در باره وضع کشاورزی بازرگانی (کشاورزی به منظور فروش) کردستان در دوران مورد بحث هنوز اسناد و اطلاعات مبسوط به دست نیامده است. ولی اسنادی که درباره روابط بازرگانی خارجی و برخی از مناطق کردستان در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 موجود است، نشان می دهد که در آن دوران اقتصاد روستایی کردستان در مقیاس های فزاینده ای به دایره مبادلات جلس می شد. برای نمونه اسناد موجود در باره ولایت ساوجبلاغ را از نظر می گذرانیم.

در آغاز قرن 20 روابط بازرگانی خارجی ولایت ساوجبلاغ به طور عمده از طریق همدان و موصل گسترش می یافت. گرچه در این ایام جمعیت شهر ساوجبلاغ از 30 هزار نفر تجاوز نمی کرد، ولی بازار و میدان های بزرگ شهر از فعالیت وسیع بازرگانی خبر می داد. به این شهر از روسیه قند و ظروف و نفت و آهن آلات، از بورسا (واقع در خاک عثمانی) منسوجات ابریشمی و نیمه ابریشمی، از موصل منسوجات سبک، از منچستر انگلیس فاستونی های مختلف، از همدان کرباس و متقال و غیره وارد می شد. یک بازرگان ساوجبلاغی به نام غفور از این شهر به روسیه پوست صادر می نمود و در مقابل آن فقط طی یک سال از مسکو معادل 25 هزار روبل منسوجات مختلف وارد کرده بود. ارقام مفصل تر واردات و صادرات ولایت ساوجبلاغ را در یک سال از سال های آغاز قرن بیستم، در زیر از نظر می گذرانیم:

قیمت صادرات یکساله ولایت ساوجبلاغ به روسیه      000/200  تومان

قیمت صادرات یکساله ولایت ساوجبلاغ به ولایات      000/300/1 تومان

مختلف ایران 

قیمت واردات یکساله ولایت ساوجبلاغ از روسیه         000/200 تومان

قیمت واردات یکساله ولایت ساوجبلاغ از همدان و

موصل                                                             000/800

ارقام زیر منظره مشخص تری را در باره صادرات یکساله ساوجبلاغ در آغاز قرن 20 به دست می دهد.

صادرات یکساله توتون به تبریز و همدان و تهران و مشهد و شهرهای دیگر:

100 هزار پوط، معادل 300 هزار تومان

صادرات یک ساله روغن و پنیر:

15 – 10 هزار پوط، معادل 75 – 50 هزار تومان

در باره صادرات احشام و غلات که اقلام بسیار مهمی را تشکیل می دادند، اطلاعی در دست نیست. بطور کلی تخمین زده می شود که در دوران مورد بحث سالانه از ولایت ساوجبلاغ معادل 5/1 میلیون تومان محصولات کشاورزی و دامداری صادر می شد. باید تذکر داد که محصولاتی از قبیل مازو، کتیرا، سقز، پوست، روده و غیره نیز در میان صادرات ساوجبلاغ مقام مهمی داشت. مثلا فقط در یک سال از ساوجبلاغ معادل 200 – 180 هزار تومان کتیرا و مازو و پوست به روسیه صادر شده بود. تعداد پوست های (پوست خزدار) صادراتی یک سال به 40 هزار قطعه می رسید. بازرگانان ارمنی ساکن مراغه سالیانه در حدود 120 هزار یوط سبزه از مناطق ساوجبلاغ و میاندوآب خریداری می نمودند و این دلیل دیگری بر عمق رسوخ بازار در کشاورزی منطقه بود.

به موازات رشد روابط اقتصادی، در این مناطق، بورژوازی تجارتی هم رشد می یافت و این رشد تنها کمّی نبود. در آغاز قرن 20 در شهر ساوجبلاغ علاوه بر بازرگانان محلی، قریب 200 نفر بازرگانان موصلی هم سکونت داشتند و از طریق خریدن محصولات کشاورزی و دامداری، صرافی، رباخواری، سلف خری و غیره در اقتصاد منطقه عمیقا رسوخ می کردند. فقط خوانین ولایت ساوجبلاغ به این بازرگانان موصلی در حدود 150 هزار تومان مقروض بودند. از سوی دیگر، از بابت بازرگانی با روسیه، بازرگانان ساوجبلاغ به بازرگانان اردبیل 60 هزار تومان بدهکار بودند. توضیح این که بازرگانان اردبیل در روابط بازرگانی میان ولایت ساوجبلاغ و روسیه نقش قابل ملاحظه ای داشتند و قسمت مهمی از کالاهای این ولایت از طریق اردبیل به آنجا صادر می شد.

در ولایت کرمانشاهان نیز وضع مشابهی حکمفرما بود. از نوروز سال 1288 تا نوروز 1291 یعنی در مدت 3 سال، گمرک کرمانشاه جمعا قریب 16 میلیون قران درآمد به دست آورده بود. درآمد گمرک کرمانشاه که بر سر یکی از مهم ترین راه های بازرگانی ایران قرار داشت، در سال 1289 از یک میلیون تومان تجاوز کرده بود و این در حدود 8 درصد مجموع درآمد گمرکات ایران را تشکیل می داد. تنها در دو ماه سال 1291 درآمد گمرک کرمانشاه سر به 100 هزار تومان زد. در همین سال بیش از 4 میلیون من کالاهای تجارتی وارد کرمانشاه شده بود. در ولایت کرمانشاهان در این سال ها همیشه کاروان هایی با قریب 100 هزار راس قاطر و اسب و الاغ در کار بارکشی از خارج و یا به خارج بودند و این خود یکی از نشانه های رشد بازرگانی بود که صادرات آن بطور عمده از محصولات اقتصاد روستایی تامین می شد.

عوارض قره سوران (گروه های مسلحی که حفاظت راه ها را به عهده داشتند) که در این منطقه وصول می شد نیز دلالت بر وسعت صادرات و واردات و فعالیت ترانزیتی داشت. مثلا در آمد شیرخان رئیس عشیرت سنجابی در سال 1292 هر روز از مستاجرین عوارض قره سورانی بطور متوسط 100 تومان بود. اگر در نظر گرفته شود که از هر 2 بار شتر و یا 4 بار قاطر و یا 6 بار الاغ، مبلغ یک قرآن عوارض قره سورانی اخذ می گردید و هم چنین اگر درآمد خود مستاجرین عوارض قره سورانی ملحوظ گردد آن گاه روشن خواهد شد که هر روز فقط از جاده های کاروان رو زیر نظر عشیرت سنجابی، ده ها هزار پوط کالا عبور داده می شد. با وجود عدم امنیت و به ویژه جریان سالارالدوله که در همین دوران به وقوع پیوسته و نظم منطقه را مختل ساخته و طبعا روال عادی بازرگانی را بهم زده بود، اسناد موجود نشان می دهد که در سال های آستانه جنگ جهانی اول در منطقه کرمانشاه تجارت و ترانزیت، ابعاد نسبتا وسیعی بخود گرفته بود.

واردات و صادرات سرتاسر ایران از طریق کرمانشاه بوده و نمی توانست منحصر به این یک ولایت باشد. می توان احتمال داد که بخشی از کالاهای ترانزیتی که در ایران تولید نشده بود و آدرس نهائی اش ایران نبود نیز از این مسیر می گذشته است.

این نیز روشن است که خود منطقه هم در این صادرات و واردات نقش مهمی داشته است. هر منطقه کردستان طبق امکانات و نیازمندی های خود در بازرگانی خارجی ایران و همچنین در بازار داخلی کشور شرکت می کرد. مثلا ولایات ساوجبلاغ و سنندج و کرمانشاهان و برخی ولایات دیگر در صدور غلات و محصولات دامی بیشتر شرکت می نمودند، ولی ولایاتی که بعلل مختلف و از جمله علت طبیعی و اقلیمی از امکانات تولید کالایی این گونه محصولات بی بهره بودند، کالاهای دیگری را به بازار عرضه می نمودند. مثلا از منطقه مریوان هر سال حداقل هزار بار (هر بار به طور متوسط 8 یوط) توتون به سلیمانیه عراق صادر می شد. در یک دوران نسبتا طولانی، توتون کردستان هر سال در حدود 25 درصد صادرات توتون ایران را تامین می کرد و در دوره مورد بحث از ایران هر سال حداقل معادل 500 هزار روبل توتون فقط به انگلستان و ترکیه صادر می شد. مناطقی مانند مریوان که به علت طبیعی از امکان تولید محصولات دیگر محروم بودند، در عوض توتون و پشم و مازو و کتیرا و محصولات جنگلی دیگر صادر می کردند.

رشد مبادله؛ درکنار هفته بازارهای سنتی قدیمی، بازارهای دائمی را توسعه می داد و این بازارها را در مراکز محال ها و حتی در دهات بزرگ که بعدها به مرکز دهستان مبدل شدند، به وجود می آمدند.

جنگ اول جهانی زندگی اقتصادی – تولیدی و روابط بازرگانی کردستان را نیز مختل نمود، مثلا از گمرک کرمانشاه در سال مالی 1915/1914 معادل 19 میلیون قران منسوجات و 5 میلیون قران قند وارد شده بود. ولی در سال مالی 1918/1917 این رقم به یک میلیون قران تنزل کرد. ولی بعد از جنگ در سال های مالی 1920 /1919 و 1921/ 1920 به ترتیب معادل 127 میلیون و 48 میلیون قران کالا از این نقطه وارد کشور شد

بعدها این رشد سرعت بیشتری یافت، به طوری که در سال 1302 (1324/1323) از مجموع 75 میلیون قران درآمد گمرکات ایران 5/22 میلیون قران تنها از گمرکات منطقه کرمانشاه به دست آمده بود. طبیعی است که توسعه تولید کالایی در اقتصاد روستایی تنها با رشد بازرگانی خارجی ارتباط نداشت، بلکه نیازمندی های مصرف داخلی نیز توسعه تولید کالایی را چه در کشاورزی و چه در دامداری می طلبید!

بخش های پیشین از لینک های زیر قابل مشاهده است:                                                   

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/khodmokhtari.h

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/galavish.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/galavigh.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/galavijh.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/555/galavigh.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/556/glavigh.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/557/galavigh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/558/galavigh.html

9 http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/559/galavigh.html

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jolay/560/galavij.html

به کانال تلگرام راه توده بپیوندید:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده