تاریخ جنبش کارگری و کمونیستی ایران-17
نخستین کنگره حزب
با تصویب شعار
جبهه ائتلاف ملی
به کار خود پایان داد
عبدالصمد کامبخش

نخستین کنگره حزب

حزب توده ایران از کارزار انتخاباتى با نیرویی باز هم بیشترى بیرون آمد. فعالیت عمده هنوز در نقاط کارگرى و شهرها بود و این نکته در چگونگى ترکیب طبقاتى حزب انعکاس داشت، چنانکه 75% اعضاء حزب را کارگران، 23% را کارمندان و روشنفکران و 2% را دهقانان تشکیل مى دادند- موضوعى که خود یکى از علل ناکامى نسبى حزب در انتخابات نقاط غیرکارگرى شد. جمعا حزب داراى 25 هزار عضو رسمى بود و اکنون دیگر تشکیل کنگره حزبى در دستور روز قرار مى گرفت تا آنکه بتوان شکل سازمانى صحیحى به حزب داد.

طبق اساسنامه، نمایندگان کنگره مى بایستى در کنفرانس هاى حزبى مربوطه انتخاب شوند. طى ماه هاى اردیبهشت، خرداد و تیر 1323 این انتخابات انجام گرفت و در تاریخ دهم مرداد 23 (اول اوت 1944) نخستین کنگره حزب در سالون کلوب مرکزى افتتاح گردید.

جلسه را مسن‌ترین نماینده کنگره رفیق عباداله رزبان نماینده قزوین افتتاح نمود. بدوا به پیشنهـاد رئیس جلسه نمایندگان به یاد و پاس احترام مرحوم سلیمان محسن اسکندری (سلیمان میرزا) به پاخاسته یک دقیقه سکوت کردند. سیس انتخاب هیئت رئیسه دائم با رأى مخفى انجام گرفت.

یس از انتخاب هیئت رئیسه کنگره به کار خود آغاز نمود. در جریان کنگره نمایندگان سازمان‌های مهم کارگرى مرکز به تناوب در جلسه حضور یافتند و از جانب سازمان هاى خود به کنگره تبریک گفتند.

یس از تصویب اعتبارنامه‌ها (که اعتبارنامه یک نماینده مورد تصویب قرار نگرفت) کنگره با حضور 164 نفر با رأى قطعى و چند میهمان از افرادى که با حزب همکارى کرده بودند به کار آغاز نمود.

گزارش‌ها عبارت بود از:

1-  گزارش سازمانی

2- گزارش سیاسى

3-  گزارش درباره تغییرات در برنامه و اساسنامه

4- گزارش کمیسیون تفتیش و کنترل

5- گزارش فعالیت فراکسیون توده

6- رسیدگی  به امور مالى.

در اطراف گزارش‌ها مباحث یرشورى درگرفت. نمایندگان در فضاى بحث آزاد جهات مثبت و منفى کار حزب و انتقادات خود را بیان داشتند. از آنجا که جریان کار و مذاکرات کنگره علنا و به تفصیل در روزنامه ارگان حزب انتشار مى یافت (کارى که تا آنروز سابقه نداشت) بحث‌ها در حقیقت به خارج نیز کشانده مى شد و طى یازده روز کار کنگره، جریان آن در مرکز توجه کلیه محافل سیاسى کشور قرار گرفته بود. روزنامه  "رهبر" چند برابر بهاى خود دست به دست به فروش مى رسید.

بسیارى از بدخواهان حزب منتظر بودند که کنگره آغاز تلاشى حزب باشد. ولى زندگى عکس آنرا نشان داد. روزنامه "رهبر" در شماره 375  خود نوشت:

"جریان نخستین کنگره حزبى نشان داد که ما نه فقط از انتقاد نمى ترسیم بلکه آنرا با کمال سرور استقبال مى کنیم. "

پرشورترین بحث‌ها در اطراف گزارش سازمانى بود. کنگره بدوا جهات مثبت فعالیت سازمانى گذشته را متذکر شد و "از کلیه کسانى که در تهران و شهرستانها براى ایجاد و توسعه حزب انواع مصائب را بر خود هموار کرده اند و از کلیه مسئولین تهـران و شهرستان‌ها که شب و روز در راه پیش بردن حزب مى کوشیدند "سیاسگذارى نمود و "از خدمات فقید سعید مرحوم سلیمان محسن اسکندرى که یکى از مجاهدین وفادار حزب توده  ایران بود" قدردانی کرد.

سیس کنگره با ذکر این نکته که "حزب توده  ایران در این کشور یگانه حزبى است که بدان معنى حقیقى حزب تعلق مى گیرد" و "حزبى است که جمعى کثیرى از مردم کشور آنرا مى شناسند" به نواقص کار حزب، علل آن و لزوم برطرف ساختن نارسائى‌ها توجه خاص نمود.

کنگره متذکر شد که "حزب هنوز... وارد مرحله جدى تشکیلاتى خود نشده و داراى نواقصى است که از جمله علل این نواقص را مى توان عدم سابقه احزاب در ایران دانست. "

در قطعنامه کنگره گفته مى شود:

"دوران بیست ساله استبداد، سانسور شدید عقاید مانع از رشد سازمان هاى سیاسى و اجتماعى بود. به سبب نبودن افراد تشکیلاتى و نداشتن تجارب لازم و عدم معرفت غالب افراد مملکت به الفباى مبارزه و سیاست، طبیعتآ هر حزب نوبنیادى داراى نواقص و عیوب چند مى شود که در جریان نبرد اجتماعى باید به تدریج اصلاح و رفع گردد."

یکى از نواقص حزب را کنگره در نبودن کادر کافى رهبرى کننده مى دید و به این نکته توجه کرد که:

"از لحاظ سیاسى حزب بزرگ و معروف و بانفوذ شده و حال آنکه تشکیلات حزب قادر به اداره نبود. بى تجربگى و نبودن کادر به اندازه کافى در آغاز تشکیل حزب از علل عمده این نقص است... مابین سازمانهاى مختلف حزبى نیز هماهنگى، همکاری چنانکه باید وجود نداشت و هر سازمان مطابق ابتکار خود مى کوشید... لذا حزب با جریانهاى بى نقشه در دستگاه اداره کننده خود در آینده مبارزه خواهد کرد و اصول رهبرى متمرکز و نقشه اى را اجرا خواهد نمود."

کنگره توجه کمیته مرکزى آینده را به ضعف ارتباط با ولایات و لزوم برقرارى ارتباط جاندار بین سازمانهاى مرکز و ولایات و نیز به عدم نظم در کار سازمانى و لزوم تفکیک دقیق شعب و رعایت سلسله مراتب و انضباط حزبى جلب نمود.

اشتباه بزرگ از همان بدو تأسیس حزب عدم توجه به برترى کیفیت بر کمیت بود. براى برخى این توهم ییش آمده بود که گویا حزب مى تواند تا حدى وظیفه جبهه واحد را انجام دهد و لذا در یذیرش افراد دقت لازم به عمل نیامده بود. کنگره به این نکته بویژه توجه نمود تا اینکه هرچه زودتر از آلودگى حزب به افراد بیگانه جلوگیرى شود و صفوف حزب از عناصر ناصالح تصفیه شود. در این باره در قطعنامه سازمانى چنین می‌خوانیم:

ماده 10- تصفیه حزبى باید هرچه زودتر عملى شود. باید کلیه عناصر ناصالحى که در حزب راه یافته اند یا ارتجاع به منظور معینى وارد کرده، یا ماجراجویانى که از نام حزب قصد سوءاستفاده دارند بلافاصله پس از کنگره و بعد از بازرسى دقیق طبق نظامنامه تصفیه اخراج شوند.

ماده 12- حزب توده ایران از این پس در قبول نفرات تازه دقت بسیار خرج خواهد داد و پیش از عضویت دوره آزمایشى مطابق نظامنامه معمول خواهد داشت (منظور نظامنامه اصلاح شده در کنگره است. نگارنده) و خواهد کوشید که حزب از افراد با انضباط و آگاه تشکیل شود. به همین جهت عده کم ولى خوب را بر زیاد ولى بد ترجیح خواهد داد و در عوض برای توسعه اتحادیه هاى کارگران و دهقانان و کارمندان به منظور تشکل توده وسیع مردم و به منزله  نخستین آموزشگاه و پرورشگاه سیاسى افراد جدیت خواهد نمود.

ضمن تقدیس از اقدامى که درمورد وحدت جنبش کارگرى به عمل آمده بود کنگره تکیه  خاصى روى لزوم کار در ده و تشکیل اتحادیه هاى دهقانى نمود.

به منظور برجسته کردن اهمیت انتقاد در حزب کنگره متذکر شد:

"از آنجا که حزب ما حزبى مترقى، آزادیخواه و خواهان تکامل است براى آنکه دچار فساد نشود از انتقاد پروائى  ندارد بلکه از آن باک دارد که گرفتار غرور و اشتباه گردد و در تباهى فرو رود. سازمان ما انتقاد را به منزله  سلاح اصلاح همیشه به کار خواهد برد ولى در عین حال مواظبت دقیق خواهد کرد که این انتقاد به صورت زیان بخش نفاق انگیزى درنیاید. " (ماده 11)

کنگره نظر کمیته مرکزى آینده را به لزوم کار هرچه وسیع‌تر بین زنان و متحد ساختن آنان در قبال تحریکات ارتجاعى و نیز کوشش براى متحد ساختن جوانان و روشنفکران و "آشنا کردن آنان به روش صحیح آزادیخواهى " جلب نمود.

در مورد تبلیغات حزب کنگره این نکته را گوشزد نمود که:

 "سابقا غالب تبلیغات ما چنانکه باید و شاید با روحیات عمومى تطبیق نمى کرد و در پاره اى موارد نتایج غیرمطلوب داد. کمیته مرکزى آینده باید براى مبتنى کردن تبلیغات بر اصول صحیح دقت کند و بخصوص بنگاه نشریات توده و کلاس هاى سیاسى و مدرسه  تربیت کادر و مؤسسات ورزشى و دوائر تبلیغاتى دیگر را ایجاد و توسعه دهد و همچنین براى شناساندن حزب به خارج از ایران به عنوان یک حزب ییشرو ملى، آزادى خواه بکوشد." (ماده 17(

کنگره یس از استماع گزارش مربوط به روش غیرحزبى مدیر روزنامه "صورت" رشت، تخلف رحمن قلى خلعت برى وکیل مجلس، عضو فراکسیون توده که با وجود خوددارى فراکسیون توده از شرکت در مراسم تسلیت به مناسبت فوت رضاشاه، باز هم در حوزه انتخابیه خود مجلس سوگوارى تشکیل داده بود تصمیم به اخراج آنان از حزب گرفت. روزنامه "رهبر" در این باره نوشت که کنگره با این عمل خود "بار دیگر ثابت کرد که تشکیلات ما، ابسته به افراد نیست " و اضافه کرد که:

"ما این عمل پرشهامت را که بهترین  نشانه قدرت حزب ماست به نخستین کنگره حزبى تبریک مى گوئیم. " (شماره 357 (

بحث در اطراف گزارش سیاسى

سیاست داخلی – نخستین کنگره  حزب پس از بحث در اطراف گزارش سیاسى و تذکر اینکه: "دستگاه شوم استبداد هنوز پابرجاست" و "خطر دیکتاتورى آزادى ملت ایران را تهدید مى کند"، جدا لزوم و حیاتى بودن ائتلاف ملى از احزاب و افراد و جرائد آزادیخواه را خاطرنشان ساحت و کمیته مرکزى آینده را موظف نمود "در راه ایجاد چنین جبهـه‌اى به منتهى درجه بکوشد."

بحث مفصلى در اطراف لزوم یا عدم لزوم شرکت حزب در انتخابات مجلس شوراى ملى درگرفت. عده اى معتقد بودند تا موقعى که جریان انتخابات به شکل فعلى باقى است و اعزام نمایندگان واقعى مردم به مجلس میسر نیست باید از شرکت در آن خوددارى کرد و تنهـا به افشاء نیرنگهاى دستگاه حاکمه اکتفا نمود. در پایان بحث، کنگره نظر خود را چنین فرمول بندى کرد:

"کنگره شرکت در انتخابات را لازم مى شمارد ولى باید این شرکت به نحوى صورت گیرد که از هیج جهت به حیثیت حزبى لطمه وارد نیاورد و دقیقآ مطابق اصول و موازین حزبى باشد. در نقاطى که براى حزب زمینه اى نیست کنگره اجازه مى دهد که حزب از آزادیخواهان صالح و معروف به یاکدامنى پشتیبانى کند و البته تشخیص صلاحیت این افراد با کمیته مرکزى است. تبلیغات انتخاباتى باید صورت جدى و صحیحى به خود گیرد و با مطالبات و روحیات توده مردم به مراتب بیش از ییش وفق دهد و از آن حداکثر استفاده براى تنویر افکار عمومى بشود. تهیه زمینه انتخاباتى باید مقدم بر همه، بر اساس تقویت اصول تشکیلاتى به عمل آید." ( ماده4 (

کنگره نظر خود را در یک رشته مسائل مبرم و مورد بحث روز به شرح زیر در مواد 5، 6 و19  قطعنامه روشن کرد:

"حزب توده ایران باید دقیقا متوجه باشد و با کلیه امتیازات اقتصادى که موجب تزلزل یا تضعیف استقلال و (موجب) بندگى اقتصادى ملت ایران گردد جدا و شدیدا مخالفت ورزد".

"حزب توده ایران ملت ایران را لایق آن مى داند که امور خود را اداره کند و از این لحاظ با هر گونه مستشار خارجى از هر کشور که باشد مخالف است."

"حزب توده ایران با هرگونه تمایلات تجزیه طلبى که منجر به اختلال تمامیت ایران شود مخالفت صریح و تام دارد و با اینگونه تمایلات که ایجاد نفاقا بین ملت ایران بکند و با نغمه هاى شوم ترک و فارس و تحریک اختلاف مذاهب و ایجاد دشمنى بین ملل متنوعه جدا مبارزه حواهد کرد."

سیاست خارجی - کنگره پس از تأیید کلى سیاست گذشته حزب از لحاظ مبارزه علیه فاشیسم و حمایت از نبرد آزادیخواهانه ملل متفق، یشتیبانى از مطالبات حقه ملل کوچک، سیاست آینده  حزب را در مسائل عمده  سیاست خارجى چنین تعیین نمود:

روش مودت آمیز با کلیه دول متفق در ایام جنگ و دوستى با کلیه دولى که از حقوق ملل کوچک حمایت کنند به هنگام صلح، مشروط بر اینکه این دوستى بر اساس تساوى باشد؛

روابط دوستانه با کلیه دول آزادیخواه بر اساس احترام متقابل، شناسائى کامل استقلال سیاسى و اقتصادى، حفظ حرمت آزادى و حق اختیار ملت ایران در تعیین سرنوشت خویش، مبارزه با هرگونه سیاست بنده وار که توهین به حیثیت ملت ایران باشد؛

عدم شرکت در هرگونه دسته بندى که جنبه امیریالیستى دارد و نتیجه  فعالیت آن استعمار ملت ایران یا ملل دیگر باشد، مبارزه جدى با نظائر این دسته بندى ها، پشتیبانى صمیمانه از کلیه جنبش هاى استقلال طلبانه و آزادیخواهانه ملل.

درمورد حفظ حقوق مردم ایران به عنوان متفق در جنگ علیه آلمان فاشیستى در موارد ینج و شش قطعنامه مربوط چنین گفته شده است:

"حزب توده ایران معتقد است که ملت ایران در جنگ عالم سوز کنونى با تحمل مصائب بسیار و بذل کوشش بیدریغ سهم شایانى در ییروزى نهائى متفقین دلاور ما دارد و از این لحاظ باید در زمره مللى که بر ضد نیروهاى اهریمنى فاشیسم ییکار کرده اند مرتبه  ممتاز و مخصوص به دست آورد؛

"حزب توده ایران عقیده دارد که نمایندگآن کشور ما در کنفرانس صلح باید از میان افراد صالح و میهن دوست و محیط بر کار و آشنائى به مسائل سیاست و حامى واقعى آزادى و مبرى از هر گونه شائبه همکارى با قواى ارتجاعی برگزیده شوند."

در باره تفتیش و کنترل

کنگره پس از استماع گزارش کمیسیون  تفتیش و کنترل به طور کلى فعالیت این کمیسیون را در گذشته رضایت بخش ندانست و تصریح نمود که این کمیسیون "نتوانسته است چنانکه باید از عهده وظائف خود برآید و باید در آینده با رفع نواقص، کار خود را هرچه جدى‌تر دنبال کند. "

سیس وظائفى در زمینه مواد زیرین براى کمیسیون آینده تعیین نمود:

تنظیم نظامنامه مشروح براى تشویق و مجازات بر اساس ییشنهادهائى که در کنفرانس شده است؛

تهیه نظامنامه اصول محاکمات حزبى؛

تدوین نظامنامه تصفیه حزبى،

مبارزه قطعى با نشر اتهامات  در داخل حزب؛

همکارى با کمیته مرکزى در ایجاد انظباط در حزب؛

مراقبت و بازرسى در امور مالى؛

رسیدگى به کلیه دعاوی معوقه  حزبى و حکمیت در آن؛

نظارت در اجراى تصمیمات کمیته مرکزى...

در مورد فعالیت فراکسیون توده در مجلس

کنگره فعالیت چند ماهه گذشته فراکسیون را مورد تأیید قرار داد و نقش مهمی را که این فراکسیون در کار دفاع از منافع زحمتکشان، ترویج نظرات حزب و افشاء محافل ارتجاعی و دستگاه حاکمه دارد متذکر شد و لزوم همکاری هر چه بیشتر با نمایندگان مترقی و اجراء برنامه‌ای که حزب در مقابل فراکسیون قرار داده است یک بار دیگر تأکید نمود.

در قطعنامه مربوط به امور مالی- کنگره نخست "از عموم آزادیخواهان که از کمک به حزب دریغ ننمودند... و بخصوص در مورد تقدیمی‌های رفیق فقید مرحوم سلیمان محسن اسکندری که در واپسین دم زندگی فداکاری انجام داد و نام نیک خود را در قلوب آزادی خواهان منقوش ساخت" سپاسگزاری کرد.

سپس کمیته مرکزی آینده را موظف ساخت در عرض یک ماه به کلیه محاسبات کمیسیون مالی سابق رسیدگی دقیق نموده نتیجه را به همه اعضاء حزب اعلام نماید. وظایفی نیز در آینده برای ازدیاد منابع مالی، طرز وصول حق عضویت و غیره تعیین نمود.

نکته قابل توجه در کنگره موضعی بود که خلیل ملکی اتخاذ کرد. چنانکه دیدیم حزب در گذشته دارای یک سلسله دشواری‌های ناشی از سرعت رشد و از اینرو دارای اشتباهاتی بود که در کنگره ضمن بحث آزاد و سالم به آن اشاره شد و نمایندگان سخنانی از زاویه انتقاد صریح ایراد کردند.

خلیل ملکی که تنها در آستانه تشکیل کنگره عضویت حزب را پذیرفته بود سعی کرد از این اشتباهات و انتقادات وارد، بنفع نقشه دراز مدت خود که برای نمایندگان نامعلوم بود حداکثر استفاده را بنماید. توجه به این موضوع بویژه از نظر اوضاع و احوال موجود سیاسی و کوشش‌هایی که برای مبارزه از موضع چپ نمائی با حزب توده ایران میشود تجربه آموز است. در حالیکه موضع واقعی سیاسی خلیل ملکی (چنانکه بعدها واضح گردید) موضع افراطی راست تا حد تسلیم طلبی بود، در کنگره به منظور جلب جوانان طرفدار اصلاحات و دارای شور انقلابی، حزب را از چپ‌ترین مواضع در معرض حمله قرار داد، شرکت حزب را در انتخابات نادرست و سیاستش را سازشکارانه دانست و حزب را متهم کرد به اینکه از مبارزه طبقاتی عدول نموده الخ. وی در کنگره به عضویت یک کمیسیون تفتیش کل انتخاب گردید و بعدها سیاست تفرقه افکنانه خود را تا حد انشعاب ادامه داد.

روز 21 مرداد پس از یازده روز کار پرشور و هیجان و انتخاب دستگاه رهبری، کنگره به جلسات خود پایان بخشید. یازده تن از نمایندگان به عضویت کمیته مرکزی و 9 نفر به عضویت کمیسیون تفتیش کل انتخاب شدند تا آنکه، طبق اساسنامه جدید کمیته مرکزی از میان اعضاء خود پنج نفر به عنوان هیئت سیاسی و از آن میان سه نفر برای دبیری حزب انتخاب نماید. محل صدارت حزب پس از مرگ سلیمان محسن اسکندری بر حسب تصمیم کنگره خالی گذارده شد.

کنگره با صدور اعلامیه زیرین به کار خود خاتمه داد:

"نخستین کنگره حزب توده ایران مرکب از 164 نفر نمایندگان تهران و شهرستان‌ها در تاریخ 10 مرداد 1323 تشکیل گردید و در کلیه مسائل مختلفه راجع به سازمان حزب و سیاست داخلی و خارجی و امور مالی و تفتیش و پارلمانی و مرامنامه و برنامه و آئین نامه رسیدگی کامل نمود و پس از مباحثات پرشور و صمیمانه قطعنامه‌های مربوطه را صادر کرد و با انتخاب یازده تن اعضاء کمیته مرکزی و نه تن اعضاء کمیسیون تفتیش کل صبح روز 21 ماه مذکور خاتمه یافت.

نمایندگان نخستین کنگره حزبی که با ایمان تمام برای تحکیم و تقویت حزب خود گرد آمده بودند تصدیق دارند که حزب توده ایران وظائف خطیر و مشکلات فراوان در پیش دارد و بزرگترین وسیله غلبه بر موانع و اجرای وظایف وحدت کامل عناصر حزبی است.

نمایندگان نخستین کنگره حزبی ایمان دارند که حزب توده ایران پیوسته پرچم دار مبارزه بر علیه ارتجاع و استعمار خواهد بود و از کمیته مرکزی آینده و کلیه دستگاه رهبری حزب منتظرند که با جد و جهد و فداکاری تمام در اجراء وظائف دشوار و مقدس خود به کوشند.

نمایندگان نخستین کنگره حزبی امروز که جلسات پرشور و با شکوه خود را پس از یازده روز خاتمه میدهند حس می‌کنند که به مراتب صمیمی‌تر، نزدیک تر، یگانه‌تر و هماهنگ‌تر از روز اول یکدیگر را بدرود می‌گویند و اطمینان دارند که در کنگره آینده با احراز پیروزی‌ها و کامیابی‌های درخشان دیگر برای اجراء وظایف تازه‌تری گرد خواهند آمد."