پس از ترور ناتمام شاه

دستگیری رهبران

حزب توده ایران

و فرار آنها

از زندان قصر

گزارشی از ﻓﺮار ﮔﺮوھﯽ از رهبران حزب توده ایران از زندان شاه در 24 آذر ماه سال 1329 که مکمل مرور تاریخ از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 است که دراین شماره راه توده منتشر شده است.

1- بلافاصله پس از ترور شاه که منجر به چند زخم سطحی در صورت وی شد، ﻣﻨﻮچهر اﻗﺒﺎل وزﯾﺮ ﮐﺸﻮر دولت ساعد به مجلس رفته و تقاضای اعلام غیر قانونی شدن فعالیت حزب توده ایران را کرد. ساعاتی پس از این ترور شماری از رهبران حزب توده ایران که از مراسم سالگرد قتل دکتر ارانی در زندان رضاشاه، از گورستان ابن بابویه باز می گشتند دستگیر شدند. این بازداشت سریع نشان داد که طرح حمله به حزب کاملا از قبل تدارک دیده شده بود.

2- دکتر ﯾﺰدی، دکتر ﮐﯿﺎﻧﻮری، ﻗﺎﺳﻤﯽ، ﺑﻘﺮاطﯽ، ﺟﻮدت و ﭼﻨﺪ ﺗﻦ دﯾﮕﺮ از اﻋﻀﺎی ﮐﻤﯿﺘﻪ ﻣﺮﮐﺰی و هیات سیاسی حزب بازداشت شدند.

3- ﺣﺰب توده ایران، بدنبال این یورش و مصوبه مجلس، فعالیت زیر زمینی خود را آغاز کرد.

4- شماری از رهبران حزب، از جمله دبیر اول وقت حزب پروفسور رضا رادمنش استاد برجسته فیزیک اتمی دانشگاه تهران، اﺣﺴﺎن طﺒﺮی شخصیت علمی و فیلسوف مارکسیست و عضو هیات سیاسی و همچنین ﻓﺮﯾﺪون ﮐﺸﺎورز عضو هیات سیاسی که یک دوره کوتاه در کابینه ائتلافی قوام السلطنه وزیر بود، پیش از آن که بازداشت شوند موفق به خروج از کشور شدند و به این ترتیب، برای نخستین بار رهبری حزب به دو گروه تقسیم شدند. گروهی در داخل و گروهی نیز در خارج از کشور. از سوی رادمنش، به دکتر بهرامی، عضو هیات سیاسی که در ایران مخفی شده بود، حق امضاء به نیابت دبیر اول داده شد.

5- 13 تن از دستگیر شدگان در دادگاه نظامی به زندان محکوم شدند.

6- زیر فشار افشاگری های خانواده دستگیر شدگان و برخی نمایندگان مجلس و افکار عمومی و بویژه سازمان های کارگری کشور، دستگیر شدگان از زندان نظامی به زندان قصر منتقل شدند.

7- انتقال یافتگان به زندان قصر، پس از مدتی ﺑﺎ طﺮاﺣﯽ که هیات دبیران سازمان نظامی حزب توده ایران تهیه کرده بود توانستند از زندان قصر فرار کنند.

8- ﺳﺎزﻣﺎن نظامی حزب توده ایران در سال 1323 ﺗﻮﺳﻂ ﻋﺒﺪاﻟﺼﻤﺪ ﮐﺎﻣﺒﺨﺶ، ﺳﺮھﻨﮓ ﻋﺰت ﷲ ﺳﯿﺎﻣﮏ و ﺧﺴﺮو روزﺑﻪ بنیانگذاری شده بود.

9- ستوان ﻗﺒﺎدی و ستوان رﻓﻌﺖﻣﺤﻤﺪ زاده از افسران عضو سازمان نظامی حزب توده ایران که یکی از آنها کشیک شب زندان قصر بود (محمد زاده) و همچنین سروان عباسی مجریان طرح بودند و طراح اصلی این نقشه سروان خسرو روزبه!

10- در طرح فرار، یک کامیون نظامی به فرماندهی یکی از افسران عضو سازمان نظامی حزب و چند عضو دیگر سازمان نظامی که لباس سربازی به تن داشته و سوار کامیون بودند به همراه نامه ای که امضای سپهبد رزم آراء وزیر دفاع در پای آن جعل شده بود به زندان قصر مراجعه کردند. بموجب این نامه یا حکم، 10 زندانی باید تحویل گرفته شده و به زندان دیگری منتقل می شدند. در آنشب طبق طرحی که از قبل تدارک دیده شده، ستوان محمد زاده و ستوان قبادی دو عضو سازمان نظامی حزب افسر نگهبان داخل بند و محوطه زندان بوده و درجریان فرار قرار داشت.

11- دکتر ﮐﯿﺎﻧﻮری، ﻗﺎﺳﻤﯽ، دکتر ﻣﺮﺗﻀﯽ ﯾﺰدی و ﺟﻮدت پس از فرار از زندان مخفی شده و ﺑﻪ ترکیب رهبری ﺳﻪ ﻧﻔﺮه خارج از زندان پیوستند. یعنی دکتر بهرامی، دکتر فروتن و علی علوی. این ترکیب رهبری تا کودتای 28 مرداد سکان رهبری حزب توده ایران را دراختیار داشت.

12- دکتر ﮐﯿﺎﻧﻮری دﺑﯿﺮ اول ﺣﺰب ﺗﻮده ایران که با انقلاب 57 به ایران بازگشت، در کتاب خاطرات خود شرح ماجرای فرار را اینگونه توضیح میدهد:

«دوﺳﺘﺎن ﻣﺎ در ﺳﺎزﻣﺎن اﻓﺴﺮی ﺑﺎ ﺗﻼش ﻣﻮﻓﻖ ﺷﺪﻧﺪ دو اﻓﺴﺮ شهرﺑﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻓﺴﺮان ﻧگهبان داﺧﻠﯽ و ﺧﺎرﺟﯽ ﺑﻪ زﻧﺪان ﻗﺼﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﻨﻨﺪ. اﻟﺒﺘﻪ ﯾﮑﯽ از آن ھﺎ ازﻗﺒﻞ ﺑﻮد. اﯾﻦ ﮐﺎر دﺷﻮاری ﻧﺒﻮد، زﯾﺮا ﮐﺎر در زﻧﺪان ﺑﺮای اﻓﺴﺮان شهرﺑﺎﻧﯽ ھﯿﭻﮐﺸﺸﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻣﻌﻤﻮﻻ اﻓﺴﺮان ﺑﯽ دﺳﺖ و ﭘﺎ ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ. اﯾﻦ دو ﻧﻔﺮ در ﺷﯿﻔﺖ ھﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻮدﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺧﺮه ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ ای ﻓﺮاھﻢﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﯾﮏ ﺷﯿﻔﺖ ﻗﺮار ﺑﮕﯿﺮﻧﺪ. دوﺳﺘﺎن ﻣﺎ در ﺳﺎزﻣﺎن اﻓﺴﺮی روی ﯾﮏ ﺑﺮگ ﮐﺎﻏﺬ ﺳﺘﺎد ارﺗﺶ، ﯾﮏ ﺣﮑﻢ ﺳﺎﺧﺘﮕﯽ ﺑﻪ اﻣﻀﺎء رزم آرا درﺳﺖ ﮐﺮدﻧﺪ و ﺑﺎ ﯾﮏ ﮐﺎﻣﯿﻮن ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ زﻧﺪان ﻣﺮاﺟﻌﻪ و درﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﺎ را ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﮐﺮدﻧﺪ. ﭼﻮن ﺗﺤﻮﯾﻞ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ داﺷﺖ، اﻓﺴﺮ نگهبان ﺧﺎرﺟﯽ زندان "ﻗﺒﺎدی" ﺗﻠﻔﻦ را ﺑﺮ ﻣﯽ دارد و ﯾﮏ ﺷﻤﺎره ﺟﻌﻠﯽ ﻣﯽ ﮔﯿﺮد و واﻧﻤﻮد ﻣﯽ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺣﺎل ﺻﺤﺒﺖ و ﮐﺴﺐ اﺟﺎزه ﺑﺮای ﺗﺤﻮﯾﻞ ﻣﺎﺳﺖ. اﻓﺮادی ﮐﻪ ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل ﻣﺎ آﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ، ﺷﺎﻣﻞ ﯾﮏ اﻓﺴﺮ و ﺗﻌﺪادی ﺳﺮﺑﺎز ﻣﯽ ﺷﺪﻧﺪ. ﺑﺎﻻﺧﺮه ﺑﻪ داﺧﻞ ﺑﻨﺪ ﺧﺒﺮ دادﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻓﺮاد ﺑﺮای اﻧﺘﻘﺎل آﻣﺎده ﺷﺪﻧﺪ. در اﯾﻦ ﻣﻮﻗﻊ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺪاﻧﯿﺎن ﺷﺮوع ﺑﻪ داد و ﻓﺮﯾﺎد ﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ رﻓﻘﺎی ﻣﺎ را ﮐﺠﺎ ﻣﯽ ﺑﺮﯾﺪ، ﻣﯽ ﺧﻮاھﯿﺪ آن ھﺎ را اﻋﺪام ﮐﻨﯿﺪ. اﻟﺒﺘﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﯾﮏ ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻮد و ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ ﺳﺎﯾﺮ زﻧﺪاﻧﯿﺎن را داﺷﺖ ﺟﺮﯾﺎن را ﮔﻔﺘﻪ ﺑﻮدﯾﻢ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺧﺮوج ﻣﺎ ﺳﺎﯾﺮﯾﻦ را آرام ﮐﻨﺪ و ﺧﯿﺎﻟﺸﺎن را راﺣﺖ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺗﻔﺎق ﺳﻮﯾﯽ ﺑﺮای ﻣﺎ ﻧﯿﻔﺘﺎده اﺳﺖ. ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ھﺎی اﻣﻨﯽ ﮐﻪ از ﻗﺒﻞ تهیه ﺷﺪه ﺑﻮد ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮐﺮدﻧﺪ. ﻣﺪﺗﯽ ﭘﺲ از ﺧﺮوج ﻣﺎﻣﺎﻣﻮرﯾﻦ زﻧﺪان ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ ﮐﻪ افسر نگهبان زﻧﺪان ﺣﻀﻮر ﻧﺪارد. ﺑﻪ داﺧﻞ بند ﺗﻠﻔﻦ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ و ﻣﯽ ﺑﯿﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﻓﺴﺮ نگهبان داﺧﻞ ھﻢ ﻧﯿﺴﺖ. ﺑﻪﻣﺮﮐﺰ شهربانی ﺗﻠﻔﻦ ﻣﯽ زﻧﻨﺪ و آن ھﺎ ﺑﺎ ﺳﺘﺎد ارﺗﺶﺗﻤﺎس ﻣﯽ ﮔﯿﺮﻧﺪ و ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻓﺮار ﻣﺎ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ. ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺸﺖ در شهر  ﺑﻪ راه اﻓﺘﺎد وﻟﯽ ﮐﺎر از ﮐﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد و ﻣﺎ در شهر تهران ﻣﺨﻔﯽ ﺷﺪه ﺑﻮدﯾﻢ».

ﮐﯿﺎﻧﻮری در بخش دیگری از خاطرات خود شایعه همکاری سپهبد رزم آراء برای این فرار را بشدت تکذیب کرده و در خاطرات می گوید:

«رزم آرا ﭼﻪ ﻣﺮﺿﯽ داﺷﺖ ﮐﻪ ﻣﺎ را زﻧﺪاﻧﯽ و ﻣﺤﮑﻮم و ﺑﻪ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ زﻧﺪان ھﺎی ﮐﺸﻮر ﺗﺒﻌﯿﺪ ﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ ﻣﺎ را ﻓﺮاری دھﺪ ؟ اﮔﺮ ﯾﮑﯽ از ﻣﺎ و ﯾﺎ ﯾﮑﯽ از اﻓﺴﺮان نگهبان زﻧﺪان ﺗﺼﺎدﻓﺎ دﺳﺘﮕﯿﺮ ﻣﯽ ﺷﺪ و زﯾﺮ ﻓﺸﺎر اﻋﺘﺮاف ﻣﯽ ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺎﺟﺮا ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی رزم آرا ﺑﻮده اﺳﺖ، ﭼﻪ ﺑﻼﯾﯽ ﺑﺮ ﺳﺮ او ﻣﯽ آﻣﺪ ؟ رزم آرا

ﺑﺎھﻮش ﺗﺮﯾﻦ، ﺑﺎﺳﻮادﺗﺮﯾﻦ، ﭘﺮﮐﺎرﺗﺮﯾﻦ و از ﻟﺤﺎظ ﻣﺎﻟﯽ ﭘﺎک ﺗﺮﯾﻦ اﻓﺴﺮ ارﺗﺶ ﺷﺎه ﺑﻮد و ﻧﻔﻮذ و اﻋﺘﺒﺎر زﯾﺎدی در ﻣﯿﺎن اﻓﺴﺮان ﺧﻮب ارﺗﺶ داﺷﺖ. آﯾﺎ ﭼﻨﯿﻦﮐﺴﯽ ﺑﯿﻤﺎر ﺑﻮد ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺣﯿﺜﯿﺖ ﺧﻮد را ﺑﺮای ﭼﻨﺪ ﺗﻮده ای ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﯿﻨﺪازد ؟ ﻣﺘﺎﺳﻔﺎﻧﻪ ھﻤﻪ اﻋﻀﺎء، دﺑﯿﺮان ﺳﺎزﻣﺎن اﻓﺴﺮی ﮐﻪ طﺮح ﻓﺮار ﻣﺎ را رﯾﺨﺘﻨﺪ، یا در رژﯾﻢ ﺷﺎه ﮐﺸﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ و زﻧﺪه ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ (در جمهوری اسلامی کشته شدند) ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص شهادت دھﻨﺪ».

13- دادﮔﺎه ﺷﻤﺎره 2 دادرﺳﻲ ارﺗﺶ شاه، پس از کودتای 28 مرداد، در سال 1344 رهبران حزب که از زندان گریخته بودند و شماری دیگر از اعضای رهبری حزب را که پس از کودتا دستگیر نشده و اعدام نشده بودند، غیابا به اعدام و حبس ابد محکوم کرد:

اﯾﺮج اﺳﮑﻨﺪری، رﺿﺎ رادﻣﻨﺶ، ﻓﺮﯾﺪون ﮐﺸﺎورز، اﺣﺴﺎن طﺒﺮی، رﺿﺎ روﺳﺘﺎ، عبدالصمد ﮐﺎﻣﺒﺨﺶ، ﻗﺰوﯾﻨﯽ، آواﻧﺴﯿﺎن، اﻣﯿﺮﺧﯿﺰی، ﺷﻤﻌﻮﻧﯽ، ﺟﻤﺎراﻧﯽ، ﺑﺎﺑﺎزاده، ﺑﻘﺮاطﯽ و ﻓﺮوﺗﻦ ﺑﻪ اﻋﺪام ﻣﺤﮑﻮم ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﺮﻳﻢ ﻓﯿﺮوز ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺣﺒﺲ اﺑﺪ ﺑﺎ اﻋﻤﺎل ﺷﺎﻗﻪ ﻣﺤﻜﻮم ﺷﺪ.

14- ستوان رﻓﻌﺖ زاده یکی از دو افسر کشیک زندان قصر در جریان فرار رهبران حزب توده ایران، پس از انقلاب به ایران بازگشت و عضو مشاور هیات سیاسی حزب توده ایران بود که در یورش بهمن ماه 1361 به حزب (یورش اول) دستگیر شد و همراه با شماری دیگر از رهبران و کادرهای حزب توده ایران در قتل عام 1367 اعدام شد.

        پیج فیسبوک راه توده