دکتر سروش سهرابی

سده های شانزدهم تا نوزدهم در ادبیات تاریخی غرب و جهان همچون سده های خردگرایی، رنسانس، انقلاب صنعتی، حاکمیت بورژوازی و همچون سده های "پیشرفت" بزرگ بشری نامیده شده است. این نامگذاری تا چه اندازه بازتاب واقعیت و تا چه اندازه جهانشمول است؟ آنچه قطعی است آن است که این سده ها برای بیش از 90 درصد مردم جهان، برعکس سده های فلاکت، ویرانی، عقبگرد، استعمار، بردگی، انهدام و انحطاط بود. البته در این دوران چند کشور مانند انگلستان و فرانسه "پیشرفت" کردند ولی بر چه اساس باید محتوای یک دوران تاریخی را بر مبنای پیشرفت دو یا سه کشور - و آن هم اقلیتی از مردم آن کشورها - تعریف کرد و سرنوشت بقیه جهان و مردمان آن را نادیده گرفت؟ آیا مثلا می توان دوران حمله مغول و تیمور را بدلیل آنکه موجب پیشرفت مردم مغولستان و تاتارها شد به عنوان دوران "پیشرفت" بشری نامگذاری کرد؟ البته در پی این دوران رصدخانه مراغه به عنوان یکی از بزرگترین دستآوردهای علمی دوران ساخته شد یا شهر سمرقند - مانند لندن و پاریس بعدی - به یکی از باشکوه ترین شهرهای جهان تبدیل شد. ولی ساخت رصدخانه مراغه یا شکوه سمرقند به ما اجازه می دهد که حمله چنگیز و هولاکو و تیمور را دوران "پیشرفت بشریت" نامگذاری کنیم؟

تردید نیست که ابعاد ویرانگر جهانی آن روندی که به پیشرفت انگلستان و فرانسه و هلند در اروپا انجامید به مراتب از یورش های چنگیز و تیمور وسیعتر بود. اگر این یورش ها تنها بخش نسبتا محدودی از جهان را در کام خود کشید، برای آنکه پیشرفت دو سه کشور اروپایی ممکن شود قاره های کاملی در فقر و فلاکت و عقبگرد و تا مرز نسل کشی و نابودی قومی و نژادی فرو رفتند. سخن تنها بر سر سرنوشت مردمان قاره امریکا یا ساکنان افریقا یا صدها میلیون مردم قاره آسیا  نیست. حتی در خود اروپا نیز کشورهایی نظیر اسپانیا و پرتغال، جمهوری های مستقل ایتالیا یا شرق اروپا نیز به یک عقبگرد هولناک دچار شدند. در بسیاری از آنها نظام سرواژ که نوعی بردگی دهقانان بود و قبلا در سده های چهاردهم و پانزدهم ملغی شده یا عقب نشینی کرده بود از سده های شانزدهم و هفدهم از نو بازگشت کرد و برقرار شد؛ پدیده ای که فردریش انگلس از آن به عنوان "سرواژ دوم" نام می برد. یعنی در خود اروپا نیز نه تنها در همه جا پیشرفت بوجود نیامد بلکه در همین سده ها یک عقبگرد اجتماعی نیز حاصل می شود. حتی در خود انگلیس و فرانسه نیز که "پیشرفت" کردند، سده های شانزدهم تا نوزدهم سده های عقبگرد اجتماعی برای اکثریت مردم آن کشورها، سده های بی خانمان کردن دهقانان و فلاکت خانوارهای کارگری بود.

بنابراین می توان چنین فرض کرد که آنگاه که از "پیشرفت بشری" سخن گفته می شود منظور پیشرفت همه بشریت نیست بلکه منظور پیشرفت بخش کوچکی از انسانهایی است که خود چنین می پندارند یا چنین پنداشته شده که پیشرفت آن مترادف با پیشرفت همگانی است. چنانکه هگل نیز با درک رمزآلودی از "پیشرفت" به معنای تکامل روح جهانی سخن می گوید و این پیشرفت را در سپیده دم تاریخ از شرق به غرب، از سمت چین به شمال اروپا می بیند. طبعا منظور وی آن نبود که زمانی که جهان پیشرفت خود را از چین شروع می کند، انگلستان هم پیشرفت می کرده است و برعکس آنچه از تکامل روح جهانی در مفهوم روح ژرمنی می فهمد به معنای پیشرفت همه بشریت نبود.

همه اینها نشان می دهد که باید مفهوم پیشرفت را نیز مانند مفاهیم پسرفت یا عقب ماندگی با احتیاطی بیشتر به کار گرفت و با دقتی بیشتر بررسی کرد. در این تلاش باید کوشید ابهاماتی که درباره "پیشرفت" وجود داد زدود. اگر بخواهیم "پیشرفت" را در مفهومی بسیار کلی بررسی کنیم هر نوع پیشرفتی حاصل "تمرکز" است. بعبارت دقیق تر این تمرکز است که امکان پیشرفت را فراهم می کند. از همان دوران انسان های اولیه می بینیم اینکه جوامع اولیه قادر شدند به‌ تدریج حیوانات نیرومندتر و بزرگتری را شکار کنند خود ناشی از ایجاد یک همکاری و تمرکز بود همچنانکه گذار از گردآوری میوه و دانه به کشاورزی یا گذار از شکار به دامپروری حاصل ایجاد نوعی تمرکز بود.

آنچه پیشرفت های علمی و فنی یا پزشکی نامیده می شود نیز همگی ناشی از تمرکز بوده است. هیچکدام از این پیشرفت ها بدون یک قدرت دولتی متمرکز، حامی، مشوق و خواهان پیشرفت در این عرصه ها ممکن نبود. نماد این تمرکز ها در شهرهاست. تا آغاز سده شانزدهم یکسان بودن نسبی سطح پیشرفت قاره های آسیا و اروپا موجب شده بود که هیچیک نتوانند بر دیگری به نحوی قاطع غلبه کند. از سده شانزدهم به بعد به‌ تدریج دیگر شاهد پیشرفت های علمی و فنی در این سوی نیستیم. آخرین نشانه هایی که از کوشش های علمی در ایران داریم به دوران صفویه مربوط می شود که هنوز در مدارس آن فیزیک و شیمی و ریاضی و پزشکی و نجوم همچنان تدریس می گردید.

بنابراین آنگاه که از پسرفت در این کشورها سخن می گوییم باید به دنبال عواملی بگردیم که امکانات تمرکز را در این کشورها کاهش داد و برعکس در چند کشور اروپایی امکانهای تمرکز را بیشتر کرد. بعبارت دیگر با چند کشور سر و کار داریم که در آنها امکان ایجاد یک تمرکز نیرومند که همراه خود امکان رشد علمی و فنی و اقتصادی را بوجود می آورد افزایش پیدا می کند و برعکس در اکثریت کشورهای جهان این امکان کاهش پیدا می کند و رو به فروکش می گذارد.

دلیل اینکه از سده شانزدهم به بعد امکان های تمرکز در چند کشور افزایش و در بقیه جهان کاهش یافت در کجا بود؟ مارکس در بررسی تاریخ اروپا از "تاثیر تجزیه کننده گسترش تجارت بر نظام های اجتماعی" سخن می گوید. پیآمد این تجزیه نظام های اجتماعی موجود که بیانگر سطحی از پیوندهای اجتماعی و تمرکز بودند در چند کشور گذار و فرارویی به نظامی با تمرکز بیشتر بود و در بقیه نقاط جهان فقط تمرکز و پیوندهای پیشین را فروپاشاند بدون آنکه چیزی نوین را جایگزین آن کند یعنی نظام های آنان را واگرا کرد. 

مسئله عمده درک چرایی و چگونگی آن روندی است که به فروپاشی و واگرایی ساختارهای پیشین انجامید بدون آنکه بتواند تمرکزی نوین را جایگزین آن کند. اهمیت مارکسیسم هم در آن است که این امکان در تئوری آن وجود دارد که بتواند تاریخ گذشته را توضیح دهد و براساس آن راهکاری قابل ارزیابی از خود ارائه دهد. در این تلاش مارکسیست های شرق و غرب هر کدام باید بنوبه خود وارد شوند و نمی توان تصور کرد که کوشش های مارکسیست های غربی امکان درک تحولات شرق را فراهم خواهد کرد. 

به کانال تلگرام راه توده بپیوندید:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده