مصاحبه با محمد علی عموئی درباره هفتاد سالگی حزب توده ایران
در یورش به حزب
فهمیدند اشتباه کردند، اما خیلی دیر!

نشریه "تاریخ معاصر ایران" که در داخل کشور منتشر می شود، در شماره 16 خود که در آبانمان گذشته منتشر شد، مصاحبه‌ا‌ی دارد با محمد علی عموئی بمناسبت 70 سالگی حزب توده ایران. این مصاحبه را زهرا مسعودیان انجام داده است و در آن نظرات و اطلاعات مستقیمی درباره نحوه کار هیات سیاسی حزب توده ایران در سالهای بعد از انقلاب 57 و همچنین برخی توصیه های رهبری اعدام شده حزب در داخل زندان ج. اسلامی دارد. عموئی در این مصاحبه از "وصیت رهبران حزب" در زندان جمهوری اسلامی سخن می گوید، از تاکید رهبری حزب بر ضرورت رهبری جمعی، از فرقه گرائی "حمید صفری" در هیات سیاسی حزب در سالهای اول انقلاب و...

زهرا مسعودیان مصاحبه را با این مقدمه آغاز می کند:

هفتاد سال از تاسیس حزبی می گذرد که آن را اولین حزب مدرن در ایران نامیده اند. مهر ماه 1320 جمعی از فعالان سیاسی با گرایش چپ «حزب توده ایران» را بنیان نهادند. محمدعلی عموئی یکی از چهرهایی است که اکثر عمر خود را همراه عمر این حزب بوده است. سال های بسیاری به عنوان عضو و سال هایی هم در کادر رهبری آن بوده است. عضویت در سازمان افسران حزب توده و سپس کمیته مرکزی، پس از برگزاری پلنوم شانزدهم این حزب در اسفند ماه 1357 مراحلی بوده که عموئی طی کرده است. در پی این عضویت ها بود که عموئی در خرداد ماه 1358 از طرف هیات سیاسی به عضویت هیات دبیران درآمد. چرا که او سابقه زندان های طولانی مدت در کارنامه حزبی خود داشت بنابراین با عضویت عموئی در هیات دبیران او به عضویت هیات سیاسی نیز درآمد. عموئی که امروز به نهمین دوره زندگی خود نزدیک شده است، با توجه به کوله باری از تجربه و سابقه 37 سال زندان فراز و فرودهای حزب را به خوبی می شناسد. حزبی که در اوایل دهه 60 از طرف دادگاه انقلاب غیر قانونی اعلام شد. اما بعدها اکبر هاشمی رفسنجانی از مقام های بلند پایه نظام در آن زمان در گفت گو با روزنامه همشهری در خصوص آن اقدام گفت که بهتر بود انجام نمی شد.

س: اگر به تاریخ رجوع کنیم، به نظر می رسد که حزب توده ایران در دهه 20 البته با ذکر شرایطی، به حزب توده ایران در سال 57 شبیه است. از این لحاظ که تازه شروع به سازماندهی می کند. گروهی از اعضای برجسته اش از زندان آزاد شده اند یا از تبعید برگشته اند. هر دو با شوروی که در آن زمان وجود دارد رابطه دارند و از آن نیرو می گیرند. یعنی به طور کلی فضای مشابهی را تجربه می کنند. تفاوت هائی را که در این دو دوره وجود داشت؟

ج: مشابهت ها و تفاوت های قابل ملاحظه ای در این دو دوره حیات حزب توده ایران وجود دارد؛ البته مشابهت ها بیشتر است ولی به هر حال بیان تفاوت ها چه بسا بتواند مفید واقع شود. اگر چه حزب توده ایران در دهه 20 ادامه دهنده سیاست های حزب کمونیست ایران بود ولی حزب خیلی جوانی بود و اگر چه بنیانگذارانش عمدتا همرزمان دکتر تقی ارانی بودند، اما در محافل روشن فکری سال های 1315 و 1316 کار می کردند و نه فعالیت در تشکیلاتی قابل ملاحظه. البته این بخش مربوط به حزب کمونیست که سرهنگ سیامک، کامبخش و دیگران بودند، لو نرفت، آن قسمت همچنان بود و حضورش در تجدید حیات حزب یا پایه گذاری حزب نوین، یعنی حزب توده ایران موثر بود. بیشتر آن بخش روشن فکری و شاگردان دکتر ارانی کمکی بودند به حزب توده ایران که یک حزب جوان بود. البته غرضم از بیان جوان در واقع در عرصه های بغرنج پس از شهریور 20 است که نیاز به تامل بیشتر برای سیاستگذاری دارد. به نظر می رسد که در این دهه بی توجهی ها یا احیانا خام طبعی هایی از خودش بروز داده است. واقعیت این است که حزب توده ایران مثل تمامی احزاب کمونیست جهان در یک رابطه رفیقانه و برادرانه بود، آن چنان که مخاطب همدیگر، حزب برادر بود. همه این احزاب مانند حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی، حزب کمونیست فرانسه، حزب کمونیست لبنان، در چهارچوب یک انترناسیونالیسم، روابط رفیقانه و برادرانه داشتند. اما آنجا که پای منافع ملی کشور مطرح می شد، کمونیست ها میهن دوست ترین افراد جامعه خودشان بودند و جان در راه حفظ منافع ملی خودشان می دادند. البته از این که لفظ ملی به کار می برم، سوء تفاهم نشود، قصدم ناسیونالیسم نیست. ناسیونالیسم یک ویژگی بورژوازی است. اغلب میهن دوستی را به شکل نادرستی برای ملیون اطلاق می کنند. ملیون و ناسیونالیست‌های ما به لحاظ خاستگاه طبقاتی و منافع خاص طبقاتی شان، به کشورشان دلبستگی دارند. اما در واقع به منافع طبقاتی خودشان دلبستگی دارند. بنابراین وقتی میهن ما یعنی سرزمینی که آباء و اجدادمان در آن پرورش یافته اند و فرهنگ خاص، اقتصاد و سیاست معینی را در محدوده ای معین حفظ کرده اند با خطر مواجه شود یا خطری برای تمامیت ارضی به میان بیاید، باید برای دفع تجاوز از همه بیشتر فداکاری کنند. شاید بد نباشد که مثالی بیاورم.

حزب توده ایران در جنگی که عراق بر ایران در بدو انقلاب تحمیل کرد- با توجه به حساسیت بسیار زیادی که سپاه و سایر نیروهای مسلح جمهوری اسلامی نسبت به نیروهای چپ و بویژه حزب توده ایران داشتند- به رفقای خود فراخوان داد و از آن ها خواست تا به جبهه بروند. اما زمانی که حس شد ممکن است، حساسیت زیاد نیروهای مسلح جمهوری اسلامی، تعبیر به نفوذ در جبهه ها شود، از رفقا خواسته شد تا عقب بنشینند. بنابراین آنجا که پای منافع ملی کشورمان مطرح شد، موضوع قطع جنگ را در مقطع بازپس گیری خرمشهر ارائه کردیم، خیلی ها نگران این موضع حزب توده ایران بودند، چرا که شعار مهم «جنگ، جنگ تا پیروزی» گفته می شد- شعاری که در واقع، شعار اصلی نیروی حاکم بر مملکت بود- حزب باید به صحت این سیاست خیلی باورمند می بود. بنابراین نه فقط به صورت شعار بلکه به صورت نامه کتبی از جمله برای شخص آقای هاشمی رفسنجانی، دیدگاه های مان را بیان کردیم. رفتار ما در دفاع از تمامیت ارضی ایران، از پختگی رهبری حزب توده ایران از درک واقعیات جامعه ایران و همچنین درک نیروهایی که در تحمیل سیاست ها نقش دارند و نقشی که امپریالیسم در گرم نگه داشتن کانون فتنه در منطقه که می توانست مورد سوء استفاده نیروهای اشغال گر باشد، حکایت داشت. اما این پختگی را رهبری حزب در دهه 20 نداشت. حزب با این که رهبران کارکشته ای داشت اما همان طور که ابتدا گفتم، مثل همه کمونیست های دنیا، اتحاد شوروی و حزب کمونیست اتحاد شوروی را یک حزب برادر و یک کشور مترقی دوست ملل جهان می دانست، در نتیجه عواطف برادرانه خیلی صادقانه ای نسبت به آن وجود داشت اما نوع مناسبات، قاعدتا باید بر پایه همین توصیفاتی که ارائه شد، وقتی که اتحاد شوروی خواهان نفت شمال شد، اگر چه این درخواست در مقایسه با قراردادی که شرکت نفت ایران و انگلیس در جنوب با ایران داشت، به مراتب بیشتر به نفع ایران بود و حتی وجود چنین قراردادی می توانست با یکدیگر مقایسه و میزان غارت گری نفت ایران و انگلیس نمایان تر شود. ولی یک پختگی سیاسی معینی که باید در رهبری حزب می بود تا از چنین تقاضائی حمایت نکند، دیده نشد. نمایندگان حزب در مجلس شورای ملی آن زمان، وقتی که آمریکائی ها خواهان چنین امتیازی شدند، همراه با دکتر مصدق با چنین چیزی مخالفت کرد. در مورد مشابهی هم باید همین کار را می کردند ولی این کار را نکردند. بنابراین پایه بسیار مضری شد برای نوع روابط دو نیروی اساسی جامعه ایران، نیروی چپ و ملی مصدق، در تمام طول آن دهه، مظهر نیروهای ملی جامعه ایران بود ولی آثار و عوارض آن نوع سیاست گذاری رهبری حزب، موجب شد تا در طول تاریخ ایران، از آن به بعد همواره عقده ای برای ملیون ما باقی بماند. رهبری حزب می توانست در آن مورد هم موضع پخته تری اتخاذ کند تا چنین عوارضی نداشته باشد.

س: شما می گویید، رابطه ای که رهبری حزب در سال 1357 با اتحاد جماهیر شوروی داشت، نسبت به دهه 20، رابطه ای به مراتب مستقلانه تر و پخته تر بود؛ در صورتی که منتقدان حزب، این موضوع را برعکس می دانند، یعنی دهه 20 را مستقل تر می دانند.

ج: این موضع گیری به دلیل آن است که این منتقدان به سیاست های درونی حزب واقف نبودند. مسائلی که در رهبری یک حزب می گذرد قاعدتا با آن چیزی که در سیاست عمومی آن عرضه می شود و به کار می گیرد، تفاوت هایی دارد. به گمان من در دهه 20، روابط آشکار به علت شرایط ویژه ای که در آن دهه بود- حضور نیروهای متفقین در ایران- نوعی رابطه عام وجود داشت، نه فقط توسط دبیر اول حزب بلکه اعضای رهبری حزب با "وکس" (انجمن فرهنگی ایران و شوروی) آمد و رفت و دوستی داشتند. وکس وجود داشت؛ برنامه های فرهنگی زیادی برگزار می‌شد که خیلی ها در آنجا حضور داشتند. ولی برای رهبری حزب، این نگرش که می توانستند چه اتهامی بزنند یا مخالفان چه سوء استفاده هایی می توانستند بکنند، باید وجود می داشت. هم چنان که از بدو فعالیت حزب توده ایران، اتهام «جاسوس روس‌ها»، ترجیح بند کلام مخالفان و ضد کمونیست ها بود. البته تصور من این است که حزب هر قدر هم رعایت می کرد، خصیصه ضد کمونیستی، ضد شوروی و ضدتوده ای وجود می داشت. یعنی هر قدر حزب رعایت و ملایمت می کرد، به هیچ وجه از این سخنان در امان نبود. با این همه، این گونه واکنش ها نافی دقت در سیاست گذاری رهبری حزب نبود. یک نمونه بگویم؛  در سال های اول انقلاب با دعوت نامه‌ای از طرف سفارت خانه شوروی برای برگزاری مراسمی در خصوص جشن‌های انقلاب اکتبر که در محل سفارت انجام می شد، مواجه شدیم. کتبا دعوت نامه فرستاده شد اما ما از رفقای مان خواستیم تا با وجود چنین دعوتی، از رفتن به سفارت شوروی خودداری کنند. اگر چه روابط برادرانه حزب ایجاب می کرد تا ما به این دعوت حتما پاسخ مثبت بدهیم اما ما درست عکس آن را انجام دادیم چرا که می‌دانستیم، وقتی گفته می شود، « توده ای روسی»، هر چند با نرفتن ما، این نگاه تغییر نخواهد کرد اما دیگر این فکر هم در اختیار نیست تا گفته شود که رهبران حزب در جشن انقلاب اکتبر در سفارت شوروی شرکت کردند. من این تفاوت را رعایت این جنبه ها می بینم. در دوران دهه 20 رفت و آمدها و مناسبت ها از رهبری تا بدنه خیلی وسیع بود. تقریبا همیشه در وکس، بعنوان خانه دوستی ایران و شوروی، دوستان و رفقای ما بودند ولی این بار، ما میزان حساسیت و نوع تبلیغاتی را که در این زمینه ممکن بود عرضه شود حس کرده بودیم و می دانستیم. به همین دلیل، از جمله صحبت هایی که با رفقایی که از مهاجرت برگشته بودند، مطرح شد، رعایت این نوع موارد بود. ما یک شعبه روابط بین المللی داریم، حزب کمونیست شوروی هم دارد، این شعب برای همین گونه روابط است؛ هیچ ادعایی ندارد که نوع دیگری رابطه وجود داشته باشد. این سیاست کلی حزب بود. اما در پاسخ به منتقدان، بله؛ یک مقداری این انتقاد وارد است اما این یک اقدام فردی بوده است و نه سیاست کلی حزب. معمولا سیاست کلی حزب را هیات سیاسی تعیین می کند. خط کلی هیات سیاسی این بود که روابط بین احزاب، باید از طریق شعب انجام گیرد و این نوعی رفتار انفرادی کسانی بود که چنین روابطی را بوجود آورده بودند. اینجا بود که گفته منتقدان این دوره، مدرک دارد. اما از این نوع رفتار در دهه 20 فراوان بود. بنابراین این مورد بر خلاف تصمیم هیات سیاسی بود.

س: یعنی رابطه خاصی که بعضی از رهبران یا کادرهای حزب با جماهیر شوروی داشتند، بر خلاف قصد و تصمیم هیات سیاسی و کمیته مرکزی حزب بود؟

ج: همین طور است. به همین علت هم بود که مساله تاکید روی رهبری جمعی، جزء وصیت نامه برخی از رفقای ما است. این در حقیقت معطوف است به بحث های درون رهبری که این اقدامات عمل گرایانه و تک روانه برخی از رفقای رهبری مورد انتقاد قرار می گرفت. مشابه این مسائل به صورت عام در دهه 20 وجود داشت که اگر انجا بیشتر بود به علت عدم پختگی و عدم تجربه بود. اما در دهه 50 و سال 57 رهبری حزب، پختگی کامل داشت؛ کما این که خط کلی اش را هیات سیاسی تعیین کرده بود. اگر رعایت نشده به علت این است که اصل رهبری جمعی، رعایت نشده است. یعنی انتقادی است که از درون خود حزب مطرح می شد. بویژه در هیات دبیران به صورت بسیار قاطع مطرح می شد.

س: تفاوت دیگری که شاید در مورد حزب توده ایران دهه 20 با حزب توده ایران دهه 50 دیده به شود، باصطلاح تشتت در رهبری یا فراکسیون بندی در رهبری است که در دهه 20 گاه به فلج شدن حزب منجر شد. همانطور که در پلنوم چهارم هم به آن اشاره شد که تشتت در رهبری به فلج شدن حزب در برابر کودتای 28 مرداد منجر شده است. در سال 57 ما این تشتت رهبری را نمی بینیم. به نظر می رسد که در این زمان کمیته مرکزی حزب توده ایران، بسیار یکدست عمل می کند. آیا این به خاطر تجربه و همگونگی ایدئولوژیک بود یا تسلط فردی یا استبداد و دیکتاتوری فردی یک یا برخی از رهبری حزب بر سایر اعضاء؟

ج: سوال خیلی خوبی است. من قصد داشتم بدنبال طرح مساله اهمیت رهبری جمعی، به این نکته اشاره داشته باشم. اسناد پلنوم های حزب توده ایران بیانگر آثار منفی فراکسیونیسم در طول حیات رهبری آن زمان حزب چه در دهه 20 و چه به دنبالش در مهاجرت بود؛ به صراحت در اسناد هم وجود دارد. علاوه بر این که شما اشاره کردید که در پلنوم چهارم روی این تشتت در رهبری انگشت گذاشته می شود، در تمام اسناد پلنوم ها مساله رهبری وجود دارد. مساله رهبری چیزی نبود جز همین فراکسیونیسمی که آفتی برای رهبری حزب شده بود. نامه هایی که در این اسناد وجود دارد، بیانگر این است که چگونه صف بندی ها در رهبری حزب، موجب مختل شدن اتخاذ تصمیم قاطع برای امر معینی برای حزب سیاسی شده بود. در رهبری حزب بعد از انقلاب، یک دستی کامل داشتیم، البته نه بر مبنای نگرش؛ نگرش های متفاوت وجود داشت، حتی نظراتی بر خلاف مشی رسمی و تصویب شده حزب وجود داشت، اما تصمیم هیات سیاسی بر مبنای تبعیت همه رفقا از خط کلی ای که هیات سیاسی سیاست گذاری می کرد، رهبری را ملزم به رعایت مساله همراهی و همگامی می کرد. مساله به هیچ وجه این نبود که نقش فردی موجب شود تا همه بپذیرند، خیر؛ یک پختگی سیاسی در رهبری حزب وجود داشت که به راحتی در مقابل هر کسی و هر نظری، متعلق به هر کس و در هر مقامی، اگر پذیرفته نبود در هیات سیاسی در مقابل آن مقاومت می شد.

س: در اینجا مجبورم که اسم بیاورم: به هر حال شخص نورالدین کیانوری، دبیر اول حزب بودند و در سال های 57 تا 62 نماد حزب محسوب می شدند و بیان حزب بودند. سوال من در مورد خصلت فردگرایانه ایشان است که مطالبی گفته می شود. به هر حال ایشان منتقدانی دارند، انتقاد نسبت به رفتار ایشان این است که مدام دیگران را به تبعیت از خودشان فرا می خواندند. آیا این تلاش برای سیطره یافتن بر کمیته مرکزی نبود که باعث می شد کمیته مرکزی یک دست عمل کند؟

ج: نخیر؛ مساله فردگرایی آقای دکتر کیانوری واقعیتی است. اما متاسفانه به رغم توانمندی های انکار ناپذیر دکتر کیانوری و نقاط مثبت و فراوان، نوعی عمل گرایی در او به چشم می خورد که گاهی او را از پایبندی به اصل رهبری جمعی دور کرده، به فرد گرایی سوق می داد. ترکیب رهبری حزب در سال های بعد از انقلاب، از هویت مستقل تری نسبت به گذشته برخوردار بود و تجربیاتی هم که از دوران فراکسیونیسم و تسلط آن و پیامدهای منفی ای که در سیاست گذاری های حزب داشت، به دست آمده بود، به هیچ وجه اجازه فراکسیونیسم داده نمی شد. از رفقا خواسته می‌شد تا نظراتشان را صریحا در ارگان مربوطه مطرح کنند. اگر با فلان پیشنهاد مخالفتی دارد، هیچ دلیلی ندارد که پنهان با کسی زد و بند کند و فراکسیونی در مقابل حرکت جمعی رهبری حزب بوجود بیاید. این چیزی بود که به رغم این که در این زمینه تلاشی شد- از جانب رفیق حمید صفری- اما ناموفق بود. آقای صفری بیشتر یک سری گرایشات فرقوی داشت و بعدها هم تقریبا همین نقش را در رهبری بعدی حزب اعمال کرد.

س: آن روزی که ایشان به ایران آمدند، دبیر دوم حزب بودند؟

ج: بله، به رغم این که آقای صفری برای اولین بار اقدام کرد تا یک جناحی ایجاد کند، البته نمی شود به مذاکره ناموفق بین دو نفر، اسم فراکسیون گذاشت، ولی کوششی کرد تا در این زمینه به رغم سیاست معینی که حزب داشت و خط تصویب شده ای که از طرف هیات سیاسی بود، نظرهای دیگری را با کسی در میان گذارد که خصوصی و در خط دیگری بود، این مساله در نشست هیات سیاسی مطرح شد که آقای صفری نظراتت را در ارگان مربوطه حزب توده ایران بیان کن که خیلی دستپاچه شد و فهمید که یک مقداری عوضی رفته است. او به کسی مراجعه کرده بود که اهل این حرف ها نبود. بنابراین کسانی که دارای سابقه فراکسیونیزم در ترکیب موجود رهبری حزب پس از انقلاب بودند، اصلا فضای اعمال این خواسته شان را نداشتند.

س: نظر شما در مورد همبستگی یا ائتلاف یا فراکسیونی که به نظر می رسد بین آقایان منوچهر بهزادی، جوانشیر و کیانوری در پنهان کردن سازمان مخفی و سازمان نظامی از دید و انتقاد و نظرات هیات های سیاسی و دبیران انجام شده، چیست؟

ج: زنده یاد بهزادی در زمینه مسائل مخفی و نظامی هیچ گونه نقشی نداشت.

س: خطی که ایشان در روزنامه مردم پیش می بردند، بعضا خطی نبود که هیات سیاسی تصویب کرده باشد. خطی بود که انگار یک مقدار، یک قدم به سمت نظرات آقای دکتر کیانوری نزدیک تر بود.

ج: خط نامه مردم، خط تصویب شده هیات سیاسی بود. منتها موارد معینی بود که مورد انتقاد پاره ای از رفقای هیات سیاسی بود که تحت عنوان افراط در تکیه کردن بر پاره ای از اصطلاحات که به طور مشخص و واضح تر بیان کنم، متوجه نامه مردم بود، مبنی بر این که در این صفحه مختصر، هیچ لزومی ندارد که همواره مقاله‌ای راجع به اتحاد شوروی نوشته شود. ما حزب کمونیست اتحاد شوروی را حزب برادر بزرگ تر می دانستیم و همه به آن علاقه داشتیم، هیچ فرق نداشت. چه آنها که از مهاجرت آمده بودند و چه افرادی مثل ما که در ایران بودیم فکر می کردیم این روزنامه، ارگان حزب توده ایران است. اتحاد شوروی چه بسیار نشریات دارد که می تواند توانمند برایش تبلیغ کند. هیچ نیازی نیست که این یک برگ روزنامه ما مبلغ پیشرفت های اتحاد شوروی باشد. بله گاه گاهی مثل هر پدیده و رویداد دیگر جهانی می تواند در مورد اتحاد شوروی مطلبی بگوید ولی به طور مستمر هم چنان وجود داشته باشد، مورد انتقاد پاره ای از رفقای هیات سیاسی بود یا تکیه بر روی لفظ امام؛ با این که در هیات سیاسی تاکید شده بود که ما بر اساس خط مردمی و ضد امپریالیستی امام، یک سیاست اتحادی و انتقادی را پیگیری می کنیم ولی هر شماره روزنامه مردم که بیرون می آمد، گفته آقای خمینی را بلافاصله درشت می زد که امام فرمود، چنین و چنان. البته ما با آقای خمینی مخالفتی نداشتیم اما نامه مردم، ارگان حزب توده ایران بود و حتی اتخاذ مشی منطقی حزب توده ایران دایر بر دادن رای مثبت به قانون اساسی به رغم مخالفت هایی که با پاره ای از مضامین و مطالبش وجود داشت، به هیچ وجه ایجاب نمی کرد تا ما مرتب در سرمقاله روزنامه نامه مردم از آقای خمینی نقل قول کنیم. هم روزنامه جمهوری اسلامی و هم روزنامه متحد دیگری بودند که بازگو کننده گفته های آقای خمینی باشند. البته ما مخالفتی با گفته های ایشان نداشتیم اما هیچ دلیلی نداشت. نفس وجود روزنامه ارگان برای یک سازمان سیاسی، منعکس کردن همه حرف های ویژه آن سازمان است. وقتی گفته های یک رهبری می شود در رسانه های خودش منعکس شود، حالا می شود یک چکیده گفتاری آورده شود اما در همه شماره ها این چنین با حروف درشت منعکس شدن، می توانست پایه همان انتقادی باشد که پاره ای از رفقا به روزنامه داشتند. این یک مقدار، نظر شما را پر رنگ تر می کند که نظرات آقای کیانوری در خطی که نامه مردم تعقیب می کرد، مقداری بیش از آن چیزی که باید باشد، خودنمایی می کرد. به همین علت هم مورد انتقاد عده ای از رفقای هیات سیاسی قرار می گرفت. روابط نزدیک رفقا بهزادی و جوانشیر با دکتر کیانوری در واقع، یک مقدار ناشی از این است که این دو سالیان دراز شاگردان دکتر کیانوری بودند و بعد هم در همکاری با ایشان سلسله مراتب تشکیلاتی را طی کردند. بله، واقعیت این است که روابط نزدیکی داشتند. اما به هیچ وجه حالت فراکسیونی که در درون رهبری حزب، اعمال نظر کنند، نبوده است.

س: در مورد سازمان نظامی و سازمان مخفی و پنهان کردن مسائل مترتب با این دو سازمان، از دید هیات سیاسی، در عین وجود مسوولیت مشترک هیات سیاسی و هیات دبیران، آیا می تواند جز فراکسیونیسم، موضوع دیگری باشد؟

ج: نخیر نیست. این مصوبه هیات سیاسی بود که مسائل مربوط به سازمان مخفی به هیچ وجه از محدوده تشکیلات کل، خارج نشود. زنده یاد جوانشیر مسوول تشکیلات کل بود. حزب علاوه بر سازمان علنی، سازمان مخفی هم داشت. دبیر اول هم که لاجرم در این ارتباط بود. ولی بهزادی با آنجا هیچ ارتباطی نداشت.

س- من می خواهم بدانم که اگر اسم این فراکسیونیسم نیست، پس چرا برخی از اعضای رهبری حزب اصلا از سازمان نظامی هیچ خبری نداشتند و بعضا بعد از دستگیری و مشکلاتی که برای حزب به وجود آمد، در زندان به دکتر کیانوری انتقاد می کردند که چرا ما را بی اطلاع گذاشتید؟ یا در دخالت دادن های خاصی که دکتر کیانوری در رابطه با سازمان مخفی و دادستانی ارتش داشتند که منجر به دستگیری مسوول سازمان مخفی شد. پنهان کردن این مساله که چه مدت ایشان زندان و دچار مشکل بودند – آقای مهدی پرتویی- و پنهان کردن خیلی از این مسائل، در صورتی که مطمئنا آقای جوانشیر از مسائل و دیدگاه هیات دبیران و سیاسی خبر داشت، چه چیزی می تواند باشد؟ چرا باید دو نفر از اعضا و دو نفر از هیات دبیران دو سازمان مخفی و قوی که یک ناخدای دریائی و چند سرهنگ زمینی و هوائی و دریائی  در آن عضو هستند را از سایران مخفی بکند؟ مگر مسوولیت مشترک در هیات دبیران نیست؟

ج: مصوبه هیات سیاسی بود. همان طوری که اشاره کردم، مسائلی که قرار بود، پنهان بماند هر قدر تعداد کسانی که واقف باشند بر این مسائل، کم باشد، احتمال پنهان ماندن بیشتر است و هر قدر افراد بیشتری اطلاع داشته باشند، خطر بازگو شدنش بیشتر خواهد شد. من این نکته ای را که شما اشاره کردید و درست هم هست، بیشتر روی آن روش فردگرایانه آقای کیانوری می بینم.

س- آقای عمویی یکی دیگر از تفاوت هایی که در مورد حزب توده ایران در دهه 20 با حزب توده ایران در سال 1357 به بعد است، اشاره به خاستگاه اجتماعی حزب در این سال ها است. می گویند که حزب توده ایران در دهه 20 بدنه کارگری داشت و توانسته بود کارگران را به صورت وسیع به خود جذب کند، در صورتی که در سال های بعد از 57 عموما توانایی اش در رسوخ به طبقه متوسط بوده است. آیا شما این تفاوت را می پذیرید؟

ج: تصور می کنم باید از کسانی که چنین مقایسه ای می کنند، پرسید که این امار را شما از کجا به دست آورده اید؟

یک مقدار استناد این منتقدان بر امکانات حزب در دهه 20 برای برگزاری میتینگ ها و انجام اعتصاب در کارخانه ها و نمایان شدن حضور کارگران است ولی بعد از 57 این گونه نبود. حتی حزب ما هنگام فعالیت علنی و قانونمند، دفتر نداشت. امکان این که کارگران ما در نهاد خاص خودشان جمع شوند و مجال این که سندیکاها از نو حیات مجدد خودشان را آغاز کنند، فراهم نیامد. حزب در دهه 20 یک دوره معینی بویژه تا بهمن 27 حالت علنی داشت که این فعالیت علنی با فعالیت علنی که از سال 57 تا 61 بود، فرق داشت. اسما فعالیت علنی بود اما در عمل علنی نبود. چند ماه از افتتاح دفتر حزب توده ایران در خیابان 16 آذر نگذشته بود که جلوی دفتر امدند. یکی دو دفعه به شعار دادن اکتفا کردند اما بعد سه راهی در دفتر حزب انداخته شد که آتش نشانی را خبر کردیم و آنها آتش را خاموش کردند. بالاخره آمدند داخل دفتر حزب، که من در پی این اقدام به نمایندگی از حزب از آقای هادی غفاری و حزب جمهوری شکایت کردم. گویا این منتقدان در چنین شرایطی در این جامعه حضور نداشته اند تا ببینند که امکانات حزب چقدر محدود بوده است، اما با وجود این محدودیت ها حزب توانست گسترش پیدا کند در شهرستان ها، دشواری مناطق به مراتب بیشتر از مرکز بود. حزب در چنین شرایطی فعالیت علنی می کرد. این مساله قابل مقایسه با آن زمان نیست که ما میتینگ می دادیم و با چند هزار نفر در خیابان حرکت می کردیم. به نظر من شرایط اجتماعی را باید در نظر گرفت؛ با این همه حزب در بخش کارگری کار می کرد و فعال بود. ولی یک تفاوت اساسی وجود داشت و آن این بود که سندیکاها و اتحادیه های کارگری ای که در دهه 20 پایه گذاری شده بودند، بر اساس سنت قدیمی قبل از شهریور 20 که اتحادیه هایی بود و در واقع میراث حزب کمونیست بود که نصیب حزب توده ایران شده بود، توانست شورای متحده مرکزی را شکل دهد. اتفاقاتی که در جنوب رخ داد و مطالبات کارگران مطرح شد، این مطالبات را کارگران توانستند در نفت گرها پیش به برند تا منجر به آن اعتصاب بزرگ خوزستان شود، بر پایه آن یک آگاهی گسترده ای در طبقه کارگر ایران شکل گرفت. امکانات کارگری حزب در آن زمان گسترده تر بود ولی واقعا در این ایام، مجال این کارها خیلی کم بود. اما در حد امکان فعالیت شد. سندیکای بافندگان سوزنی، سندیکای مکانیک و سندیکای خیاط ها شکل گرفتند. منتها اگر سخن برسر این است که ترکیب زندانی ها بیانگر این است که عمدتا روشن فکر بودند یا غیر کارگر بودند این را یک مقداری باید به حساب شرایط دستگیری افراد گذاشت.

س: یعنی نیروهای کارگری هوادار حزب در سال های 61 و 62 کمتر دستگیر شدند؟

ج: من احتمال می دهم که گرفتار نشدند.

س: آیا ارتباط حزب با اتحادیه های کارگری رابطه معنوی یا تشکیلاتی بوده است، یعنی خط تشکیلاتی عمودی نبوده که بشود پیدایش کرد یا این که بیشتر یک رابطه معنوی، خط گیری یا تبلیغی راهبری با حزب داشته اند؟ آخر چطور است که مثلا حزب در سال 1327 توقیف می شود و نیروهای ارتش می آیند در مقابل شوراهای متحده می ایستند و در کلوب ها را می بندند و رضا روستا فرار می کند، ولی در سال 61- 62 که این دستگیری ها اتفاق می افتد، ما رهبران سندیکایی خاصی را نمی بینیم که وارد بشوند. حشمت رئیسی هست که از فدائیان آمده یا جواد خاتمی که از فداییان اکثریت است که بیشتر نفت کار و نفت گر بودند. بنابراین آن اتحادیه ای که شما گفتید را نمی بینیم که همراه با حزب به زندان بیایند؛ بیشتر اعضایی که دستگیر می شوند، روشن فکران، معلم، دانشجو، استاد دانشگاه و روزنامه نگار هستند.

ج: ما کارگرهایی داشتیم از جمله هدایت معلم، محمود روغنی، فام نریمان، صادق زاده و... منتها آنها عضو کمیته مرکزی بودند؛ ولی تفاوت در اینجاست که در دهه بیست، کلوپ شورای متحده مرکزی داشتیم و دفترهای گوناگون اتحادیه ها وجود داشتند ولی بعد از انقلاب در سال 57 حتی دفتر رسمی حزب هم نداشتیم، یک مدتی هم که بود، بسته شد. حالا باید در پی جایی برای اتحادیه خیاط یا فلزکار مکانیک باشیم؟

س: یک مساله دیگر هم وجود دارد که آخرین سوال بنده در این مصاحبه است؛ به نظر می رسد که در دهه 20، چه حزب توده ایران و چه سایر نیروهای سیاسی، حتی آنهایی که به روحانیون احترام می گذاشتند و با آنان همکاری می کردند، مثل نیروهای ملی، جهت گیری و روند سکولاری را دنبال می کنند، در صورتی که در سال های پس از 57، هم ادبیات و بیان حزب توده ایران به نوعی با مسائل دینی پیوند می‌خورد، مسائلی چون خط امام، اسلام مترقی و جناح روشن اندیش روحانیت و هم نیروهای دیگر ملی و نهضت آزادی با برخی روحانیون در دهه 20، اصلا کنار نمی‌آمدند. اما در سال های 58- 57 با هم کنار می آیند و همکاری می کنند. من می خواهم بدانم که چرا نیروهای سکولار ایرانی در سال 57 ناتوان شدند در صورتی که در دهه 20 نیروهای سکولار دست بالا را داشتند.

ج: خیلی روشن است. لغو نظام سلطنت توسط یک نیروی عمده مذهبی با وجود کاریزمای آقای خمینی بود؛ اصلا تمام فضا را مذهبی کرده بود. شرط موجودیت یک سازمان سیاسی، اگر نخواهد فعالیت غیر علنی داشته باشد، باید با شرایط موجود سازگاری داشته باشد. بنابراین ادبیاتش عوض نشده است اما شرایط طوری است که باید از رهبری انقلاب صحبت کند. رهبر انقلاب کیست؟ من تصور می کنم، شرایط ویژه این انقلاب که اسمش، انقلاب اسلامی شده است، اگر نگوییم پاره ای مصلحت اندیشی‌ها ولی به هر حال فضایی این چنینی به وجود می آورد که خودش را تحمیل می کند. مضافا یک اصطلاحی در ادبیات انقلابیون آن دوران بوجود آمد که در دهه 20 وجود نداشت. ما در دهه 20 الهیات رهایی بخش نداشتیم ولی پدیده ای در جریان مبارزات آمریکای لاتین پیش آمد که ما دقیقا در کابینه نیکاراگوئه یک کشیش دیدیم. اظهار نظرهایی که کاسترو در باره مذهب کرد، مورد توجه نیروهای انقلابی قرار گرفت. این به نظر من دوری جستن از سکولاریزم نیست، بلکه ورود یک عنصر جدید است؛ یعنی در درون نیروهای مذهبی هم می توانند نیروهای مترقی و آزادی خواه وجود داشته باشند. این وظیفه مارکسیست‌ها است، به خصوص حزب توده ایران، در تمام تاریخ موجودیتش، مساله تشکیل جبهه برایش مطرح بوده است، از جبهه آزادی گرفته تا جبهه ضد دیکتاتوری و جبهه ضد استبدادی و جبهه متحد خلق؛ بنابراین در تمام این دوران‌ها شما می بینید که به دنبال تشکیل این جبهه بوده است. بگذریم از این که ممکن است حتی موجب یک انحراف هم بشود ضمن آن که یک وجه مثبت هم دارد و یک جا هم جنبه منفی؛ مثل جبهه ای که در سال 1325 تشکیل شد. حزب توده ایران، حزب ایران، حزب دموکرات قوام السلطنه، حزب دموکرات آذربایجان و حزب دموکرات کردستان بودند. با قوام چه سنخیتی داشتیم که با هم در یک جبهه قرار بگیریم؟ من در یک مصاحبه اشاره کردم؛ خیلی عجیب نیست که حزب ایران با حزب دموکرات قوام السلطنه جبهه ای تشکیل بدهد. خاستگاه طبقاتی و ایدئولوژی و نگاهشان مشخص است ولی حزب توده ایران می داند که قوام السلطنه یک عامل است. حالا هر قدر هم سیاست های زیرکانه اش سبب شده باشد تا خودش را همراه با اتحاد شوروی نشان داده باشد یا مثلا حاضر شده باشد تا یک قرارداد ببندد ولی رابطه تاریخی قوام چه خودش و چه برادرش عنصر شناخته شده ای بودند. این است که می گویم ضمن این که اصولا تشکیل جبهه، یکی از راهکارهای پیشبرد یک استراتژی بزرگ است که می تواند تاکتیک معینی، در مرحله معینی باشد، شما می‌توانید همراهان و متحدان بالفعل پیدا کنید؛ معمولا به طور بالقوه هستند اما فعلیت پیدا کنند. البته این خطر هم هست که بعضی جاها حزب اشتباهاتی را مرتکب شود.

س: آقای عمویی اجازه بدهید که من یک قدم در این سوال پیش بروم؛ به نظر می رسد که حزب توده ایران سال های 20 با برخی روحانیون که با نیروهای سنتی اقتصادی ارتباط دارند، کنار نمی آید و حتی آنها را نفی می کند، اما در شرایط سال های بعد از 57 با روحانیونی که در گذشته با ایده های چپ مانند اصلاحات ارضی مخالف بودند، همراهی و هم دلی می کند. من می خواهم ببینم که آیا آن روحانیت تغییر کرده بود یا حزب توده ایران یا شرایط تغییر کرده بود که چنین اتفاقی افتاده است؟

ج: به نظر من نه روحانیت تغییر کرده بود و نه حزب. شما خیلی روی سکولاریزم تکیه می کنید، اتفاقا حزب در دهه 20 خیلی رعایت وجه مذهبی را می کرد، حتی در ایام تاسوعا و عاشورا مراسم برگزار می کرد. دلیلش هم این بود که تعداد زیادی مسلمان عضو حزب بودند. زحمتکشان ما مسلمان بودند، حزب، حزب توده ای بود. به همین علت هم اسم حزب کمونیست نداشت، البته به دلایل دیگری افزون بر مصلحت. روحانیت در دهه 40 با آزادی زنان و تقسیم اراضی مخالفت کرد ولی در انقلاب به زنان هم امکان داد و هم شعارهایی مطرح کرد که دقیقا در راستای انقلاب مردم بود. حزب تغییری نکرده بود. آنجا که مساله ضد امپریالیسم برای حزب عمده بود، انقلاب آن را به طور عمده مطرح کرد. خروج از پیمان سنتو و لغو قراردادهای نظامی، اهمیت داشت با شعارهایی که داده می شد مبنی بر این که کمونیست ها هم می توانند حرف های شان را بزنند و حضور داشته باشند. شعار دست پینه بسته کارگر یا دهقان، سند مالکیتش به اراضی است. ولی شما ببینید با این بندهای الف، ب، ج و دال و آنجا که سخن برسر تقسیم املاک و اراضی بود، مجلس چه مشکلی پیدا کرد؟ هرگز هم حل نشد.

سال های اول انقلاب، یک مقدار با سال های بعد فرق دارد. سال های اول انقلاب، مقدار زیادی از سخنرانی ها و حتی قانون گذاری ها، تحت تاثیر جو انقلابی بود. اصل 44 قانون اساسی که به استناد آن ثروت ملی دارد، خودمانی می شود، شما ببینید در متن قانون اساسی چگونه آمده است. عمده مالکیت ها متعلق به مالکیت عمومی است، بعد تعاونی است، بعد هر چه باقی ماند، مال بخش خصوصی است. حالا به استناد همین اصل 44 قانون، ثروت ملی در معرض اقتصاد سرمایه داری قرار گرفته است و نظایر اینها. یکی دو تا نیست، فراوان است. این جو، جو اول انقلاب است. به گمان من ادبیات چپ آن موقع تاثیر خیلی زیادی داشت اما شرایط موجب شد تا زعمای قوم، ادبیاتی را به کار ببرند که گویی طرفدار زحمت کشان هستند، مثلا شما ببینید در نماز جمعه های آن زمان، چقدر راجع به عدالت اجتماعی صحبت می شد، اصلا ترجیح بند سخنرانی آقای هاشمی رفسنجانی، عدالت اجتماعی بود. بعد یواش یواش، نوبت به تعدیل اقتصادی رسید. یک کمی این اصطلاحات باز شود، بیانگر آن فضایی است که این عبارات و واژه ها را به کار می گیرد.

س: آیا باید فرض کرد که حزب در شناخت نیروهایی که آن موقع دست بالا را داشت و در سال 57 شعارهایی در حمایت از محرومان و طبقه ضعیفی داد، به خطا رفت؟

 ج: نه؛ به خطا نرفت. وقتی شعار مترقی بیان می شود، حزب باید از آن دفاع کند، منتهی باید آن را باز کند که این شعار را چه کسی می خواهد اجرا کند، با چه ابزار و با چه نیرویی؟ این مهم است، وگرنه یک حزب طبقه کارگر نمی تواند از شعاری که می گوید، دست دهقان، سند مالکیتش است، بگوید، این حرف، حرف بی خودی است، نه حرف خوبی است یا وقتی که گفته می شود، مارکسیست ها هم می توانند در این جمهوری اسلامی، حرف شان را بزنند، استقبال می کند. مهم اما روندی است که طی شد. بنابراین باید برای هر گونه اتفاقی آمادگی داشته باشد.