مرور تاریخ ایران

از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57

شورش 15 خرداد

منهای بزرگ نمائی ها!

مهم ترین رویداد سال 1342 شورش خرداد ماه در این سال است. شورشی که جرقه آن از قم زده شد اما حریق آن تهران را گرفت. متاسفانه در کتاب "مرور تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57" با بزرگ نمائی زیاد اخبار مربوط به این رویداد منتشر شده است که ما سعی کردیم اخبار را از تفسیرها و بزرگ نمائی های رایج در جمهوری اسلامی جدا کرده آنها را منتشر کنیم. از جمله این بزرگ نمائی ها شمار کشته شدگان این رویداد و یا نقش روحانیون و طلبه ها و بازار و لات و لوت های میدان تره بار تهران است که رهبری آنها را طیب حاج رضائی رئیس این میدان برعهده داشت.

در آن حوادث طیب برای تسویه حساب به تکیه ای که دسته های سینه زنی شعبان بی مخ در آنجا جمع بودند می رود و کار درگیری آنها با هم، به تظاهرات خیابانی مردم در اعتراض به بازداشت آیت الله خمینی گره می خورد. دراین میان سپهبد نصیری (ارتشبد نصیری بعدی و رئیس ساواک که بعد از انقلاب تیرباران شد) که با طیب خرده حساب قدیمی داشت، فرصت را غنیمت شمرده و طیب را بعنوان شرکت در تظاهرات علیه بازداشت آیت الله خمینی دستگیر می کند و نامش را در لیست اعدامی ها قرار میدهد. لیست را برای شاه می برند و او با اعدام طیب مخالفت می کند، اما نصیری پیش از ارائه این لیست به شاه طیب را تیرباران کرده بود! بعد از انقلاب گفتند طیب "حرَ" است!

این نوع غلوها و بزرگ نمائی ها آلوده به دروغ، که شیوه تبلیغاتی و تاریخ نویسی رایج در جمهوری اسلامی است عملا موجب سلب اعتماد مردم نسبت به هر نوع نظر و تاریخ نویسی و ادعاهای مقامات و ارگان های جمهوری اسلامی شده است. تابلوی این شیوه کار تبلیغاتی روزنامه کیهان و سیمای جمهوری اسلامی در دوران رهبری آقای خامنه ایست.

در همین سال چند تن از سران نظامی و غیر نظامی تصمیم می گیرند با شاه ملاقات کنند و از شیوه اداره کشور گله کرده و نظراتشان را به وی بگویند. آنها تقاضای ملاقات می کنند. شاه دلیل این ملاقات را سئوال می کند. وقتی می فهمد دلیل تقاضای ملاقات چیست نه تنها وقت ملاقات نمی دهد بلکه همه آنها را کنار می گذارد. در صدر این افراد "علاء" نخست وزیر و وزیر دربار، انتظام مدیرعامل شرکت نفت و اولین ارتشبد ایران در زمان شاه "هدایت" قرار داشتند. از میان آنها "هدایت" که یکی از با سوادترین و موقرترین نظامی ها بوده و البته دارای استقلال نظر بیش از همه تحت فشار قرارمی گیرد و حتی با پرونده سازی راهی دادگاه و زندانش می کنند. سرتیپی بنام "فرسیو" در همآهنگی با شاه، در دادگاه هدایت بیشترین توهین ها را به وی می کند. فرسیو بعدها در دهه 50 از جمله کسانی بود که توسط سازمان های چریکی ترور شد.

قربانی بعدی شهردار شایسته تهران "احمد نفیسی" بود. او نیز دارای استقلال شخصیت و نظر بود و در یکی از ملاقات های روزانه اش، پس از 15 خرداد، در پاسخ به شاه که به او می گوید: "دیدی دشمنان چطور تهران را خراب کردند؟" نفیسی نسبتا جوان، که تحصیلکرده فرانسه بود و درعین حال مسلط به ادبیات فارسی، با اشاره به حضور تانک ها در روز 15 خرداد در خیابان ها می گوید: "البته دوستان بیشتر از دشمنان خرابکاری کردند!"

نفیسی نیز اندک زمانی بعد از رای شهرداری پائین کشیده شده، محاکمه فرمایشی می شود و 5 سال در زندان می ماند. نفیسی در کتاب خاطراتش می نویسد که پس از بیرون آمدن از زندان به دیدار "معینیان" رئیس دفتر شاه می رود. آنها سابقه دوستی و همکاری با هم داشتند و معینیان به صداقت و کارائی و پاکدستی نفیسی اطمینان داشته است. نفیسی به دیدار معینیان می رود و پس از خوش و بش اولیه می گوید که می خواهد حرف هائی بزند. معینیان می گوید در باره هرچه می خواهی بگو اما درباره شاه نه. نفیسی می گوید اتقاقا آمده ام که درباره شاه حرف بزنم و بگویم که با این شیوه حکومتی طولی نخواهد کشید که سقوط می کند! به من وقت ملاقات بده تا شخصا اینها را با ذکر دلائل به خود شاه بگویم. بگویم که چاپلوسان دور و برش در مملکت چه می کنند. معینیان وقت ملاقات نمی دهد و نفیسی راهی خانه اش می شود. نفیسی هنگامی که شهردار تهران بود، همه مقامات حکومتی پیش بینی می کردند که بزودی "نخست وزیر" خواهد شد.

در همین سال "هوشنگ امینی" سرانجام پس از چندین قتل که اغلب قربانیان پسر بچه های کم سن و سالی بودند که به آنها تجاوز کرده بود دستگیر و اعدام شد. او نسخه دوم اصغر قاتل بود. در وقایع جهانی، ترور کندی مهم ترین رویداد این سال بود که علم درخاطراتش می نویسد با ترور او شاه نفس عمیقی کشید!

سفر پیاپی بلند پایه ترین مقامات کاخ سفید به تهران در همین سال نشاندهنده نگرانی امریکا از سرانجام شیوه حکومتی شاه از یکسو، و گسترش پایگاه نظامی و سیاسی امریکا در ایران بود. حسنعلی منصور روی همین موج امریکائی نخست وزیر شد. برکناری علم از نخست وزیری که خودش در خاطراتش می نویسد "من میدانستم بزودی برکنار خواهم شد زیرا ارباب من به همه مظنون است و همه را پر و بال شکسته می خواهد!"

اعلام شمار معتادان به مواد مخدر ایران نیز از اخبار مهم این سال است. این رقم 400 هزار جوان ذکر می شود. آنها قربانیان سرخوردگی های پس از کودتای 28 مرداد و بسته شدن کامل فضا برای هر نوع فعالیت سیاسی بودند. چنان که محاکمه رهبران نهضت آزادی در همین سال، گواه این فضای بسته است.

از حوادث داخلی وخارجی در پیوند باهم، سفر هنرپیشه زیباروی هالیود "جینالولو" به تهران است که این نوع دعوت ها معمولا به اشاره شاه صورت می گرفت!! معروف ترین فیلمی که او بازی کرد "گوژ پشت نتردام" است که وی در این فیلم در کنار آنتی کوئین قرار گرفت.

سال 1342

فروردین ماه

1 – به محض تحویل سال نو در قم اعلامیه آیت الله روح الله خمینی مبنی بر عید نداشتن ملت منتشر شد و بین مردمی که در صحن و داخل حرم معصومه در انتظار حلول سال جدید گرد آمده بودند توزیع شد.

2 –  بامداد امروز شماری اتوبوس شرکت واحد مسافران جدیدی را در شهر قم پیاده کرد.

3 – بعد از ظهر امروز به مناسبت فوت امام صادق که گفته می شود بدست خلیفه عباسی مسموم شد در مدرسه فیضیه قم مجلس روضه خوانی و عزاداری بر پا شد.

4 – نخستین جلسه محاکمه ارتشبد عبدالله هدایت و دو نفر دیگر از متهمان پرونده در دادگاه دادرسی ارتش آغاز شد.

5 – آرامگاه خیام و کمال الملک هم افتتاح شدند.

6 – هوشنگ امینی که مرتکب چهارده فقره قتل در نواحی ورامین و اطراف تهران شده بود دستگیر شد.

7 – دکتر حسن ارسنجانی وزیر سابق کشاورزی به سمت سفیر کبیر ایران در ایتالیا تعیین شد.

8 – آیت الله خمینی طی تلگرافی خطاب به آیت الله حکیم، مهاجرت علماء را به عتبات عالیات مصلحت ندانسته و متذکر شد مردم در شکنجه و عذاب الیم واقع خواهند شد.

اردیبهشت ماه

1 – ژنرال مکسول رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح آمریکا وارد تهران شد.

2 – دین راسک وزیر امور خارجه آمریکا وارد تهران شد تا پیرامون اوضاع خاورمیانه و روابط سیاسی و نظامی و اقتصادی ایران و امریکا مذاکره کند. وی در مدت توقف خود با شاه، نخست وزیر و وزیر دارائی مذاکره و گفتگو کرد.

3- دادگاه نظامی رای خود را علیه رئیس پیشین ستاد ارتش و رئیس اداره تسلیحات و سایرین صادر کرد. طبق رای دادگاه ویژه نظامی ارتشبد عبدالله هدایت به دو سال زندان و پرداخت مبلغ یک میلیون و نهصد هزار ریال غرامت محکوم شد. سرلشکر معین پور نیز به دو سال زندان و مبلغی غرامت محکوم گردید. ریاست این دادگاه به عهده ارتشبد بهرام آریانا قرار داشت و در جلسات دادگاه از طرف سرتیپ فرسیو دادستان ارتش به متهمین اهانت های زیادی شد.

4– کارشناسان ملل متحد پس از یک ماه توقف در ایران گزارش دادند نسل جوان ایران در معرض خطر جدی قرار گرفته و مجموعا 400 هزار نفر معتاد به استعمال مواد مخدر در ایران وجود دارد.

4 – جینا لولوبریجیدا ستاره زیبای ایتالیائی به اتفاق همسرش به تهران آمد و مورد استقبال مردم قرار گرفت.

خرداد ماه

1 – شاه طی سخنانی در کرمان گفت: دو دسته از افراد هستند که با جریان اصلاحات ارضی مخالفند یکی مرتجعین سیاه و دیگری خائنین سرخ.

2 –ساعت 3 بامداد امروز نیروهای نظام منزل آیت الله خمینی را در قم محاصره کرده و سپس داخل منزل شدند. آیت الله که در منزل فرزندش استراحت می کرد بیرون آمده خود را معرفی کردند. ماموران وی را به تهران منتقل و در باشگاه افسران جای دادند.

3 – بمناسبت دستگیری آیت الله خمینی، اصناف و بازاریان از باز کردن مغازه ها خودداری نموده دسته دسته به تظاهرات دست زدند. پلیس و ماموران نظامی مردم را متفرق کردند و تیراندازی کردند که تعدادی کشته و مجروح شدند.

4 – از بامداد امروز در تهران نیز با پخش خبر دستگیری آیت الله خمینی تحرکاتی شروع شد. تعدادی از مغازه ها و دکاکین تعطیل شدند و جمعی از دانشجویان از رفتن به سر کلاس درس خودداری کردند.

5 – از بازار تهران برای تظاهرات بازاریان به خیابان ها آمدند.

6 – از میدان بارفروشان تهران نیز طیب حاج رضائی و دار و دسته اش به چوب و میله های آهنی به خیابان آمدند.

7 –از ورامین، کن، جماران و دیگر دهات اطراف تهران هم عده ای به سوی پایتخت آمدند.

8 – تظاهر کنندگان به اداره رادیو و ساختمان های دولتی و اتوبوس های شرکت واحد، قرارگاههای پلیس، سازمان فرهنگی ایران و امریکا و کارخانه پپسی کولا و باشگاه ورزشی شعبان جعفری حمله کردند و برخی از آنها را آتش زدند، نیروهای نظامی به روی تظاهر کنندگان آتش گشودند و در نتیجه، عده ای کشته و مجروح شدند.

9 – نیروهای نظامی روی پل "باقر آباد" جلوی عده ای کفن پوش را که قصد آمدن به مرکز تهران را داشتند گرفتند و براثر شلیک گلوله عده ای کشته و مجروح شدند.

10 – در برخی نقاط تهران تانک ها و زره پوش های ارتش مستقر شدند و در تهران حکومت نظامی تشکیل شد و سپهبد نصیری رئیس شهربانی با حفظ سمت فرماندار نظامی شد و عبور و مرور از ساعت 8 بعد از ظهر ممنوع گردید.

11 – تعداد تلفات و زخمی ها متجاوز از 5 هزار تخمین زده شد.(این آمار اغراق آمیزی است که  ظاهرا به نویسنده کتاب "مرور تاریخ" نیز تحمیل شده است. متاسفانه این شیوه تبلیغاتی جمهوری اسلامی در 33 سال گذشته موجب شده تا اعتماد مردم به این نوع گزارش نویسی ها سلب شده و اعتماد ها فرو بریزد. اسدالله علم نخست وزیر وقت شمار دقیق کشته ها را بالای 40 نفر در کتاب خاطراتش نوشته است. این رقم نیز می تواند صحیح نباشد.)

12 –شهرهای تبریز، قم، شیراز، قزوین تظاهرات به درگیری با نیروهای نظامی انجامید و عده ای کشته و مجروح شدند. تعداد کشتگان و زخمی های شهرستانها را تا ده هزار نفر نوشته اند.(ادامه همان شیوه اغراق و بزرگ نمائی!)

13 –سرلشکر محسن مبصر معاون شهربانی به فرمانداری نظامی قم گمارده شد.

14 – حکومت نظامی در تهران شماری از روحانیون و عده ای از متنفذین بازار را بازداشت کرد.

15 – سرلشکر پاکروان رئیس سازمان امنیت در یک مصاحبه مطبوعاتی بازداشت آیت الله خمینی و آیت الله طباطبائی و سایرین را اعلام کرد.

16 – آیت الله خمینی از باشگاه افسران به زندان قصر انتقال یافت.

17– امیر اسدالله علم نخست وزیر طی یک مصاحبه مطبوعاتی با خبرنگاران خارجی گفت پانزده نفر از پیشوایان مذهبی بزودی تسلیم محکمه نظامی خواهند شد و محکمه نظامی ممکن است معنی مجازات اعدام را داشته باشد.

19 – شاه در همدان طی سخنانی روحانیون را مورد انتقاد قرار داد و گفت: این اقدامات و تمام این تلاشها یک میلیمتر از سرعت سیر ترقی و انقلاب ما را نمی تواند کم کند.

20 – عبدالله ضرغام پور رئیس ایل بویر احمدی توسط قوای دولتی در یک نبرد شدید کشته شد و جسد او را چهار روز در میدان عمومی بهبهان آویزان کردند.

21 – دولت اعلام کرد در تظاهرات اخیر تا کنون 418 نفر بازداشت شده اند.

22 – آیت الله شیخ بهاء الدین محلاتی، آیت الله سید عبدالحسین دستغیب و حجه الاسلام سید مهدی دستغیب در شیراز بازداشت شدند.

تیر ماه

1 – آیت الله خمینی به پادگان عشرت آباد انتقال یافت.

2 – طیب حاج رضائی رئیس میدان میوه و تره بار تهران به اتهام مشارکت در وقایع 15 خرداد در تهران دستگیر و زندانی شد.

3 – کلیه علماء و روحانیونی که از 15 خرداد به بعد در تهران و قم و سایر شهرستانها بازداشت شده بودند آزاد شدند. لکن آیت الله خمینی، آیت الله قمی و آیت الله محلاتی همچنان در بازداشت به سر می برند.

مرداد ماه

1 – احمد نفیسی شهردار تهران اعلام کرد روز 15 خرداد به شهرداری تهران دوازده میلیون و پانصد هزار ریال خسارت وارد شد.

2 – سرلشکر پاکروان رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور در پادگان عشرت آباد به دیدار آیت الله خمینی رفت و اظهار کرد شما آزاد هستید. آنگاه سرهنگ مولوی آیت الله خمینی و آیت الله قمی را به داودیه، به یکی از خانه های امن ساواک منتقل کرد. آیت الله محلاتی نیز اندکی بعد به آنجا برده شد.

3 – اعلامیه ای از طرف ساواک بشرح زیر در جراید انتشار یافت:

..... چون بین مقامات انتظامی و حضرت آقایان خمینی، قمی و محلاتی تفاهمی حاصل شد که در امور سیاسی مداخله نخواهند کرد و از این تفاهم اطمینان کامل حاصل گردیده است که آقایان بر خلاف مصالح و انتظامات کشور عملی انجام نخواهند داد، آقایان به منازل خصوصی منتقل شدند!

4 – مرز ایران و ترکیه برای جلوگیری از بیماری طاعون بسته شد.

5 – عده ای از زنان در خیابان های تهران رژه رفتند و از اینکه حقوق آنان با مردان برابر شده حمایت کردند.

6 – دادگاه نظامی ویژه رسیدگی به کار عده ای که در رابطه با وقایع 15 خرداد دستگیر و محاکمه می شدند پایان یافت و رای خود را صادر نمود. بموجب آراء صادره از دادگاه طیب حاج رضائی، غلامرضا قائنی، امیر کریمخانی، حاج اسمعیل رضائی و فضل الله ایزدی سلحشور به اعدام محکوم شدند. عده ای به حبس ابد و عده ای به پانزده سال زندان محکوم گردیدند.

7 – بااعلام دولت، اجتماعی در ورزشگاه امجدیه (شیرودی کنونی) با شرکت کشاورزان، کارگران، زنان، اصناف، کارمندان و اعضای انجمن های محلی تشکیل شد و پس از چند سخنرانی قطعنامه ای قرائت گردید.

شهریور ماه

1 – کنگره ای به نام "کنگره نهضت آزاد زنان و آزاد مردان" با شرکت دو هزار نفر از طبقات مختلف در تهران تشکیل شد. نخست وزیر و دولتمردان در این کنگره شرکت نمودند.

2 – سپهبد بازنشسته فضل الله زاهدی عامل اجرائی کودتای 28 مرداد 1332 در ویلای گل سرخ خود در ژنو درگذشت.

مهر ماه

1 – محاکمه هفت نفر از موسسین و اعضای نهضت آزادی ایران به اتهام اقدام علیه امنیت کشور در یک دادگاه ویژه نظامی در پادگان عشرت آباد آغاز شد. محاکمه شوندگان عبارتند از مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، آیت الله حاج سید محمود طالقانی، مهندس عزت الله سحابی، دکتر عباس شیبانی، احمد علی بایانی، ابوالفضل حکیمی، سید مهدی جعفری و پرویز عدالت منش. ریاست این دادگاه بر عهده سرتیپ حسین زمانی قرار دارد و اعضاء محکمه عبارتند از سرتیپ مهدی احترامی، سرهنگ رحیمی و سرهنگ خالصی دادستانی دادگاه را سرتیپ فخر مدرس عهده دار است.

آبان ماه

1 – علم از شاه نشان درجه اول تاج گرفت.

2 – سحر گاه امروز طیب حاج رضائی و برادرش حاج رضائی که در دادگاههای بدوی و تجدید نظر نظامی محکوم به اعدام شده بودند تیرباران شدند.

3 – حسین علاء وزیر دربار از کار برکنار شد و بعنوان سناتور انتصابی شیراز به اتاق انتظار مرگ (مجلس سنا) رفت.

4 – عبدالله انتظام رئیس هیئت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران از کار برکنار گردید.

5 – دادگاه تجدید نظر نظامی رای دادگاه بدوی را دائر بر محکومیت سرلشکرمحمد دفتری و سرلشکر محمد علی خزاعی تایید نمود.

آذر ماه

1 – جان، اف کندی رئیس جمهور 46 ساله امریکا در ایالت تگزاس هدف گلوله قرار گرفته درگذشت.

2 – بازپرس دیوان کیفر قرار بازداشت احمد نفیسی شهردار سابق تهران را صادر کرد.

3 – حزب جدید التاسیس ایران نوین با شرکت اکثر نمایندگان مجلس و سناتورها موجودیت خود را اعلام نمود. حسنعلی منصور به سمت دبیر کل این حزب انتخاب گردید. امیر عباس هویدا عضو هیئت مدیره شرکت ملی نفت قائم مقام دبیر کل شد. عطاء الله خسروانی وزیر کار و نصرت الله معینیان وزیر مشاور، سرپرست انتشارات و تبلیغات این حزب شد.

دی ماه

1 – در تهران برف سنگینی بارید. کلیه راههای ارتباطی تهران بسته شد. مدارس و دکاکین تعطیل کردند.

2 – ریزش برف در تهران آغاز شد. در حالیکه برف های قبلی در خانه ها و معابر عمومی تبدیل به تل شده بودند در اثر باریدن برف تمام کارها در تهران متوقف گردید و تلفن ها از کار افتاد. مدارس سه روز تعطیل شد.

3 – دادگاه ویژه شماره یک دادرسی ارتش که به اتهامات سران نهضت آزادی رسیدگی می کرد پس از 31 جلسه کار خود را پایان داد و رای خود را صادر نمود. بموجب این رای آیت الله سید محمود طالقانی و مهندس مهدی بازرگان هر یک به ده سال زندان محکوم شدند. دکتر یدالله سحابی، دکتر عباس شیبانی و احمد علی بابائی هر یک به مدت 6 سال حبس مجرد و مهندس عزت سحابی، ابوالفضل حکیمی، مهدی جعفری هر یک به مدت چهار سال حبس مجرد و پرویز عدالت منش یک سال حبس تادیبی. دادستان و متهمین از رای صادره تقاضای تجدید نظر کردند.

بهمن ماه

1 – سپاه دانش به منظور خدمات درمانی در روستاها تشکیل شد.

2 – عده ای از سران عشایر فارس که در تهران زندانی بودند برای محاکمه در دادگاه زمان جنگ به شیراز انتقال یافتند.

اسفند ماه

1 – بامداد امروز به امیر اسدالله علم تکلیف استعفاء شد و او که خود را برای چند سال آینده نخست وزیر بلامعارض ایرن می دانست فورا استعفاء داد.

2 – حسنعلی منصور دبیر کل حزب ایران نوین مامور تشکیل کابینه شد.

3 – حسنعلی منصور از ماهها قبل خود را مهیای چنین سمتی کرده بود

4 – شاه از خدمات علم قدردانی نمود.

5 – کارخانه اتومبیل سازی ایران ناسیونال افتتاح شد و بهره برداری از آن آغاز گردید. فعلا محصولات کارخانه اتوبوس می باشد و روزانه تا چهار دستگاه محصول دارد. عملیات ساختمانی این کارخانه از بهمن 1341 آغاز گردید و ظرف سیزده ماه آماده کار گردید.

        پیج فیسبوک راه توده