برخی بررسی ها...- احسان طبری (22)

مستبدان در طول تاریخ

برای خود القاب و لقب ساختند

به دوران خسرو انوشیروان که حیله گرانه خود را دادگر لقب داده و آن را رایج کرده بود، خون مانی و پیروانش را ریختند. وقتی دشنام های زشتی را که از زمان خسرو انوشیروان به بعد در انواع کتب علیه مزدک ثبت شده است، با این آموزش های انسانی او مقایسه می کنید، آن گاه بهتر به تیره درونی بهره کشان و ستمگران خونخوار پی می برید. ما مردم ایران می توانیم به خود ببالیم که در میهن ما چنین اندیشه ای زاییده شده و پرچم فکر توده ها طی قرون متمادی قرار گرفته است.

ج. آموزش بی آزاری و ریاضت

مزدک به ویژه برای «برگزیدگان» دین خود که مانند برگزیدگان کیش مانی هسته مرکزی جنبش بودند، دو اصل ریاضت و آزار نرساندن را مقرر داشته بود. مزدک کشتن و زیان رساندن به دیگران را اکیدا ممنوع می داشت و تعلیم می داد که حتی به دشمن باید مهربان بود و در مهمان نوازی از هیچ چیز حتی از بذل جان خود نباید دریغ داشت. این آموزش که شبیه به اصل آهیمسا (زیان نزدن) در فلسفه جاینیسم هندی است، با هدف های انقلابی مزدک ناسازگار بود و در مقابل دشمنان طبقاتی قسی و سفله ای که بعدها بی دریغ خون مزدک و پیروانش را ریختند، چنین آموزشی در حکم خلع سلاح معنوی انقلابیون به شمار می رفت. مزدک هماهنگ با آموزش «بی آزاری» آموزش ریاضت کشی را نیز تعلیم می داد. میرخوند در روضه الصفا این مطلب را مطرح ساخته و می نویسد که مزدک «ذبح حیوانات و اکل لحوم و دموم آن ها را بر خلق حرام ساخت» و پیروان خود را فرمود جامه های خشن دربر کنند و از لذات چشم بپوشند.

هر اندازه این بخش از تعالیم مزدک نادرست باشد، به هر صورت نشانه روح سلیم و مهربان و روشن این مرد بزرگ است. وقتی دشنام های زشتی را که از زمان خسرو انوشیروان به بعد در انواع کتب علیه مزدک ثبت شده است، با این آموزش ها مقایسه می کنید، آن گاه بهتر به تیره درونی بهره کشان و ستمگران خونخوار پی می برید.

منابع فکری آیین مزدک

دو منبع مهم ایرانی آیین مزدک تعالیم اوستا و دین زرتشتی از یک سو و مانی گری از سوی دیگر است. مزدک، چنان که مورخان متعددی اشاره می کنند، در استدلالات خود بارها از اوستا نقل قول می آورده است. در عین حال، الحاد مزدکی چنان که تاریخچه آن را قبلا گفتیم به وسیله بوندس و زرتشت خرک مستقیما از الحاد مانوی استخراج شده است و همان مسایلی که مانی مطرح کرده (رابطه نور و ظلمت) را مطرح می سازد. در دوران های بعد هم مانوی و هم مزدکی را «زندیک» (زندیق) می نامند که برخی ریشه آن را از لفظ «صدیق» دانسته اند. چنین به نظر می رسد که کلمه زندیک پهلوی غیر از «صدیق» سریانی است که گویا از مقامات مذهبی در کیش مانوی می باشد – محتمل تر آن است که کلمه «زندیک» از زند و زندیدن به معنای تفسیر کردن مشتق شده باشد و مانوی ها و مزدکی ها را بهدینان زرتشتی، «اصحاب تفسیر» (زندیک) نام داده باشند. این نبرد اصحاب تفسیر (یا اصحاب رای یا باطنی و باطن بین) در مقابل اصحاب حدیت و جبر (ظاهری و قشری و ظاهربین) که در قرون اولیه تسلط اسلام به سختی درگرفت، قاعدتا باید ریشه های فکری کهن تری داشته باشد، به ویژه آن که در دوران عباسیان اسناد تهمت «زندیق» به هر آزاداندیشی بسیار رایج بود. از همین رو، باید گفت که مانی و مزدک با تفسیر و توجیه متون اوستایی استنباطات مطلوب خود را از این متون استخراج می کرده اند و لذا «زندیک» نامیده شده بودند و بعدها این کلمه به واسطه شباهت ظاهری با «صدیق» که لفظی سریانی است مشتبه شده و نیز تعمیم یافته و به معنای کافر و بددین درآمده است.

علاوه بر منابع ایرانی، آیین مزدک بدون شک دارای منابع فکری غیر ایرانی است. بسیاری از نظریات مزدک در باره نور و ظلمت و رابطه آن ها با یکدیگر به تعالیم گنوستیستی کارپکرات اسکندرانی شبیه است. گنوستیسیسم که یک جریان مذهبی، فلسفی، عرفانی و مخلوط التفاطی عجیبی از آراء ایرانی و بابلی و عقاید حکمای یونان و اساطیر رومی و یونانی و عناصر مذهب مسیحی و یهودی بود از قرن دوم میلادی در غرب ایران شیوع داشت. اگر درست باشد که مزدک از مردم مدریه (کوت العماره) واقع در آن سوی دجله بود، تاثر او از عقاید گنوستیستی رایج در این صفحات طبیعی و حتمی است. به هر جهت، نفوذ عقاید گنوستیستی در نظریات مانی که از منابع فکری آیین مزدک است، امری مسلم و بلا تردید است.

در وجود عناصر هندی نیز در آموزش مزدک نمی توان شک کرد. عقاید هندی بودایی و جاینیستی در باره ریاضت و آهیمسا (زیان نزدن)، که ذکر آن گذشت، نمودار عناصر هندی آیین مزدکی است. برخی از محققان خواسته اند در آیین مزدک حتی عناصر چینی بیابند. توضیح آن که دو نفر از پژوهندگان انگلیسی اندیشه مزدک به نام سیم سگس و مدی توجه کرده اند که مذاکرات مزدک با قباد در باره قحطی و لزوم گشودن انبارها که شاعر بزرگ فردوسی نیز در شاهنامه آورده است عینا مانند مذاکرات منسیوس فیلسوف معروف چین با هویی یکی از فغفورهای چین در سال 330 میلادی است. منسیوس نیز با اشاره به وضع قحطی زدگان فغفو را به باز کردن انبارهای سلطنتی تشویق کرده است. با آن که در ایام ساسانی روابط ایران و هند و چین از دوران های بعدی به مراتب زیادتر بوده و بعید نیست که آوازه عمل منسیوس به گوش مردم ایران آن عصر رسیده باشد، ولی مقایسه این پژوهندگان مقنع به نظر نمی رسد. در دوران هر قحط و غلایی ممکن است خردمندان مردم دوست، شاهان آزمند را به گشودن در انبارهای دولتی گندم تشویق کنند و این یک نوع توارد عادی است و لازمه آن اقتباس و تقلید فکر و عمل دیگری نیست.

با این که آیین مزدک می تواند دارای سرچشمه های فکری مختلف باشد، اما به هر صورت این آیین از آن جهت که برای نخستین بار در تاریخ انسانی اندیشه مساوات اقتصادی را در مقیاس وسیع تبلیغ کرده و مردم را برای نیل بدان به جنبش درآورده است، دارای استقلال و موجودیت ویژه و حق اهلیت خاصی است و تجزیه آن به اجزای متشکله اش یا منابع آگاهانه یا غیر آگاهانه الهامش نافی کیفیت و هویت خاص آن است و از همین رو، موجب عدم درک می گردد.

ما مردم ایران می توانیم به خود ببالیم که در میهن ما چنین اندیشه ای زاییده شده و پرچم فکر توده ها طی قرون متمادی قرار گرفته است.

برای مطالعه بخش های پیشین به لینک های زیر مراجعه نمائید:

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.html

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.html

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.html