روزشمار اخبار مطبوعات وقت

سقوط 30 روزه

نظام استبدادی

رضا شاه

در سال 1387 کتاب دو جلدی "روز شمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی" برای بار هشتم تجدید چاپ شد. زحمت جمع آوری و تنظیم اخبار این کتاب که از روی روزنامه های رسمی کشور بر حسب تاریخ انتشار جمع آوری شده را دکتر باقر عاقلی کشیده است. درباره ایشان شنیده ایم، که گویا در سالهای اخیر به دیار فانی شتافته است. ناشر کتاب نیز "نشر نامک" در تهران است.

ما سعی می کنیم بخش هائی از اخبار این کتاب را بتدریج و بر حسب ضرورت مرور رویدادهای مهم

مرداد ماه در راه توده منتشر کنیم. از جمله برای این شماره، دو ماه مرداد و شهریور 1320 و اشغال ایران و سقوط رضا شاه را برگزیده ایم که می خوانید. در فاصله 30 روز 20 مرداد تا 20 شهریور 1320، نظام دیکتاتوری رضا شاه در 38 خبر خلاصه شده است که همه آنها در روزنامه های وقت منتشر شده است. سیاست ماجراجویانه نزدیک به هیتلر و آلمان نازی و ایتالیای فاشیست ایران را به کام جنگ دوم جهانی کشید. با اولین حمله نظامی به ایران، فروپاشی قوای نظامی، شورش در زندان ها، قیام قبائل و بانگ تجزیه قومی در ایران بلند شد و این همه در طول سلطنت استبدادی رضاشاه وجود داشت و منتظر فرصت بروز بود. نمی گوئیم حمله به ایران عینا همان نتایجی را در پی خواهد داشت که در زمان رضا شاه داشت، اما بخش عمده ای از آن تکرار تاریخ خواهد بود. در همین اخبار درباره ثروت رضا شاه رسما مطبوعات وقت می نویسند. قزاقی که در اطراف قزوین پرسه می زد و ماتم حقوق عقب افتاده اش را داشت، وقتی می رفت مطبوعات از املاک و جواهراتش نوشتند. آنها را از کجا آورده بود؟ آن جنون کتک زدن نظامی ها، اوج آن جنونی نبود که وزیر و وکیل و همراهانش را دم به دم زندانی کرد و امثال سرپاس مختاری را به جان مردم انداخته بود؟

باید تاریخ را خواند. بخوانید:

مرداد 1320:

1- سفیر ایران در مسکو به وزارت امور خارجه تاکید کرد که شوروی تحت تاثیر دولت انگلستان خواهان اخراج آلمانی های مقیم ایران میباشد.

2- ستاد ارتش انگلیس به ژنرال ویول فرمانده قوای نظامی هندوستان دستور داد برای حمله به اهداف نظامی تهران نیروهای نظامی لازم را به عراق منتقل کند

3- خبرگزاری فرانسه اعلام نمود ستون پنجم آلمان در ایران و افغانستان تشکیل یافته و قریبا به جمهوری های قفقاز و هندوستان حمله خواهد کرد.

4- بخشی از نیروهای لشکر نهم هندی برای تجاوز به ایران وارد بصره شد.

5- آنتونی ایدن وزیر امور خارجه انگلیس در مجلس مبعوثان نطقی ایراد کرد و درباره سیاست بین المللی و ایران گفت عده زیادی متخصص آلمانی در ایران خطر بزرگی برای آن کشور ایجاد کرده است.

6- شوروی و انگستان مجددا از دولت ایران اخراج اتباع آلمان را خواستار شدند.

7- رادیو لندن اعلام کرد 2500 تا 2700 نقر آلمانی در ایران امنیت همسایگان را بهم می زنند و در اوضاع فعلی ایران مرکز عمده جنگ در آسیا است.

8- مراسم فارغ التحصیلی بیش از یک هزار افسر در اردوگاه اقدسیه به عمل آمد. افسران این دوره ار مرخصی یک ماهه محروم شدند. رضا شاه طی نطقی کوتاه اشاره به حوادث قریب الوقوع نمود.

رضا شاه دستور داد کلیه اتباع آلمانی که بوجودشان احتیاج نیست از ایران اخراج شوند.

شهریور1320

1- سپیده دم امروز قوای شوروی از شمال و مشرق و قوای انگلستان از جنوب کشور ایران را مورد حمله زمینی, هوایی و دریایی قرار دادند. در همان لحظات اول, سفیر کبیر شوروی و وزیر مختار انگلیس در منرل علی منصور نخست وزیر حضور یافته طی یادداشتی حمله قوای خود را به کشور ما اعلام نمودند.

2- علی منصور نخست وزیر به اتفاق جواد عامری کفیل وزارت امور خارجه در کاخ سعدآباد حضور یافته رضا شاه را از حمله دو کشور شوروی و انگلیس به خاک ایران مطلع ساختند و بلافاصله جلسه فوق العاده هییت وزیران در کاخ سعدآباد با حضور رضا شاه تشکیل شد و موضوع حمله به ایران و نقض بیطرفی مورد بحث و مذاکره قرار گرفت و راه حلی هایی برای جلوگیری از بحران ارائه شد.

3- شهرهای بی دفاع شمال و جنوب توسط هواپیماهای دشمن بمباران شدند و قسمتی از پادگان های شهرها از هم متلاشی شد.

4- جواد عامری کفیل وزارت امور خارجه به اتفاق اسمیرنوف سفیر کبیر شوروی و سر ریدرز بولارد وزیر مختار انگلیس در سعدآباد با رضا شاه ملاقات کردند. نمایندگان دو کشور صریحا اعلام نمودند علت حمله به ایران وجود عده زیادی از اتباع آلمانی در ایران میباشد.

5- در اثر حمله شدید قوای انگلیس به خلیج فارس ظرف چند ساعت نیروی دریایی ایران مضمحل گردید. در این حمله دریادار بایندر فرمانده نیروی دریایی و ناخدا نقدری رئیس ستاد نیرو و عده ای از افسران و صاحب منصبان به درجه شهادت رسیدند, و غالب کشتی های ایران طعمه حریق یا غرق شدند.

6- بعد از ظهر امروز جلسه فوق العاده مجلس شورای ملی تشکیل گردید. علی منصور نخست وزیر گزارش حمله نیروهای خارجی را به ایران به اختصار به اطلاع مجلس رسانید.

به دستور رضا شاه لشکرهای یک و دو پادگان مرکز به خارج از تهران انتقال یافتند و در اطراف تهران حالت دفاعی گرفتند.

7- رضا شاه طی تلگرافی از فرانکلین روزولت رئیس جمهوری آمریکا درخواست نمود برای تقویت اصول بین المللی و عدالت عمومی و حفظ آزادی ملل با اقدامات موثر نوع پرورانه در رفع تجاوز روس و انگلیس به یک کشور بی طرف و صلح جو اقدام لازم مبذول نماید.

بعد از ظهر امروز قرارگاه کل بزرگ ارتشتاران و ستاد جنگ به ریاست سرلشکر عزیزالله ضرغامی تشکیل شد. محل ستاد باشگاه افسران تعیین گردید.

8- چهار دوره از سربازان احتیاط یعنی متولدین 1297 و 1296 و 1295 و 1294 به خدمت احضار شدند.

9- ستاد جنگ اعلامیه ای صادر نمود و متذکر شد شهرهای تبریز, اردبیل, رضائیه, خوی, اهر, میاندوآب, اهواز و بندر پهلوی مورد حمله هوایی واقع و تلفات وارده بر مردم غیر نظامی زیاد و نسبت به نظامیان کم است.

10- بمباران شهرهای بی دفاع و سربازخانه ها ادامه پیدا کرد. قزوین و رشت و تبریز شدیدا مورد حمله هوایی واقع شدند.

11- در اثر بمباران و حمله قوای شوروی و انگلستان به ایران لشکرهای تبریز, رضاییه, رشت, مشهد, اردبیل, گرگان متلاشی شدند و فرماندهان محل خدمت خود را ترک نمودند.

مردم تهرن و غالب شهرهایی که مورد حمله هوایی قرار گرفتند شهر را تخلیه و به اطراف پناه بردند.

12- غالب مغازه ها در تهران تعطیل شدند و مردم از لحاظ خوار و بار دچار مضیقه گردیدند.

مذاکرات دولت ایران با نمایندگان شوروی و انگلیس به توافق نرسید و قوای دوکشور به سرعت به سوی پایتخت در حرکت شدند.

13- جلسه فوق العاد هیئت دولت با حضور رضا شاه تشکیل شد. علی منصورنخست وزیر گزارشی از اقدامات دو روزه خود به دولت داد. و استعفای خود را از نخست وزیری تقدیم نمود. در همان جلسه رضا شاه مجید آهی وزیر دادگستری را به ریاست دولت برگزید. ولی آهی از قبول مسئولیت شانه خالی کرد و متذکر شد در این مواقع بحرانی مرد با تجربه ای لازم است تا امور را در دست بگیرد و در شرایط موجود محمد علی فروغی واجد شرایط میباشد.

14- بعد از ظهر امروز جلسه هیئت وزیران در حضور شاه و ولیعهد تشکیل شد و پس از مذاکرات مقدماتی رضاشاه تصمیم خود را مبنی بر استعفا عنوان نمود و از وزراء نظر خواهی کرد. هیئت وزیران به اتفاق استعاء شاه را صلاح ندانسته او را از این تصمیم برحذر داشتند. ولی شاه قانع نشد و از وزیران خواست تا جلسه دیگری تشکیل داده اتخاذ تصمیم نمایند. هیئت وزیران مجددا با کناره گیری شاه موافقت ننموند ولی رضا شاه همچنان مصر در استعفا بود.

15-  محمد علی فروغی (ذکاءالملک) که قریب شش سال مغضوب و دور از کارهای سیاسی بسر می برد به کاخ سعدآباد احضار و مقام ریاست دولت به او پیشنهاد شد. فروغی بدون هیج قید و شرطی نخست وزیری را پذیرفت و اولین جلسه هیئت وزیران کابینه قبلی با حضور رضاشاه تشکیل شد و پس از مشورت با شورای عالی نظام چنین اتخاذ تصمیم شد که از هر گونه عملیات مقاومتی خودداری شود و دولت ایران ترک مخاصمه را به اطلاع شوروی و انگلستان برساند.

16- محمد علی فروغی نخست وزیر جدید در منزل خود با سفیر کبیر شوروی و وزیر مختار انگلیس پیرامون ترک مخاصمه مذاکرات مفصلی به عمل آورد. در این مذاکرات علی سهیلی هم حضور داشت.

17- در جلسه امروز هیئت وزیران تصمیم دولت مبنی بر ترک مخاصمه تصویب گردید و قرار شد رسما به دو سفارتخانه ابلاغ شود.

18- بامداد امروز اسمیرنوف سفیر کبیر شوروی و سر ریدرز بولارد وزیر مختار انگلیس در منزل فروغی حضور یافته مذاکرات سابق خود را پیرامون ترک مخاصمه ادامه دادند و شرایط سنگین خود را به اطلاع ریئس دولت رسانیدند.

19- رضاشاه خانواده خود را به استثنای ولیعهد به اصفهان روانه ساخت. محمد جم وزیر دربار و سرپاس رکن الدین مختار رئیس شهربانی خانواده سلطنتی را همراهی کردند.

محمد علی فروغی نخست وزیر اعلامیه ای خطاب به مردم انتشار داد و طی آن درخواست نمود که همه متانت و خونسری خود را حفظ نمایند.

20- از طرف دولت در تهران حکومت نظامی اعلام شد. سپهبد احمد امیر احمدی تنها سپهبد ایران فرماندار نظامی شد و طی اعلامیه ای متذکر گردید عبور و مرور مردم در تهران از ساعت 9 شب به بعد ممنوع است.

21- رضاشاه کلیه امراء امضا کنندگان طرح مرخصی سربازان وظیفه و استخدام سرباز پیمانی را به کاخ سعدآباد احضار کرد و به آنها نسبت خیانت داد و سرلشکر احمد نخجوان کفیل وزارت جنگ و سرتیپ علی ریاضی ریئس اداره مهندسی ارتش و سرپرست رکن دوم ستاد ارتش را مسبب چنین طرحی تشخیص داد و در نتیجه هر دونفر را به شدت مجروح و مضروب نمود و پس از خلع درجه آنها را زندانی نمود و دستور داد نامبرگان بابت این خیانت در دادگاه زمان جنگ محاکمه شوند. سایر امراء حاضر در جلسه نیز از شاه کتک خوردند.

22- سرلشکر محمد نخجوان (امیر موثق) از طرف رضاشاه سرپرست وزارت جنگ شد. شاه دستور داد مقدمات محاکمه افسران را هر چه زودتر فراهم نموده تا محاکمه تحت ریاست شاه انجام پذیرد.

شهرداری تهران برای رفع کمبود نان ورود و خروج آرد و روغن را به تهران آزاد اعلام کرد و نرخ رسمی نان و روغن را ملغی نمود.

23- جلسه علنی مجلس شورای ملی تشکیل شد. نخست وزیر اعلام کرد هنوز مذاکرات با شوروی و انگلستان پایان نیافته است. فروغی در این جلسه از ترس و وحشت مردم اظهار تاسف نمود و از مردم خواست که به اراجیف و جعلیات توجه نکنند.

24- رادیوهای لندن و دهلی حملات شدید خود را متوجه رضاشاه نمودند و از اعمال وی در دوران پادشاهی او سخن گفتند. از جمع آوری مال و ثروت او را سرزنش کردند.

به خبرنگاران خارجی اجازه داده شد برای کسب خبر وارد تهران شوند.

25- رادیو برلن در پخش اخبار فارسی خود تلفات بمباران چند روزه ایران را صدها زن و بچه خواند و اعلام نمود رضاشاه پایتخت را ترک و به اصفهان عزیمت نموده است. روزنامه های اطلاعات و ایران, مطالب رادیوی برلن را تکذیب نمودند.

26- عشایر فارس علیه حکومت مرکزی قیام نموده امنیت منطقه را به خطر انداختند. برحسب امر دولت در استان فارس حکومت نظامی اعلام شد. سرتیپ محمد حسین عمیدی فرمانده لشکر به استانداری نظامی برقرار گردید. مهدی فرخ استاندار به تهران احضار شد.

شکر الله صفوی نماینده مجلس در مورد جواهرات سلطنتی و پشتوانه اسکناس, وزیر دارایی را استیضاح کرد.

27- بامداد امروز رضاشاه پهلوی از سلطنت کناره گیری کرد و عازم اصفهان شد تا به خانواده خود بپیوندد.

28- محمد علی فروغی نخست وزیر و علی سهیلی وزیز امور خارجه در سفارت شوروی در رزگنده حضور یافته سفیران دو دولت را از استعفای شاه مطلع نمودند.

29- جلسه فوق العاده مجلس شورای ملی ساعت 11 صبح تشکیل گردید. فروغی استفعفا و کناره گیری رضاشاه و برقراری محمد رضاشاه پهلوی را به تخت سلطنت اعلام کرد در این جلسه سید یغوب انوار و علی دشتی نمایندگان مجلس علیه رضاشاه سخت گفتند مخصوصا برای بازرسی جواهرات سلطنتی تکالیفی برای دولت تعیین کردند.

30- جلسه فوق العاده مجلس شورای ملی جهت سوگند شاه جدید تشکیل یافت. شاه در نطق خود وعده داد شاه قانونی خواهد بود و اصول قانون اساسی را راعایت خواهد کرد و افزود اگر در گذشته اجحافی شده باشد برطرف و جبران خواهد شد.

31- امروز در زندان قصر شورش شد و عده ای از زندانیان با باز کردن درهای زندان قصد خروج داشتند که توسط یک گروهان از واحد حکومت نظامی به مسلسل بسته شدند و ده ها نفر مقتول و مجروح شدند.

32- سرپاس رکن الدین مختار رئیس شهربانی از کار معزول شد.

33- سرلشگر احمد نخجوان و سرتیپ علی ریاضی که توسط رضا شاه مضروب و زندانی و خلع درجه شده بودند از زندان آزاد و از آنها اعاده حیثیت شد.

34- قوای نظامی شوروی و انگلستان وارد تهران شدند.

35- فرمان عفو عمومی زندانیان سیاسی و غیر ساسی صادر شد.

36- کلیه اتباع آلمان و ایتالیا ایران را ترک کردند.

37- رضاشاه در اصفهان کلیه اموال خود را اعم از منقول و غیر منقول و نقدینه به محمد رضا پهلوی در مقابل یک سیر نبات هبه کرد. دکتر سجادی وزیر راه و قوام الملک شیرازی مامور اجرای این برنامه بودند. موجودی نقدی رضا شاه در حسابهای بانکی ششصد و هشتاد میلیون ریال و تعداد املاک او متجاوز از 5200 رقبه بود.

38 - رضا شاه و خانواده وی از اصفهان به سوی یزد و کرمان و بندرعباس عزیمت نمودند.

از طرف مجلس شورای ملی هیئتی از نمایندگان برای رسیدگی و معاینه جواهرات سلطنتی تعیین شدند.