راه توده                                                                                                                                                          بازگشت

 

 

شکل گیری
روحانیت اشرافی
در دوران قاجار
دکتر سروش سهرابی

 

زنده یاد احسان طبری در بررسی های تاریخی- فلسفی خود از تاسیس حکومت قاجار به تمرکزی خونین ولی نابارور یاد می کند. تمرکزی که در ادامه خود نتوانست زمینه پیشرفت روابط تولیدی و تحولات اجتماعی متناسب با آن را بوجود آورد. این مسیری بود که تمام كشورهای پیشرفته پیموده بودند. تمرکز قاجار هر چند به دنبال دو تمرکز نادرشاهی و پس از آن کریم خانی برقرار شد، اما وارث انحطاط گسترده ایران نیز بود. در دوره نادرشاه به دلیل فراوانی جنگ ها و فشار مداوم به ساکنان شهر و روستا زندگی اجتماعی ایران دستخوش آسیب های جدی شد. خود نادرشاه هم غیر از سلحشوری بهایی برای امور دیگر قائل نبود. و این در زمانی بود كه کشورهای پیشرفته اروپائی با دوران سلحشوری قرون وسطائی وداع کرده بودند و علاوه بر نیروی نظامی قدرتمندتر، بر شناخت بهتر از جهان و توان ارزیابی سود و زیان های اقدامات خود متكی بودند. به این ترتیب توفف روند انحطاط نظام اجتماعی و اقتصادی ایران برغم غارت های بسیار چشمگیر نادر در هند ناممكن شده بود. این غارت احتمالا بیش از غارت های سالانه انگلستان در آمریکا و آسیا بود ولی سیستم های اجتماعی و اقتصادی پیشرفته تر اروپایی توانستند با جذب غنائم راه را برای جهش های بزرگ با تکیه بر انقلاب صنعتی فراهم كنند. در حالیكه در ایران چنین امكانی وجود نداشت. دوران کریم خان با آرامش بیشتری همراه بود، هر چند در این دوران نیز جنگ های پراكنده ادامه داشت ولی کریم خان زند علاوه بر جنگ به بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی و تجارت نیز اهمیت می داد.

این دوران کوتاه در حدود 30 سال ادامه داشت و پس از مرگ کریم خان تاخت و تاز قبایل مختلف و جنگ های ویرانگر دوباره آغاز شد که 16 سال به درازا كشید. از ماجرای وحشیگری ها و خدعه های آقا محمد خان قاجار به حد کافی آگاهی داریم که ما را از تکرار آن بی نیاز می کند. این سرآغاز دورانی است که به تعبیر احسان طبری فروپاشی نظام سنتی هر چند با کندی آغاز می شود. این بار این حکومتگران ایران نیستند که کنترل تغییرات اجتماعی را به عهده ارند، بلکه به گفته احسان طبری نظام سنتی در مواجهه با طوفان جهانی که به ایران رسیده بود دستخوش ضربات جدی گردیده و سرانجام به آرامی فرو می ریخت. هرچند نظام سنتی در ایران جان سختی بسیار نشان داد، تا جائی که سخن گفتن از پایان نظام سنتی فقط از چند دهه پیش امکان پذیراست. شرایط ایران در دوران قاجار و این فروپاشی تدریجی احتمالا منشاء بسیاری از داوری های بجا و نابجای تاریخی است. تفاوت سلسله قاجاریه با پیشینیان در چه بود؟ شاید مهمترین تفاوت ایجاد نوعی پراکندگی فئودالی ولی وابسته به خاندان قاجار از طرف آقا محمدخان بود. به عبارتی هر قسمت از ایران توسط یکی از شاهزادگان قاجاری مورد بهره برداری قرار می گرفت که خود علاوه بر کاستن از قدرت مرکزی موجب درگیری خونین برسر جانشینی پادشاه می گردید. این درگیری ها در دوران محمد شاه و ناصرالدین شاه و تا حدودی مظفرالدین شاه ادامه داشت.

این نوع تقسیم مناطق تا قبل از آن سابقه ای نداشت و احتمالا یکی از دلایل سخت جانی نظام سنتی در ایران بود. به این ترتیب علاوه بر روسای ایلات و عشایر پراکنده در فلات ایران نوعی پراکندگی شاهزادگان قاجاری را نیز شاهد هستیم.

در مورد قشرهای مختلف روحانی باید گفت که پس از سقوط صفویه، روحانیون بزرگ ایران به شكلی گسترده به سمت نجف و کربلا مهاجرت می كنند. به دو دلیل: دلیل نخست حکومت سنی مذهبان افغان بر ایران بود که به دلیل دیدن ستم بسیار از رحانیون شعیه با نفرت و انتقام به آنان نگاه می کردند. دلیل دوم این بود که تنها دورانی که روحانیون شعیه به قدرتی بی حد و حساب در سلسله صفوی رسیدند همان دوران شاه سلطان حسین بود. در این دوران فرمانروایی بی چون و چرای روحانیون بزرگ در اداره امور اجتماعی و اقتصادی و حقوقی آشکار بود. در همین دوران است که ستمگری روحانیون بزرگ شیعه بردیگر اقلیت های ایرانی به اوج خود می رسد.

 به دلیل نقش بسیار بزرگ اجتماعی که روحانیون در این دوران بازی می كردند مورد تنفر عمومی نیز قرار داشتند. امری که به صورتی تقریبا مشابه در دوران كنونی نیز اتفاق افتاده است. هر چند که در این مورد میان نقش روحانیون متوسط بیشتر از روحانیون بزرگ است که در جای خود بررسی خواهد شد.

 بازگشت روحانیون بزرگ به ایران بیشتر در دوران کریم خان آغاز شد و با تسلط قاجاریه سرعت بسیار گرفت. در واقع آقا محمد خان قاجار بر خلاف نادرشاه و کریم خان احترام بسیار برای روحانیون قائل بود. در سایه حکومت قاجار گروهایی از روحانیون بزرگ موفق به تصاحب املاک و موقوفات بسیاری شدند که قبلا و به نوبه خود در دوران صفوی مصادره شده بود. به این ترتیب در دوران قاجاریه قشری از روحانیون اشرافی شكل می گیرد كه تا دوران ناصرالدین شاه به نوعی شریک در حکومت تبدیل می شوند. البته روحانیون متوسط یا کشاورز امکان دستیبابی به غنائم بزرگی چون موقوفات را نداشتند و نقش اجتماعی دیگری را ایفا می کردند.

 

 

 

                 راه توده  309     15 فروردین ماه 1390

 

بازگشت