خاطرات "سایه"

(پیر پرنیان اندیش)

شهریار – 4

قهر و آشتی

سایه و شهریار

اشک مریم

- یک شب سرد زمستانی است. سایه دل و دماغ ندارد امشب. در چند دقیقه ای که اتاق را ترک کرده بود به عاطفه گفتم به محض این که فرصت مناسبی پیدا کردی، قضیه شهریار را پیش بکش تا این مبحث را تکمیل کنیم. عاطفه چای می آورد. یک نارنگی پوست کند و به سایه تعارف کرد. کمی گپ می زنیم... عاطفه می پرسد:

استاد! دیشب گفتید شهریار یه برخورد تلخ با شما داشته، قضیه چی بود؟

- سایه کمی جا به جا می شود و با صدایی آهسته می گوید:

عاطفه خانوم! دوستی من با شهریار در حد دوستی نبود؛ عشق هم اگر بگیم، کمه... واقعا هم اون نسبت به من و هم من نسبت به او چنین احساسی داشتیم، ولی حالا که نگاه می کنم می بینم که من خیلی صادقانه تر و بی غل و غش تر اونو دوست داشتم؛ بی هیچ توقعی اونو دوست داشتم.

- حزنی در نگاهش می نشیند.

گاهی مسائلی ازش دیدم که انتظار نداشتم؛ مثل بعضی برخوردهایی که با من کرد... به هر حال «چیز» بود.

- سایه می گردد که یک لغت ملایم پیدا کند که در عین حال واقعیت احساسش را نشان دهد.

دوستی شهریار نسبت به صفای دوستی من نسبت به او یه جور غبارآلود بود. چی بگم، اون روز یکی از روزهای خیلی تلخ من بود.

- زبانش گویا نمی گردد که تعریف کند.

داستان از این قراره که یه روز رفتم خونه شهریار دیدم بیدار نشسته. معمولا هر وقت می رفتم خونه شهریار، او خواب بود. گفتم: سلام شهریار جان! دیدم سرشو پایین انداخته و هیچی نمی گه. (حرکات شهریار را تقلید می کند)... اگه خانوم مادرش درو باز نکرده بود من می گفتم لابد مادرش مرده که شهریار این طوری ماتم گرفته. منم با تعجب نگاش کردم. خب منهم واقعا خیلی کله شق بودم. شهریار که سهله اگه خواجه حافظ هم بود من سر خم نمی کردم پیشش؛ حالام همین طورم. اما حالا با نرمی رد می کنم اما اون وقتا خیلی جدی و کله شق بودم... من به کسی بگم سلام اون جواب نده... هر کی می خواد باشه؛ ولش می کردم (با لبخند این حرف ها را می گوید). اما حالا نه دو باره سلام می کنم، سه بار سلام می کنم.

به هر حال گفتم سلام شهریار جان! دیدم بق کرده و سرشو پایین انداخته و نشسته. منم بق کردم و شروع کردم به تماشای در و دیوار (سایه دستانش را برهم می گذارد و در و دیوار را نگاه می کند). بعد از سه – چهار دقیقه زیر چشمی نگاش کردم دیدم گوشه لباش تکان می خوره... این رمز شهریار بود؛ یعنی وقتی گوشه لباش می لرزید معلوم بود که یه چیزیش می شه. بعد یه مرتبه سرشو بلند کرد و به من گفت: تو چرا هر روز می آیی اینجا؟ (هنوز هم پس از سال ها تلخی و سنگینی این پرسش شهریار از حالت چهره و لحن سایه تشخیص دادنی است) اگه جز شهریار هر کس دیگه ای بود من پا می شدم و درو به در می زدم و می رفتم... آخه من جایی نمی رم که کسی به من بگه چرا هر روز می آیی اینجا. من با تعجب نگاش می کردم، پیش می اومد که با من شوخی کنه ولی آنقدر قیافه تلخ و باید بگم وحشی به خودش گرفته بود که معلوم بود شوخی نمی کنه. من فقط با تعجب نگاش می کردم... شروع کرد به داد و بیداد و گفت که: من مالک نیستم که تورو مباشرم کنم، من وزیر نیستم که تورو معاونم کنم و از این چیزهای مسخره دنیوی به اصطلاح؛ من فقط حیرت کرده بودم. که چه شه شهریار؟ خل شده!... هی گفت، هی گفت... من به شما گفته ام دیگه، اصلا رفتن پیش شهریار برای من یک پناهگاه بود. اساسا چند چیز بود که من هر مصیبتی رو با اونها می تونستم تحمل و فراموش کنم:

یکی پیش شهریار می رفتم و یکی بیلیارد بازی می کردم. گاهی روزی چهارده ساعت بیلیارد بازی می کردم و در اون بازی بیلیارد می تونستم مرگ مادرمو فراموش بکنم؛ هر ناکامی رو فراموش بکنم؛ وقتی بیلیارد بازی می کردم انگار که مسخ شده بودم؛ انگار که ذهن و حافظه من از من گرفته شده بود؛ فقط بازی می کردم. حالا توجه کنید که شهریار که به زعم من پناهگاه منه اون هم پناهگاهی که من از سال ها پیش با شعرش آشنا هستم، عاشقانه شعرشو دوست دارم و خودشو هم دیدم که آدمی یه فوق العاده لطیف، فوق العاده مهربان و فوق العاده نیکخواه، داره با من این طور برخورد می کنه... هی گفت و گفت و گفت؛ من می فهمیدم که چه بلایی داره به سرم می آد، ظاهرا یک لحظه شهریار سرشو بلند کرد و دید که من زار زار (الف «زار زار» را باید کشیده کشیده بخوانید) دارم ساکت گریه می کنم. از اون گریه ها. (دستش را به صورتش می کشد) من کاملا حس می کردم که صورتم خیسه، نمی دونید چه حالی داشتم... یه وادادگی عجیب؛ یه بی کسی مطلق، وای وای؛ یک آدم غریب. یه آدم بی کس که اصلا نمی فهمه که چرا اینجا اومده و اینجا نشسته! (چشمانش تر شده است).

شهریار ظاهرا سرشو بلند کرد و دید که من دارم گریه می کنم... ببینید یه تشکچه توی اتاق بود مثلا به عرض 90 سانت، اتاق تنگی هم بود، یه تشکچه دیگه هم به عرض 90 سانت کنارش بود. یه سفره ای هم به عرض یه متر جلوش پهن بود که چراغش و کاسه و نگاری و اسباب شیره کشی اش و قندان و زیر سیگاری و این چیزا، توش بود... شهریار یه مرتبه ساکت شد... قورباغه رو دیدید که چطور می پره، مثلا دو متر می پره! واقعا این آدم مردنی چطور پرید؟ از روی سفره پرید زانوهای منو گرفت؛ می لرزید واقعا تمام تنش می لرزید. حالا هی زانو و مچ پامو ماچ می کنه و می گه منو ببخش؛ تو که می دونی من دیوانه ام.

- لبخند محوی بر لبان سایه نشسته است، فکر می کنم صداقت و مهربانی بی غش شهریار را در ذهنش مزه مزه می کند.

حالا من دستمو می زارم به سینه شهریار و اونو پس می زنم و هی می گم: ولم کن شهریار، برو شهریار، دیگه شهریار جان هم نمی گم و فقط می گم شهریار... من زور دستم زیاده (لبخند می زند)، گاهی آلما به هم می گه وقتی با نوه ها بازی می کنی گاهی خودت متوجه نیستی ولی جای دستت یک هفته روی تن بچه ها می مونه... ظاهرا یه بار هم شهریارو زیادی فشار دادم که طفلک افتاد اون ور. حالا خوب شد رو چراغ نیفتاد! بعد دیدم که شهریار رفت سر جاش و داره زارزار گریه می کنه.

بعد دو باره اومد منو بغل کرد و بوسید. اصلا اشک هامو می لیسید (سایه نشان می دهد که شهریار را پس می زند) و می گفت: تو که می دونی من دیوانه ام منو ببخش. بعد دید نمی تونه منو آروم کنه رفت سر جاش نشست و سه تارو دستش گرفت شروع کرد به ساز زدن... شور زد، خوب یادمه!

- سایه انگار دارد خاطره ساز شهریار را مرور می کند... دیگر حزن و بهتی در نگاه و صدایش نیست، هر چه هست بهجت و رضایت است...

دیگه صحبت موسیقی جلو اومده دیگه (سرش را تکان می دهد) شما نمی دونید رابطه من با موسیقی چه جوریه، یه بحث دیگه است؛ شعر و همه چیز در برابر موسیقی از چشمم می افته. شهریار شروع کرد به ساز زدن و منم شروع کردم به آواز خوندن... یه آوازی که بغض جلوی صداتونو می گیره... «بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران»؛ غزل سعدی. اون ساز زد و من آواز خوندم و بعد هم همین جوری ساکت نشستم (چشمش را به زمین می دوزد). شهریار هم ساکت نشسته بود و فقط گریه می کرد و گاهی یک هق هق آرومی هم می کرد.

من یک مقداری نشستم، نمی دونم چقدر طول کشید؛ کوتاه بود. در هر صورت حالا ساعت چهار، چهار و نیم بعد از ظهره. خب من تا ساعت یازده، دوازده، یک، دو بعد از نصف شب، گاهی هم اگه صبا بود بیشتر می نشستم. بعد پا شدم گفتم: شهریار برم دیگه.

شهریار نگاهی (سایه تمنای نگاه شهریار را نشان می دهد) به من کرد و پا شد و من هم راه افتادم. شهریار وقتی دید من راه افتادم سمت در، دنبال من اومد و گفت: می دونم که می ری و دیگه نمی آی... من هیچی نگفتم حتی برنگشتم نگاش کنم. از در که رفتم بیرون تازه گریه ام شروع شد؛ اون گریه ای که دلم می خواست، گریه سیر؛ گریه دیوانه ها. (به گریه می افتد) ساعت تازه پنج بعد از ظهره، حالا دیگه من کجا برم، من تا نصفه شب خونه شهریار بودم و بعد می رفتم خونه و می خوابیدم. حس می کردم که دیگه شهر خالیه. هیچ چیز نیست؛ نه مکانی، نه زمانی و نه موجودی. رفتم مثل دیوانه ها چند ساعت تو خیابان ها راه رفتم. سعی کردم خودمو آروم کنم نشد. در حالی که من در هر حالتی زود می تونم به خودم مسلط بشوم. رفتم خونه و خیلی هم دیر خوابم برد و صبح هم از خونه زدم بیرون. قصد داشتم دیگه پیش شهریار نرم اما شهر برام غریب بود... همه جا غریب بود.

با لبخندی غم آلودی می گوید:

بالله که شهر بی تو مرا حبس می شود...

دیگه نمی دونستم چی کار کنم، آخه صبح که پا می شدم می دونستم که باید این چند ساعتو بگذرونم تا ساعت دو بشه برم پیش شهریار. صبح هم که نمی رفتم خونه ش واسه این بود که می دونستم خوابه؛ نمی تونستم هشت ساعت، ده ساعت بنشینم تا آقا از خواب پاشه که. به هر حال اون روز تا غروب تو خیابونا سرگردان راه رفتم؛ نمی دونم چی کار کردم.

عاطفه: اون موقع هنوز با آقای کیوان دوست نبودید؟

نه نه... این حرفا مال سال بیست و هشته. با کیوان بعدا دوست شدم. خلاصه شب که رفتم خونه، خاله ام گفت که: آقای شهریار اومده در خونه.

- سایه چشم هایش را می بندد و نفسش را حبس می کند و هول کرده ادامه می دهد:

اصلا من وحشت کردم؛ شهریار مگر می تونه از خونه بیرون بیاد. این آدم مردنی اگه بیرون بیاد باد می بردش!

خاله ام گفت: آقای شهریار گفت که: به سایه جان من بگید که اگه فردا نیاد، من می آم تو کوچه همین جا می شینم! (می خندد). صبح رفتم خونه ش. خب منم دلم پر می زد براش. اونم مثل این که گناهی کرده و خجالت می کشه سرشو پایین انداخت (ادای شهریار را در می آورد)، بعد از چند لحظه گفت: دیروز نیامدید؟ (غش غش می خندد) نیامدید؟! هه! من نگاهی (از چشمان سایه بر می آید نگاه ملامت بار عتاب آلود بوده) کردم و بعد گفت: یه شعر عرض کردم، معمولا می گفت یک غزل عرض کردم. اما این بار خیلی با شرمندگی گفت شعر عرض کردم. مثلا این که یه وسیله عذرخواهیه. گفتم: بخون شهریار جان! تا گفتم شهریار جان فهمید که دیگه صفا شده..

توی دیوان شهریار یه شعری هست به اسم «اشک مریم» که برای این واقعه ساخته... لطفا دیوان شهریارو بیارید تو قسمت قطعاتش هست.

- سایه تبسم کرده است و سیگار می کشد. از او می پرسم دیگه در باره این موضوع صحبتی پیش نیامد؟

نه بابا چون صفایی رفت رفت. قضیه ماجرای درویشی رو که شنیدید، همونه دیگه.

- اشاره سایه به شعر حافظ است:

هر کدورت را که بینی چون صفایی رفت رفت

دلیل این برخورد شهریار چی بود؟

شهریار کلا آدم بدبینی بود تا جایی که فکر می کرد روس و انگلیس دست به دست هم دادند و می خوان بکشندش. من گفتم: شهریار جان، روس و انگلیس در دنیا با هم دعوا دارند، حالا دست به یکی کردند که تو رو بکشن؟ آخه تو چی کار کردی مگه؟ بعد شهریار با حق به جانبی و معصومیت گفت: من هم همینو می گم، آخه من چی کار کردم. به خدا من بد هیچ کسو نمی خوام. حالا انگار من نماینده روس و انگلیسم که داره از خودش دفاع می کنه؟

شهریار قهرمانان استالینگراد رو ساخته و از طرف دیگه در قضایای آذربایجان طرف ایران و تمامیت ارضی ایران رو گرفت و در برابر فرقه دمکرات ایستاد، امکان داره که منشا توهم او این موضوع ها باشه؟

فکر نکنم... کلان آدم بدبینی بود دیگه، خیلی خیالاتی بود... در باره من هم لابد پیش خودش نشسته بود و خیال کرده بود که سایه چرا هر روز اینجا میاد (ادای شهریار را در می آورد) بعد اون روحیه اش عود و غلبه کرد که حتما دلیلی داره که هر روز می آد.

- دیوان شهریار را ورق می زنم که قطعه اشک مریم را پیدا کنم...

یک دهم این «دیوانو می بایست نگه می داشت، حداکثر یک دهم!»

حالا چرا اسمشو «اشک مریم» گذاشته؟

مریم به عنوان سمبل بی گناهی...

- شعر را پیدا می کنم و کتاب را به دست سایه می دهم و از او خواهش می کنم که شعر را به خواند و او می پذیرد...

دوشم که بدگمانی چون اهرمن به جان تاخت

حورم به دیده دیو و طاووسم اژدها بود

مهد فرشته من شد آشیان دیوی

کو را نه آب شرمی در چشمه حیا بود

با ماه خود چه گفتم! دیگر ندانم ای دل

ای داد من کجا و آن نازنین کجا بود

آهو نگاه من خود خاموش و طاق ابرو

دیوار چین کشیده کاین تاختن خطا بود

- با لبخندی تحسین آمیزی می گوید:

می بینید چین و خطا و ختنی که در تاختن است رو چه خوب کنار هم آورده.

بهتر که گوش جانم کر بود ورنه آن چشم

در هر نگاه سردش یک سینه ناسزا بود

ناگاه اشکش آمد، شاهد که آن نگارین

سر حلقه وفا و سرچشمه صفا بود

در پایش اوفتادم، او نیز گریه سر داد

این بار گریه دیگر درد مرا دوا بود

اشک طبیب دل را با شوق می مکیدم

بیمار جان حریص این شربت شفا بود

بیگانه خوانده بودم چشمی که اشک شوقش

از شیر مادرم بیش با جانم آشنا بود

یاد از بیان حافظ، آری که حالتی رفت

الحق مقام قدس و محراب کبریا بود

آنگه به شعر سعدی بر داشت مایه شور

شوری که بوی هجران می داد و جانگزا بود

«بگذار تا بگریم چون ابر در بهاران»

این نغمه فراقش با من دگر جفا بود

من هم به ناله ساز از پی دویدمش باز

اما ز شرمساری این ناله نارسا بود

از اینکه سوء ظن خاست، اما به رنجش دوست

در خانه دل ما هم جشن و هم عزا بود

ماهم به جرم آن شب رفت و دگر نیامد

شاید که این عقوبت جرم مرا جزا بود

اما ز اشک پرسم کان نازنین چگونه

با آن صفای گوهر رنج مرا رضا بود

آری به روز موعود تا پشت در دویدم

منظور من نبود و محبوب من صبا بود

دریافتم که هجران کار قضاست با من

وین مایه تسلی جبران آن قضا بود

- سایه به اینجا که می رسد با بغض می گوید: «واقعا چه بد کردم» و می زند به گریه.

«چقدر آدمیزاد خودخواهه...» انگار دارد با خودش دعوا می کند: «برای چی این همه خودخواهی، حالا مگه چی می شد اگه فرداش می رفتم خونه اش»؟!

گفتم صبا کجایی (با گریه) آخر گداخت جانم

با این گشاد بازی نتوان حریف ما بود

آمد صبا و بازم از وجد حالتی رفت

کز سوز و ساز و رقت غوغای کربلا بود

دل گفت ماه من داشت برسر هوای استاد

گفتم به مکتب عشق طفلی گریزپا بود

این بیت اشاره داره به اون روزهایی که هنوز صبا رو ندیده بودم و دوست داشتم که ببینمش.

اشکم دو باره می زد آبی به آتش، آری

صد ره گر از ندامت اشکم روان روا بود

ای غم بیا بگرییم بازم تو یار غاری

شادی اگر چه گل بود بی مهر و کم بقا بود

باری گرم بسوزد از تاب و درد هجران

باز از دلم نیاید گفتن که بی وفا بود

این قصه شهریارا شایان نقش بستن

بر طاق عرش سیمین با سوده طلا بود

- شعر که تمام می شود می گوید:

خوب ساخته ها؛ خیلی ساده و صمیمی قضیه رو تعریف کرده.

اون روز که شما به خانه شهریار نرفتین گویا صبا اونجا بوده...

آره، بعد هم برای صبا گفته که من دیروز چنین دسته گلی به آب دادم... شهریار بدتر از من بی طاقت بود در برابر موسیقی، همیشه باهاش دعوا می کردم که بابا نخون بذار ساز صبا رو بشنویم... اما بی طاقت بود.

- چند لحظه ای سکوت می کند.

عاطفه خانوم! همیشه با خودم فکر می کنم که چرا همون یه روز رو هم پیش شهریار نرفتم و بی خود اذیتش کردم... یا می بایست دیگه نمی رفتم و یا اگه می خواستم برم همون فرداش هم باید می رفتم؛ نه اون بیچاره رو اذیت می کردم نه خودم تو خیابونا سرگردان می شدم...

        پیج فیسبوک راه توده