ترجمه روسی سلسله مقالات منتخب کارل مارکس و فردریش انگلس که در نشریات دوران آنها (در فرانسه و انگلستان) منتشر شده، در سالهای اخیر از سوی انتشارات پروگرس (1977) در مسکو منتشر شده است. ترجمه فارسی این مقالات را در راه توده می خوانید. "حمید محوی"

پرسشی که اخیرا در رابطه با جنگ علیه پارس و خطاب به لرد پالمرستون بعمل آمده بود، از جانب اتاق بازرگانی خود او بود. او به شکل تندی پاسخ گفته بود که :

« به محض اینکه قرارداد صلح به تصویب برسد، اتاق بازرگانی نظر خود را درباره ی جنگ اعلام خواهد کرد.» بتاریخ 4 مارس 1857 قرار داد صلح در پاریس به امضاء رسید و در تاریخ 2 می 1857 در بغداد تصویب شد و در حال حاضر تحت نظارت اتاق بازرگانی است. این قرارداد شامل 14 بند است که 8 بند آن مرتبط است با شرایط جاری در قراردادهای صلح. بند 5 مشروط است به خروج نیروهای کشور پارس (ایران) از شهر هرات و دیگر مناطق افغانستان که می بایستی ظرف سه ماه پس از رد و بدل کردن تصویب نامه به اجرا گذاشته شود. طبق مصوبه ی بند چهارده دولت بریتانیا متعهد است که پس از تحقق موارد قید شده، نیروهایش را فورا از بنادر و جزایر متعلق به پارس خارج سازد. جالب توجه این است که در مورد خروج نیروهای پارس از هرات حتی پیش از تسخیر بوشهر یادآورشویم که چنین موردی طی مذاکرات طولانی در کنستاتینپل از جانب سفیر پارس، فرخ خان به لرد استانفورد دو ردکلیف Lord Stratford de Redcliffe صراحتا پیشنهاد شده بود. تنها امتیاز جدیدی که انگلستان در کوران این مذاکرات کسب کرد مربوط بود به استقرار واحدهایش در طول بدترین فصل سال در طاعون زده ترین بخش از امپراتوری پارس. درباره ی مصیبتی که آفتاب، مرداب و دریا در طول تابستان بر سر خود اهالی بومی بوشهر و محمره(خرمشهر) نازل می کند، نویسندگان قدیم و جدید به تفصیل نوشته اند. ولی نیازی به چنین مراجعی نیست، زیرا همین چند هفته پیش، سرهانری راولینسونُsir Henry Rawilson از مجرب ترین قضّات و از طرفداران پالمرستون، رسما اعلام کرد که واحدهای انگلیسی- هندی در شرایط آب و هوایی دهشتناک، مطمئنا از پای درخواهند آمد. روزنامه  تایمز لندن London Times نیز به محض اعلان پیروزی در محمره(خرمشهر)، نوشت که علی رغم قرارداد صلح، ضرورت ایجاب می کند که برای حفظ جان سربازان، واحدهای نظامی تا شیراز پیشروی کنند.

خودکشی یک دریاسالار و یک ژنرال بریتانیایی که در رأس واحدهای نظامی گماشته شده بودند، به جهت نگرانی و اضطراب عمیقی بود که از سرنوشت قریب الوقوع واحدهایشان احساس می کردند، و اینکه مطابق با دستورات دولت نمی بایستی فراتر از محمره پیشروی کنند. بنابر این می توان به یقین منتظر مصیبت دیگری باشیم که به آنچه در کریمه (4) روی داد، شباهت زیادی دارد ولی با شدّت کمتر. ولی این بار نه به دلیل ضروریات نظامی یا اشتباهات مسخره دستگاه اداری، بلکه به علت معاهده ای که با شمشیر فاتح نوشته شده بود. در بندهای مصوب معاهده مذکور جمله ای هست که اگر خوشآیند پالمرستون باشد، میتواند به گشایش بحث و جدل تازه ای بیانجامد.

طبق بند چهاردهم بریتانیا موظف به خارج ساختن نیروهایش از بنادر و جزایری ست که به کشور پارس تعلق دارد. بنابراین پرسش اینجاست که آیا محمره به پارس تعلق دارد یانه. ترک ها هرگز از داعیه ی خود روی این منطقه که روی دلتای رود فرات واقع شده صرفنظر نکرده اند. زیرا با توجه به اینکه بندر بصره در برخی از فصول عمق بسیار کمی دارد و برای شناورهای سنگین مناسب نیست، محمره از دیرباز تنها بندر آنها در سواحل این رود بوده است. بنابراین اگر پالمرستون چنین راه حلی را می پسندد، می تواند به بهانه اینکه این بندر به فارس تعلق ندارد، آنرا تحت تصرف داشته باشد و راه حل نهایی را به گشایش آن در مسئله ی مرزی بین فارس و ترک موکول کند.

بند 6، پارس را موظف می دارد که از هر گونه ادعای ارضی روی شهر هرات و ایالات افغانستان صرفنظر کند و از دخالت در امور داخلی افغانستان خود داری نماید. استقلال هرات و افغانستان را به رسمیت بشناسد و هرگز سعی نکند که آنرا به مخاطره بیاندازد. و در صورت بروز اختلاف با هرات و افغانستان، جهت رفع بحران «به میانجیگری دولت بریتانیا مراجعه کند، و دست به اسلحه نبرند مگر اینکه میانجیگری ی دولت بریتانیا بی نتیجه بماند.»

دولت بریتانیا نیز به سهم خود متعهد می شود که همواره از نفوذ خود در دولت های افغانستان استفاده کند و از هر گونه سوء تفاهم و ابهام از جانب آنها پیشگیری نماید و « تمام امکانات خود را به بهترین وجهی بکار خواهد برد تا اختلافات به شکل عادلانه ای برای مملکت فارس فیصله یابد. چنین بندی از معاهده، صرفنظر از فرمولهای اداری و رسمی، هیچ مفهوم دیگری جز باز شناسی استقلال هرات ندارد، یعنی همان امتیازی که در کنفرانس کنستاتینپل فرخ خان پیشنهاد کرده بود و بدان رضایت داده بود. حقیقت این است که بر طبق این بند، دولت بریتانیا داوری رسمی خود را بین افغانستان و پارس تثبیت و به ثبت می رساند. و این نیز همان نقشی ست که از ابتدای قرن به عهده گرفته بوده است. حال آنکه آیا قادر به انجام چنین تعهدی باشد، مسئله ای است که نه به حقوق قانونی که به زور بستگی دارد. علاوه بر این اگر شاه در دربارش با فردی مثل هوگو گروتیوسHugo Grotius ملاقت می کرد، او می توانست به دقت بگوید که هر آنگاه کشوری مستقل، حق دخالت به امور بین المللی خود را به کشور بیگانه ای واگذار کند، چنین رابطه ای از نظر قاضی باطل و قابل پیگیری نیست. و این نکته ای است که در مورد چنین قراردادی مشاهده می شود، چرا که انگلستان به بیان شاعرانه ای افغانستان را تعریف می کند که گویی چند قبیله ی مختلف دولت و کشور مستقلی را تشکیل می دهند. دولت افغانستان به مفهوم دیپلماتیک کلمه همانقدر واقعیت دارد که دولت پان اسلاوPanslave.

بند 7 مقرر می سازد که هر گاه مرز پارس توسط حکومت های افغانی مورد تجاوز قرار گرفت، دولت پارس حق خواهد داشت که با عملیات نظامی تجاوز را سرکوب کند، ولی پس از مجازات تعرض کنندگان باید به مرز عادی خود باز گردد. چنین شرطی در واقع تکرار تحت الفظی همان بند از قرار داد 1852 است که به تصرف بوشهر انجامید.

بر اساس بند 9، دولت پارس با استقرار و باز شناسی کنسول عمومی، کنسول، نایب کنسول را موافقت دارد و نمایندگان بریتانیا را بعنوان ممتازترین ملّت می داند. ولی بر اساس بند 12 دولت بریتانیا «از این پس از حق حمایت از اتباع پارسی صرفنظر می کند که در خدمت دولت بریتانیا یا کنسول عمومی، کنسول، نایب کنسول و نمایندگان کنسول نیستند.»

پیش از آغاز جنگ، فرخ خان با استقرار کنسول بریتانیا در پارس موافقت کرده بود. قرارداد حاضر تنها موردی را که اضافه می کرد، صرفنظر کردن انگلیس از حمایت اتباع پارس بود، حقی که در واقع یکی از دلایل جنگ بود. اتریش، فرانسه و دولت های دیگر هر یک حق ایجاد کنسولگری هایشان را در فارس بدست آورده بودند ولی بدون هیچگونه راهزنی دریایی. سرانجام، معاهده دربار تهران را مجبور می کند که به بازگشت مورای M.Murray تن در دهد و بعلاوه عذر خواهی از این جنتلمن نیز قید شده بود، زیرا در نامه ای از جانب شاه به صدر اعظم sadrazam از او به عنوان مردی ابله، ناآگاه، غیر معقول، کوتاه بین و نویسنده ی پرونده ای وقیح و ناشایست یاد کرده است. عذر خواهی از مورای نیز توسط فرخ خان انجام گرفته بود، ولی این عذر خواهی از جانب دولت بریتانیا رد شد و اصرار داشت که صدر اعظم برکنار شود و از ورود مورای به تهران «با کورنوموز وفلوت و چنگ و موسیقی ی باشکوهی، استقبال به عمل آید.»

با پذیرش پست کنسول عمومی در مصر عنایت شخص بروت را بخود جلب کرده بود و در اولین سفر به بوشهر، به اعتبار نام شاه رسما در بازار به فروش تنباکو اقدام کرد و شوالیه ی سرگردان بانوئی پارسی شده بود که فضیلت چندان روشنی نداشت، به همین دلایل مورای نتوانست معرف شخصیت و مثال بارز بزرگ منشی بریتانیا در نزد شرقیان باشد. بازگرداندن اجباری او به دربار پارس باید به عنوان موفقیتی مشکل برانگیز برآورد شود. در مجموع این معاهده، صرفنظر از امتیازاتی که فرخ خان پیشکش کرده بود، هیچ موردی نداشت که ارزش نوشتن روی کاغذ را داشته باشد و هزینه متحمل شده و خون ریخته شده را توجیه کند.

سودی که از لشگرکشی به پارس نصیب بریتانیای کبیر شد تنها به جلب تنفر تمام آسیای میانه خلاصه نمی شود. رویگردانی هند، تقلیل روزافزون واحدهای هندی، تحمیل هزینه سنگین به خزانه هند، احتمال تقریبا ناگزیر مصیبت دیگری نظیر کریمه، پذیرش رسمی ی میانجیگری بناپارت بین انگلستان و دولتهای آسیایی، و سرانجام کسب دو نوار پر اهمیت توسط روسیه، یکی روی دریای خزر (کاسپین) دیگری روی مرز شمالی ی سواحل فارس.

نوشته "کارل مارکس"

12 ژوئن 1857

نیویورک دیلی تریبون

24 ژوئن 1857

شماره ی 5048

بخش اول این سلسله مقالات در لینک زیر قابل مطالعه می باشد:

http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/marks.html

به کانال تلگرام راه توده بپیوندید:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده