"رزمناوپوتمکین"

کشتی انقلاب

در اقیانوس حوادث

راه گم نمی کند!

نوشته  Lionel RICHARD

برگردان "آزیتا نیکنام"- لوموند دیپلماتیک فارسی-

21 دسامبر 1925 فیلم سینمائی« رزمناو پوتمکین» برای نخستین بار در بلشوی تئاتر مسکو به نمایش در آمد. این دومین فیلم بلند "سرگئی میخائلوف آیزنشتاین" بود؛ سینماگر 27 ساله ای که برای تئوری‌های فیلم سازی اش مورد توجه قرار گرفته بود. « رزمناو پوتمکین» سرگذشت انقلاب 1905 روسیه بود و انقلاب اکتبر 1917 را بشارت می‌داد. این فیلم وقتی به نمایش در آمد هنر سینما را به کلی متحول کرد.

به مناسبت بزرگداشت بیستمین سالگرد انقلاب ناتمام 1905کمیسیونی از طرف دولت شوروی که مسئولیت برگزاری این یادبود را برعهده داشت، به فکر تهیه فیلمی در باره این موضوع افتاد. اعضای این کمیسیون به کارگردان جوان، سرگئی. م. آیزنشتاین که یک سال قبل از آن فیلم « اعتصاب» را ساخته بود مراجعه کرد. آیزنشتاین، برای نوشتن، فیلمبرداری و تدوین، تنها چهار ماه وقت داشت. او داستان فیلم را بر پایه یک واقعه متمرکز کرد: قیام ملوان‌های یک کشتی جنگی در دریای سیاه، نزدیک بندر اودسا به تاریخ 27 ژوئن 1905.

در سال 1945 آیزنشتاین با اشاره به خاطراتش توضیح داد که چون رزمناو واقعی دیگر وجود نداشت، او مجبور شد از بدنه آهنی کشتی «دوازده حواریون» که در لنگرگاه «سباستوپل» متوقف شده بود، استفاده کند. قیام روی همین کشتی چنان واقعی و کامل بود که به قول او «این انقلاب بنیادین زیباشناسی سینما» موجب سپید شدن موی سانسور گران، پلیس و سرویس‌های نظم بسیاری از کشور‌های دنیا شد.

بهترین منتقدین غربی سال‌های 1920-1930 مثل زیگفرید کارل کوئر در آلمان تا لئون موسیناک، ژرژ شارنسول یا ژرژ آلتمن در فرانسه، بلافاصله نبوغ هنری ایزنشتاین را تشخیص دادند. به قول « آلتمن» سینمای شوروی با این فیلم، چهره حقیقی خود، یعنی بیان قدرت جمع، گروه و جنبش توده ای را پیدا کرد.

استقبال از این فیلم در خارج از اتحاد جماهیر شوروی موجب شد تا درجه ضدیت بسیاری از دولت‌های وقت با این کشور را بتوان سنجید؛ چون یا از پخش فیلم جلوگیری کردند و یا تنها به نسخه‌های سانسور شده آن اجازه نمایش دادند. (از جمله در ایران که این فیلم در ابتدای دهه 1350 در انجمن فرهنگی ایران و شوروی در ابتدای خیابان وصل شیرازی به نمایش درآمد. حتی در شب نمایش، پلیس و ساواک اطراف انجمن محل نمایش فیلم را محاصره کرده بودند تا کسانی را که برای دیدن فیلم می رفتند تحت نظر داشته باشند! و یا لااقل نشان دهند که دیدن این فیلم کم هزینه نیست.)

در این میان جایزه را باید به جمهوری وایمار در آلمان داد زیرا به تعویق انداختن‌های کمیسیون سانسور از زمان ممنوع کردن فیلم تا صدور پروانه نمایش، حدود هشت ماه - از مارس تا اکتبر 1926 - تمدید شد. در 29 آوریل 1926 برای نخستین بار در برلین فیلم به نمایش در آمد. ولی بلافاصله مجوز زیر سوال رفت و کمیسیون یاد شده، مجبور شد سه بار دیگر جلسه تشکیل دهد تا بالاخره فیلم برای جوانان ممنوع اعلام گردید؛ زیرا به عقیده آنها «محتوی آن می‌توانست تاثیرات سوئی بر پرورش فکری جوان‌ها بگذارد». وانگهی، صحنه‌هایی از فیلم را نیز بریدند.

و اما در فرانسه چه گذشت؟

به ابتکار «لئون موسینیاک»، فیلم آیزنشتاین، برای اولین بار در ۱۸ نوامبر ۱۹۲۶در پاریس در سالن سینمای «ارتیستیک» که سینه کلوب فرانسه برای یک بعد ازظهر آن را کرایه کرده بود به نمایش در آمد و بعد به همت انجمن دوستان اسپارتاکوس که جلسات خصوصی نمایش فیلم ترتیب می‌دادند، به مکان‌های مختلف رفت. در اکتبر 1928 قوه قضائیه فرانسه، انجمن دوستان اسپارتاکوس را مجبور به انحلال کرد. و از آن پس، فیلم به کلی تحریم شد و پخش آن در شبکه سالن‌های معمولی سنتی ممنوع اعلام گردید. دولت‌های مختلف فرانسه آن دوران، مدت طولانی بر این امر پافشاری کردند و ممنوعیت آن ادامه یافت تا سرانجام در سال 1953 از محاق ممیزی بیرون آمد......یعنی شش سال قبل از ژاپن  و هفت سال قبل از ایتالیا .

مهم این است که بعد از موفقیت بزرگ اولین نمایش فیلم در بلشوی تئاتر مسکو در تاریخ 21 دسامبر 1925 « رزمناو پوتمکین» به سرعت در همه جهان با استقبال روبرو شد و عجیب آنکه، نسخه‌های به نمایش درآمده، همگی از قیچی سانسور گذشته بودند. درسال۱۹۵۸هنگام نمایشگاه بین المللی بروکسل، بعضی از تاریخ نویسان سینما تا آنجا پیش رفتند که فیلم را به عنوان بهترین فیلم همه تاریخ سینما انتخاب کردند. ولی آیا این لقب افتخار آمیز، نگرشی را که فیلم از روزهای انقلابی ژوئن 1905 می‌دهد تایید و تضمین می‌کند؟ مسلما نه .

در سال1905 در روسیه چه می‌گذشت؟

همه چیز روز یکشنبه ۹ ژانویه در سنت پترزبورگ آغاز شد. در آن روز مردم در سکوت به سمت مرکز شهر سرازیر شدند و با خود شمایل قدیسین و تصاویر تزار نیکلای دوم را حمل می‌کردند. از یک ماه قبل، اعتصابی در همبستگی با دو کارگر اخراجی در کارخانه براه افتاده بود. اعتصاب گران توماری برای پدرعزیز ملت می‌برند تا او وضعیت زندگی آنها را در نظر بگیرد؛ ولی به محض اینکه جماعت به قصر زمستانی نزدیک شدند، قزاق‌های گارد سلطنتی شروع به تیر اندازی کردند. در پایان روز، حدود هزار کشته و دو هزار زخمی برجای مانده بود.

خاطره سال 1905

تزار و اطرافیانش با فرمان به خون کشیدن تظاهرات، نتیجه عکس آن چیزی که حساب می‌کردند را بدست آوردند. از پائیز 1904 رهبران جنبش کارگری، از شکست ارتش روسیه در خاور دور، در مقابل ژاپن (شکست بندر آرتور در تاریخ 8 فوریه 1904)، برای شدت دادن به خواسته خود استفاده کردند اما اکثر توده‌های مردم، هنوز به امکان بهبود وضعیت جامعه از طریق اصلاحات، اعتماد داشتند که در برخورد با این اختناق خونین‌بی‌رحمانه، همه توهماتشان نسبت به مقام پدرسالار تزار از بین رفت .

«یکشنبه خونین» ماه ژانویه 1905 در تمام سرزمین روسیه، راه را بر موجی از اعتصابات در کارخانه‌ها، قیام در روستاها و شورش در ارتش گشود. خطوط راه آهن اصلی جنوب روسیه در نیمه اول ماه فوریه، توسط کمیته ای از کارگران راه آهن متوقف شد. دولت، برای بازسازی وجهه تزار و آرام کردن شورش‌ها، تشکیل کمیسیون‌هایی از نمایندگان کارگران را پذیرفت. روند تشکیل این کمیسیون‌ها آغاز شد؛ ولی چهارصد نماینده انتخابی، قبل از شرکت در جلسات مذاکره، خواستار اعلام اصل آزادی تشکیل جلسه وآزادی بیان شدند. حکومت این درخواست را نپذیرفت و همه نقشه‌ها از بین رفتند و تنش‌ها تشدید شد.

در اکتبر، کارگران راه آهن مسکو و سنت پترز بورگ دست به اعتصاب زدند، کارکنان پست و دیگر سازمان‌های دولتی نیز به اعتصاب پیوستند. دیگر نه برق بود ونه تراموای و نه روزنامه ای.این بار دیگر اعتصابیون به درخواست بهبود وضع اقتصادی شان بسنده نکردند، بلکه هدف آنها تغییر نظام استبدادی بود. اهداف آنها چه بود؟ به دست آوردن حقوق شهروندی، عفو عمومی زندانیان سیاسی، انتخاب مجلس قانون گذار که از طریق رای گیری همگانی مستقیم انجام شود. نمایندگان گروه‌ها و احزابی که انقلاب را تبلیغ می‌کردند، با غلبه بر مسائل ناشی از رقابت‌های داخلی موجود، مانیفست مشترکی برای خواست خود مبنی بر تدوین قانون اساسی نوشتند.

دولت تزاری که در بن بست قرار گرفته بود، در اواخر نوامبر 1905 دست به مبارزه ای قاطع زد. نمایندگان  کمیته‌های اعتصاب و یا « شوراهای کارگری»، که « سویت» نامیده می‌شدند، به طور منظم دستگیر شدند و کارگرانی که حاضر به از سر گیری کارشان نبودند، از کارخانه‌ها اخراج شدند که این استراتژی، در شکستن جنبش اعتصابی موثر واقع شد.

اما در اولین روزهای ماه دسامبر، در مسکو جهشی به وجود آمد: در تاریخ ۲۱ نوامبر 1905 شورایی (سویتی) بوجود آمد که از طرف دو جناح حزب سوسیال دمکرات، یعنی بلشویک‌ها (انقلابیون) و جناح منشویک (رفرمیست‌ها) حمایت می‌شد. این شورا یک کمیته مبارزه سراسری (فدرالی) تشکیل داد و در 6 دسامبر اعتصاب عمومی را اعلام کرد. در ارتش به سرعت قیام مسلحانه به راه افتاد؛ هشت هزار کارگر وارد مبارزه شدند و در تمام محله‌ها، سنگر بر پا شد.

تاکتیک دولت تزاری تغییری نکرد و در شب 8 دسامبر همه اعضای کمیته فدرالی سوسیال دمکرات‌ها دستگیر و مرکز فرماندهی سویت‌ها نا بود شد. سپس چون ارتش مسکو به اندازه کافی مورد اطمینان نبود، دولت، گارد سلطنتی «سنت پطرزبورگ» را اعزام کرد و دست آنها را برای حمله به سنگر‌ها باز گذارد. گروه‌های کارگری مسلح به مدت 9 روز مقاومت کردند و سرانجام در 18 دسامبر، کاملا شکست خوردند.

بدین سان، سال ۱۹۰۵ با پیروزی رژیم تزاری پایان یافت و برای دولت، زمان انتقام فرا رسید. رهبران نیروهای انقلابی مخفی شدند، هر گونه مخالفتی وادار به عقب نشینی می‌شد اما این وضع دیری نپائید؛ کمی پیش از شروع جنگ جهانی اول، در ماه اوت 1914در بیشتر سندیکا‌های «سنت پطرز بورگ» و«مسکو»، بلشویک‌ها اکثریت را به دست آوردند و اعتصابیون نیز به همان اندازه سال 1905 قدرتمند شدند. انقلاب از نو سر بلند کرد.

انقلاب اکتبر1917شکست 1905 را جبران کرد. پیروزی، اردوگاه خود را عوض کرد. درس از شکست‌ها به میدان آورده شد. جنبش انقلابی آموخت چگونه شورش‌های مسلحانه را با اعتصابات توده ای و شکل گیری شوراها (سویت‌ها) هماهنگ کند. تجربه این شوراها، که برای دفاع موضعی از منافع کارگران، تعدادشان افزایش یافته بود، باعث غنای استراتژی انقلابی شد.

اگر خاطره سال1905 در جهان زنده ماند، نقش آیزنشتاین و فیلمش «رزمناو پوتمکین» در این امر کوچک نبود. این فیلم تنها یک بازسازی تاریخی است. آیزنشتاین، با تکیه بر یک «واقعه ویژه» و براساس تکنیک «از جزء به کل» کوشید تا انقلاب 1905 را به شکلی عاطفی - حسی عینیت بخشد. او پیروزی اکتبر ۱۹۱۷ را به عنوان « خط اصلی» برگزید. آخرین تصویر فیلم که تصویری نمادین است، کشتی ای را نشان می‌دهد که بندر اودسا را ترک می‌کند و پیروزمندانه، راه دریا را در پیش می‌گیرد. و در پس این تصویر، اختناق تزاری است : پنج تا شش هزار کشته ای که بر جای مانده است.

از 19 ژانویه 1926، وقتی که فیلم در سینما‌های اتحاد جماهیر شوروی به نمایش در آمد، بعضی از تماشاچی‌ها اشتباهات و غیرواقعی بودن آن را تذکر دادند.

آیزنشتاین این تذکر را می‌پذیرفت، به ویژه اینکه جالب ترین صحنه‌های فیلم محصول تصورات خالص او بودند؛ مثلا فصل معروف کالسکه ای که از پله‌های ریشلیوی کاخ اودسا سقوط می‌کند «صحنه سر خوردن پله به پله» و یا صحنه ای که در آن بر سر ملوان هایی که از خوردن سوپ گوشت مانده سر باز می‌زدند (که علت اصلی قیام بود) نایلون بزرگی پرتاب شد. این خلاقیت او به حدی واقعی بود که ملوانی خود را به عنوان یکی از اعتصابیونی که نایلون بر سرش پرتاب شده بود، جا زد و در دادگاه حق تالیف مطالبه کرد و وقتی که آیزنشتاین توضیح داد که این صحنه تماما ساخته تخیلات اوست، دادگاه به مضحکه تبدیل شد.

او، از اینکه وقایع سال 1905 به شکست جنبش اعتصابی انجامیده بود و از اینکه ملوان‌های کشتی پوتمکین در واقعیت، سفر پر ماجرای خود را، با فرار و شکست غمگین شان، در بندر رومانیایی «کنستانزا» به پایان رساندند، ‌بی‌اطلاع نبود.

خوش شانس ترین آنها موفق شدند از دست پلیس تزاری فرار کرده به رومانی مهاجرت کنند. اما آنچه که برای کارگردان اهمیت داشت، امید انقلابی بود که از بین نرفته بود.

در حالیکه سینمای جهانی در فیلم‌های به اصطلاح تاریخی که در آن به ستایش شخصیت‌های معروف، با انباشت قصه‌ها و رویدادها غرق بود، آیزنشتاین نشان داد که چگونه توده‌های مردم‌ بی‌نام و نشان در شکست‌های غم انگیز شان نیز، می‌توانند موتور تاریخ باشند.

-------------------------------------------

*مورخ و نویسنده : « ایدئولوژی نازیسم و فرهنگ» (بروکسل، کمپلکس،۱۹۹۲) و « هنر وجنگ» (فلاماریون،پاریس، ۱۹۹۵)