سقوط اصفهان -4

تصرف فرح آباد

و غارت "جلفا"

پیش از سقوط اصفهان

در اوایل اسفند ماه 1721، سپاه شورشیان افغان به سوی اصفهان عزیمت کرد و محمود توانست به آسانی آنان را از مناطق کویری ایران گذر دهد. دو سرسو، که در جای جای کتاب خود توضیحاتی در باره زندگی و معیشت شورشیان آورده است، می نویسد که افغانان در گذر از مناطق کویری ایران دو مزیت داشتند: نخست این که با مناطق کویری و لم یزرع آشنا بودند و دیگر آن که به قوت لایموت عادت داشتند. غذای اصلی آنان در طول لشکرکشی تنها گندم برشته بود و خود محمود افغان نیز مانند سرباز ساده جز گندم برشته جیره ای دریافت نمی کرد.

زندگی افغانان، کما بیش مانند تاتارها، در راهزنی دائمی و یورش به همسایگان برای غارت آن ها خلاصه می شد.

پدر کروسینسکی می نویسد که افغانان مهاجم تا زمان ورود به اصفهان صابون ندیده بودند، چنان که جمعی از آنان در جلفا اصفهان قالب های صابون را به گمان این که قند است، خورده بودند. اما سربازان افغانی از مزیتی برخوردار بودند که ایرانیان فاقد آن بودند و همین امر موجب پیروزی آنان شد. کروسینسکی در این باره می نویسد:

یکی از عواملی که در پیروزی افغنان سهمی عمده داشت، انضباط سپاهیان بود. شاید، در هیچ جای دیگر سرداران از چنین اقتداری برخوردار نیستند و از آنان فرمانبرده نمی شود.

زمانی که سپاه شورشیان افغان، چندان به تختگاه صفویان نزدیک شد که بیش از دو منزل به شهر باقی نمانده بود، شورای شاهی به رایزنی پرداخت. بحث بر سر این بود که آیا به پیشواز سپاه دشمن باید رفت یا منتظر رسیدن آن ماند. آگاهانه به امور نظامی پیشنهاد می کردند که با ایجاد اردوگاهی استوار شهر را در پناه آن قرار دهند. هدف از ایجاد این اردوگاه آن بود که سربازان بتوانند، بی آن که وارد جنگ شوند، به عملیات ایذایی علیه دشمن به پردازند تا هم سربازان تازه نقس آموزش های لازم را پیدا کنند و هم آن گاه که مقتضی موجود باشد، راه های تدارکاتی را بر سپاه دشمن به بندند تا با این وقت گذرانی سپاهیان جنگ آزموده دیگر ولایات به میدان نبرد برسند. گروه دیگری که طبعی خشن داشتند و بی قرارتر بودند، به گفته کروسینسکی «به سائقه غرور ایرانی» امری را که «وجود و عدم کشور» به آن وابسته بود، از دیدگاه حفظ شرف و آبرو می دیدند و بر آن بودند که «مماشات با آن وحشیان... که تصور می کردند جنگ نیز امری مانند سوارکاری و غارت همسایگان است که به آن عادت کرده بودند، شایسته ملت» ایران نیست. در «شرایطی که مصلحت شاه و کشور ایجاب می کرد که مطلب حیاتی و مطمئن مورد توجه قرار گیرد»، سرداران ایران همین نظر اخیر را پذیرفتند که از ماجراجوئی دور نبود. بدین سان، ارتش ایران به سوی گلناباد در چهار فرسخی اصفهان گسیل داشته شد. اصل بر این بود که ارتش حمله را آغاز خواهد کرد، اما انتخاب روز حمله با شاه بود که او نیز پس از مشورت با منجمان روز 18 اسفند را تعیین کرد. قرار بود جنگ را چهار سردار در دو جناح و پشت سپاهیان دشمن فرماندهی کنند. حمله از دو جناح با موفقیت انجام شد و شکست در لشکر شورشیان افتاد، فغان از هزیمتیان برخاست و محمود افغان متوجه شد که در میان دو گروه از سپاهیان ایران به دام افتاده است. محمود که بر فیلی سوار بود، بهتر از دیگران می توانست بر هم خوردن آرامش سپاه خود را به چشم ببیند. ناچار فرمان داد شترها را برای فرار احتمالی آماده کنند،

اما اگر سرداری که قرار بود به خط مقدم شورشیان حمله کند، یک ربع ساعت در برابر دشمن، بی آن که اقدامی بکند، تنها به نظاره بر جریان نبرد بسنده می کرد، کار شورشیان ساخته بود.

این سردار را از فرمانده دیگری که شورشیان را به هزیمت کشانده بود، نفوری حاصل شده بود و به گفته کروسینسکی بهتر آن دید که به بهای از دست دادن همه چیز این پیروزی را از دست رقیب خود خارج کند. همان سردار، به گفته کروسینسکی:

پس از آن که آرایش نویی به مقدمه الجیش خود داد، در لحظه ای که گمان می رفت حمله خواهد کرد، به سپاه دشمن پشت کرد و پیش از آن که در تیررس دشمن قرار گیرد، ناجوانمردانه فرار کرد.

افراد گارد شاهی که تحت فرماندهی رستم خان، فرمانده فراری بودند، با دیدن این که بخش بزرگی از سپاه، آنان را به حال خود رها کرده است، میدان نبرد را ترک گفتند و بدین سان، نبرد گلناباد که مهم ترین نبرد تا سقوط اصفهان بود، به شکست انجامید. در این نبرد ایرانیان دو هزار تن و شورشیان نیز به همان اندازه کشته دادند. به دنبال این نبرد، میدان نبرد و همه اردوگاه شاهی با بیست و پنج عراده توپ که حتی یک توپ شلیک نکرده بودند، و چیزهای گرانبهای دیگر، به دست شورشیان افتاد. محمود افغان در گنجینه ارتش ایران به ثروت هایی دست یافت که همه خسارت هایی را که محمد ولی خان بر او وارد کرده بود، جبران می کرد. محمود افغان مانند کسی که از پیروزی های خود دچار وحشت شده باشد، چند روزی را در اردوگاه به سر برد و اقدامی نکرد.

در حالی که نام او وحشتی در دل ساکنان اصفهان افکنده بود و تصور می رفت که به زودی برای تسخیر تختگاه وارد شهر خواهد شد، او تنها کسی بود که به بختی که به او روی آورده بود، اطمینان نداشت و نخواست بیش از این به آن اطمینان کند.

ایرانیان در این مدت، جاسوسانی برای کسب خبر اعزام کردند و چون خبر رسید که در جبهه افغانان آرامش برقرار است، گروهی از سربازان را گسیل داشتند تا توپ هایی را که در نبرد برجا گذاشته بودند، باز پس بیاورند و شگفتا که بی آن که با مقاومت شورشیان روبرو شوند، توپ ها را به تصرف خود در آوردند، زیرا شورشیان می خواستند به سرعت به مواضع خود باز گردند و برای این که زحمتی به خود نداده باشند، عراده های توپ را به حال خود رها کرده بودند. وضع چنان بود که از سویی، ایرانیان می خواستند فرار کنند و از سوی دیگر، افغانان مایل به عقب نشینی بودند.

شورشیان افغان به ملاحظه این که حمله به اصفهان با مقاومت سخت ایرانیان مواجه خواهد شد، پس از رایرنی تصمیم گرفتند به کرمان عقب نشینی کنند. مدت هشت روز تدارک دیدند، اما برای این که ایرانیان نتوانند آنان را دنبال کنند، گروهی مرکب از نه هزار سرباز را به طرف اصفهان گسیل داشتند تا در شهر وحشت ایجاد کنند و باز گردند. این گروه از سربازان در آخرین روزهای اسفند ماه به طرف اصفهان عزیمت کردند و سپاهیان محمود آماده شدند تا آوایل شب حرکت کنند. محمل ها بر شترها بسته شده بود که اطرافیان شاه سلطان حسین او را قانع کردند کس بفرستد و به دشمن پیشنهاد کند که با دریافت پاداشی قابل ملاحظه عقب نشینی کند. کروسینسکی این شب را برای سقوط اصفهان به همان اندازه شب هیجدهم اسفند برای شکست گلناباد پر مخاطره دانسته است. همان شب، فرستاده دربار به نزد محمود رسید و از او خواست تا با دریافت پاداش با شکوه و جلال به قندهار باز گردد و اعتدال و میان روی پیشه کنند. او توضیح داد که شاه خواستار صلح و آرامشی است و حکومت قندهار را به محمود و جانشینان او واگذار می کند و چنان که برای بازگرداندن سپاه خود، نیازی به پول داشته باشد، شاه مبلغ هنگفتی به او پرداخت خواهد کرد. بدین سان، افغانان برای نخستین بار به اهمیت پیروزی های خود پی بردند و وقتی فهمیدند که شاه و اطرافیان «حاضرند چنین بهای گزافی برای دو کردن آنان به پردازند»، ترجیح دادند مدتی درنگ و تامل کنند. نظرات مختلفی به میان آمد، اما مردی که کروسینسکی او را «میانجی» می نامد، نظریه ای مطرح کرد مبنی بر این که شاه دختر خود را به عقد محمود در آورد و او را با جهیزیه حکومت قندهار راهی خانه داماد کند، به شرطی که عروس بلافاصله آن جهیزیه را با زوج صلح کند و به تملک او در آورد. شورای شورشیان این نظر را پذیرفت و فرستاده شاه این پیشنهاد را به دربار برد. انتقال حکومت بخش هزاره جات در افغانستان در عمل انجام شده بود و محمود آن را در تصرف داشت. بنابراین، مخالفت شاه با انتقال حکومت نتیجه ای نمی توانست داشته باشد، اما با ازدواج دختر خود با سر کرده شورشیان موافقت نکرد و حاضر شد در عوض مبلغی پول پرداخت کند. این که شاه حاضر شده بود به آسانی امتیازهایی بدهد، شورشیان را بر آن داشت تا برای گرفتن امتیازهای دیگری پافشاری کنند. افغانان خودداری شاه از دادن دختر خود به محمود را توهینی به خود تلقی کردند، از در سازش در نیامدند و تصمیم گرفتند به جنگ ادامه دهند. دربار ایران نیز برای دفاع از اصفهان اقدامات خود را آغاز کرد.

شورشیان افغان تصمیم گرفتند به پیکار با حکومت مرکزی ادامه دهند و دربار ایران که در مقابله با آنان در مانده بود، به اقدامات تامینی دست زد. به گفته کروسینسکی، نخستین اقدام دربار ایران، در عین حال، بزرگ ترین اشتباهی بود که کارگزاران حکومتی مرتکب شدند و همان اقدام بیشترین سهم را در سقوط تختگاه صفویان داشت. باغ فرح آباد که شاه سلطان حسین بخش بزرگی از درآمدهای کشور را صرف ساختن آن کرده بود، حصار بلندی داشت و توپ هایی نیز برای دفاغ از آن تعبیه کرده بودند. کروسینسکی بر آن است که اگر آن جا را به اردوگاهی تبدیل کرده بودند، می توانست برای دفاع از اصفهان به کار گرفته شود، اما با نزدیک شدن افغانان نخستین تدبیری که حکومت مرکزی اتخاذ کرد، دستور تخلیه فرح آباد بود، ولی سربازان توپ ها را با خود نبردند، بلکه دفن کردند. سربازان افغانی که به شناسائی شهر آمده بودند، متوجه شدند که فرح آباد خالی است و در 28 اسفند ماه «آن عمارت زیبا» را که «راحت ترین و مطمئن ترین مکان برای ایجاد اردوگاه بود»، تسخیر کردند. فردای روزی که فرح آباد به دست افغانان افتاد، جلفا نیز آسان تر از آن تسخیر شد. کروسینسکی می گوید که در آن زمان شایعه ای مبنی بر همکاری برخی از ارمنیان با افغانان وجود داشت، اما هم او پس از سنجیدن اعتبار گفته ها و شایعات در این باره ارمنیان را از این اتهام بری می داند. کروسینسکی، در این بخش از گزارش خود، بار دیگر، به مشکل اقلیت های دینی در ایران می پردازد و می گوید، شاه عباس، که راهب یسوعی لهستانی او را «سیاستمداری ماهر» می خواند و در شمار شهریارانی می داند که «برای شکوفا کردن کشور خود به دنیا آمده اند و با نبوغ خود همه چیز را زیر نظر دارند»، برای نیل به مقاصد خود ارمنیان را به خدمت می گرفت و در عوض امتیازاتی به آنان داده بود. با مرگ شاه عباس، جانشینان او بسیاری از آن امتیازات را از آنان باز پس گرفتند، اما هرگز در این کار «چندان اغراق نکرده بودند که در زمان شاه سلطان حسین».

باری، به گفته کروسینسکی وقتی افغانان به نزدیکی جلفا رسیده بودند، ارمنیان از دربار تقاضای کمک و پیشنهاد کردند که در صورت گسیل داشتن سپاهیان، از آنان به خرج خود نگهداری کنند، اما به تقاضا و پیشنهاد آنان پاسخی داده نشد.

ارمنیان به رغم این که کمکی دریافت نکرده بودند، بیش از دو ساعت توانستند در برابر شورشیان افغانی پایداری کنند. پس از دو ساعت، ارمنیان سنگری را که به سرعت آماده کرده بودند، ترک گفتند و حمله متوقف شد، اما افغانان تاریکی شب را غنیمت شمردند و به آنان شبیخون زدند. شکاف بزرگی در حصار جلفا ایجاد کردند و جمعی از سربازان را از آن گذر دادند تا بتوانند آن را خراب کنند، اما نذیرالله که فرماندهی شورشیان را بر عهده داشت، شبانه وارد جلفا نشد. اهالی جلفا ناچار هیاتی را پیش افغانان فرستادند تا به توانند با شرایط مناسبی تسلیم شوند. قرار شد ارمنیان 60 یا 70 هزار تومان پول نقد پرداخت و 50 دختر جوان ارمنی از خاندان های سرشناس را به افغانان تسلیم کنند. کروسینسکی می نویسد که:

دیدن دختران جوان که به آغوش مادران خود پناه می بردند و فریاد ناامیدی سر می دادند، نمایشی سخت رقت انگیز بود.

اهالی جلفا اظهار داشتند که توانایی پرداخت فوری آن مبلغ را ندارند، اما متعهد می شوند که به زودی آن را به پردازند. شورشیان افغانی با قبول تعهد ارمنیان اعلام کردند که به سبب نیاز فوری به پول به خانه ها سرکشی خواهند کرد تا چنان که اشیای با ارزشی پیدا کنند، آن را با خود به برند.

این به اصطلاح سرکشی به خانه ها به غارتی راستین تبدیل شد، با این فرق که کسی کشته نشد، اما افغانان از هیچ خشونت و توحشی که در غارت شهرهای تسخیر شده، معمول است، فروگذار نکردند. در آغاز، از خانه هایی که همه گوشه و کنار آن ها را با دقت کامل جستجو می کردند، همه اشیای زرین و سیمین و جواهرات و دیگر اشیای قیمتی را ربودند و زمانی که دیگر چیزی برای غارت پیدا نمی کردند، صاحب خانه را تحت فشار قرار می دادند تا او را وادار کنند که نهانگاه بقیه اشیاء را به آنان نشان دهد. صاحب خانه ها را از خانه بیرون می کشیدند و جلوی در خانه چندان به کف پای آنان با چوب دستی ضربه می زدند تا یا جای پنهان کردن اشیاء را در خانه خود یا اگر در خانه همسایگان مخفی کرده اند، نشان دهند. تقریبا همه صاحب خانه ها بر اثر اعمال خشونت تسلیم شدند و به خود یا به همسایگان خود خیانت کردند.

با این همه، شورشیان به مردمان بی چیز متعرض نشدند، تنها به گرفتن پول های نقد آنان اکتفا کردند، اما برخی از افراد فقیر توانستند از قبل غارت ثروتمندان مال و منالی پیدا کنند، زیرا افغانان به جواهرات ارزش چندانی قائل نبودند و آن ها را به ثمن بخس می فروختند تا جایی که به نوشته کروسینسکی

با غارت جلفا انقلابی به وقوع پیوست و کسانی که تا آن زمان فقیر بودند به مال و منال رسیدند و آنان که ثروتمند بودند، بی چیز شدند.

به گفته کروسینسکی، بسیاری گمان می بردند که حکومت مرکزی به عمد جلفا را که اهمیتی به آن نمی داد، قربانی نجات پایتخت کرده است، زیرا این توهم وجود داشت که شورشیان افغان پس از غارت ثروت های آن شهر عقب نشینی خواهند کرد و او این نکته را اضافه می کند که به کار گیری ظرافت ها در امور سیاسی وضع مشابهی با استعمال دارو در قلمرو پزشکی دارد یعنی همیشه این خطر وجود دارد که بیش از نیاز به کار گرفته شوند. ایراد این گونه شگردهای مبهم در این است که نخست، امتیازی واقعی و مطمئن به دشمن قائل می شوند، در حالی که نتیجه ای که خود انتظار آن را دارند، همیشه نامطمئن و خیالی است.