحادیه بانکی"- "Bankverein "- وین) و دو بانک روسی ( بانک بارزگانی سیبری و باک روسی بازرگانی خارجی). رویهمرفته در گروه "بانک آلمان" مستقیم و غیر مستقیم، کلی و جزیی،87 بانک مشارکت دارند و کل سرمایه ای که این گروه در اختیار دارد- اعم از سرمایه خود شان و سرمایه ای که به آنها سپرده شده است، - به 2-3 میلیارد مارک میرسد.
روشن است که بانکی که در راس چنین گروهی جای دارد و با نیم دوجین بانک دیگر که چندان دست کمی از آن ندارند، برای معاملات بالاخص بزرگ و پر سود، نظیر قرضه های دولتی، توافق میکند، - دیگر تنها نقش"میانجی" ندارد و به گروهبندی یک مشت انحصارگر مبدل شده است.
ارقام زیر که ریسر در کتاب خود آورده است و ما خلاصه آنها را در اینجا نقل میکنیم، نشانگر آنند که تراکم امور بانکی در آلمان درست در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم، چه سرعتی داشته است:
تعداد شعبه ها و مشارکتهای 6 بانک بزرگ برلن
ســـال            شعب                           صندوق                          مشارکت دائمی                  مجموع
                   موجود                         سپرده هـا                        در بانکهــــای                   موسسات
                   در آلمان                       و باجه های                      سهامی آلمان
                                                    تبدیل پـول
1895            16                                    14                               1                            42    
1900            21                                    40                               8                            80
1911            104                                  276                             63                          450  

می بینیم با چه سرعتی شبکه انبوهی از مجاری مالی پدید می آید که سراسر کشور را فرامی گیرد، تمام سرمایه ها و درآمدهای پولی را متمرکز می کند و هزاران واحد اقتصادی پراکنده را به یک واحد کل اقتصادی سرمایه داری ملی و سپس به واحد اقتصادی سرمایه داری جهانی مبدل می سازد. مفهوم "عدم تمرکز" ی که شولتسه گورنیتس در بخش قبلا نقل شده از کتابش، بنام "اقتصاد سیاسی بورژوایی زمان ما" از آن سخن می گوید، درواقعیت امر اینست که شمار روزافزونی از واحدهای اقتصادی که در گذشته "استقلال" نسبی داشتند یا به بیان صحیحتر در محل ثابتی محدود بودند، تابع یک مرکز واحد شوند. این "عدم تمرکز" در واقعیت امرمعنایش تمرکزیعنی افزایش نقش و اهمیت و قدرت نره غول های انحصارگرست.
در کشورهای سرمایه داری کهنسال تر این شبکه بانکی "از اینهم انبوه تر است. درانگلستان، باضافه ایرلند، در سال 1910، شمار شعب کلیه بانکها 7151 بود. چهار بانک بزرگ هر یک بیش از 400 شعبه(از مجموع 447 تا 689 شعبه) و سپس چهار بانک دیگر هر یک بیش از 200 و 11 بانک هر یک بیش از 100 شعبه داشتند.
در فرانسه سه بانک کلان یعنی بانکهای " Lyonnais "، " comptoir Nstional" و " Societe Generale"، دامنه معاملات و شبکه شعب خود را بدینسان خود را بدینسان گسترش داده اند(5):
تعداد شعب و صندوق ها                                                                                          میزان سرمایــه هـــا
                              درشهرستانهـــآ               درپاریس               جمعا                       خودی             غیر
                                                                                                                      (به میلیون فرانک)
1870                     47                            17                       64                          200           427
1890                     192                          66                       258                        265           1245
1909                     1033                        196                     1229                      887           4363

ریسر برای نشاندادن صفت مشخصه "روابط " بانکهای بزرگ امروزین ارقامی در باره تعداد نامه های واصله و صادره "شرکت خرید بروات" (Disconto-Gesellschaft )، که یکی از بزرگترین بانکهای آلمان و جهان است(سرمایه آن در سال 1914 به 300 میلیون مارک رسید) ذکر میکند:

تعداد نامه ها
                                            رسیده                                   فرستاده
1852                                    6135                                  6292
1870                                    85800                                87613
1900                                    533102                             626043

تعداد حساب های بانک بزرگ "Credit Lyonnais" پاریس از 28535 در سال 1875 به 633539 در سال 1912 رسید(6).
این ارقام ساده شاید روشن تر از هر شرح و تفصیلی نشانگر آن باشد که چگونه با تمرکز سرمایه و افزایش معاملات بانکها نقش آنها دستخوش دگرگونی بنیادی میشود و از سرمایه داران پراکنده یک سرمایه دار کلکتیو پدید می آید. وقتی بانک برای چند سرمایه دار حساب جاری باز می کند، گویی یک عمل صرفا فنی و صرفا فرعی انجام میدهد. ولی وقتی این عمل گسترش می پذیرد و ابعاد عظیم بخود می گیرد، آنوقت معلوم میشود که یک مشت انحصارگر، معاملات بازرگانی و صنعتی سراسر جامعه سرمایه داری را تابع خود میکنند وامکان می یابند از طریق روابط بانکی و حسابهای جاری و معاملات دیگر، از وضع کار سرمایه داران مختلف دقیقا با خبر شوند و سپس آنها را تحت کنترل خود قرار دهند و از طریق افزایش یا کاهش اعتبار، از طریق آسان کردن یا دشوار ساختن دریافت این اعتبار، در آنها اعمال نفوذ کنند و سرانجام سرنوشت آنها را تمام و کمال تعیین کنند، میزان درآمد آنها را تعیین کنند، آنها را از سرمایه محروم کنند یا برعکس به آنها امکان دهند بسرعت و بمیزان هنگفتی بر میزان سرمایه خویش بیفزایند وغیره.


راه توده 185 14.07.2008