برخی بررسی ها.... احسان طبری (66 )

اندیشه و دانش ایرانی

چراغ راهنمای جهان بوده

جهان بینی ها که بخشی از تمدن هاست، مانند نژادها در سیر و سفر و در آمیزش و زایش دائم است. نه نژاد، نه تمدن، نه جهان بینی خالص هیچ کدام وجود ندارد. اگر شجره نامه آنها تنظیم گردد شاخه ای به هند، شاخه ای به چین، شاخه ای به ایران، شاخه ای به یونان، شاخه ای به مصر یا بابل و به دیگر نقاط می رود. انواع مختلف «حکمت» که در ایران پدید شد وجوه مشترک فراوان دارند، ولی وجود اختلاف آن ها را نیز نمی توان ناچیز گرفت. رازی، فارابی، ابن سینا، فخررازی، محقق توسی، قطب الدین شیرازی، صدرالدین شیرازی، هر یک کالای فکری خود را با جلوه ای خاص به بازار آورده اند.

برخی نتیجه گیری ها

جهان بینی ها که بخشی از تمدن هاست، مانند نژادها در سیر و سفر و در آمیزش و زایش دائم است. نه نژاد، نه تمدن، نه جهان بینی خالص هیچ کدام وجود ندارد. اگر شجره نامه آنها تنظیم گردد شاخه ای به هند، شاخه ای به چین، شاخه ای به ایران، شاخه ای به یونان، شاخه ای به مصر یا بابل و به دیگر نقاط می رود. در حکمت اشراق سهروردی نیز این تنوع سرچشمه های اصیلی دیده می شود. انواع مختلف «حکمت» که در ایران پدید شد وجوه مشترک فراوان دارند، ولی وجود اختلاف آن ها را نیز نمی توان ناچیز گرفت. رازی، فارابی، ابن سینا، فخررازی، محقق توسی، قطب الدین شیرازی، صدرالدین شیرازی، هر یک کالای فکری خود را با جلوه ای خاص به بازار آورده اند. علت این تنوع را باید در مختصات تاریخی و اجتماعی زمان جست وجو کرد.

نکته مهمی که در تفاوت به ویژه «حکمت شرق» و «عرفان» باید گفت در آن است که حکمت اشراق، منطق و استدلال منطقی را قبول دارد و به اصطلاح به دنبال «علم الیقین» می رود، ولی عرفان، چنان که گفتیم، نمی خواهد سیستم فلسفی مدللی عرضه دارد و از آن بیزار است و به اصطلاح به دنبال «عین الیقین» می رود. عرفا به هیچ وجه مایل نبودند خود را حکمی و فلسفی بخوانند و پای استدلال را به میان آورند. عطار می گفت:

چو عقل فلسفی در علت افتاد

ز دین مصطفی بی دولت افتاد

و مولوی می گفت:

اندرین بحث از خرد ره بین بدی

فخررازی رازدار دین بدی

لیک چو «من لم یذق لم یدر» بود

عقل و تخییلات او حیرت فزود

بنابراین، «راسیونالیسم» و «تفلسف» شیخ اشراق با مزاج و مذاق عرفا که شهود و اشراق را امری فطری و وجدانی می دانند، نه کسبی و استدراکی، سازگار نیست. به همین جهت است که در سابق نیز گفتیم سهروردی حلقه واسط مشائیون ما – که چندان مشایی نیستند و بیشتر نوافلاطونی هستند – و عرفای ما – که ایراسیونالیسم و انتوئتیویسم صرف را برگزیده اند – می باشد و با وجود این اختلاف ها، وجوه تشابه در افکار آن ها به نظر نگارنده عمده است.

اگر چه بسیاری چیزها از احکام و امثله و استدلالات در این مکاتب کهنه و منسوخ و برای ما و زمان ما دیگر ساده لوحانه و بی معنا شده است، ولی اگر در این مکاتب روح جامعه و نبرد طبقات، تلاش انسان برای یافت حقیقت، صفات بزرگ نفسانی جویندگان دلیر و جانفشان، شور و فصاحت و طبع سوزان و خلاق آن ها دیده شود، بسیار چیزها در این مکاتب دلپذیر، گیرا و آموختنی است.

در این میان، آثار سهروردی که در آن ها تمثیلات مرموز و لطیف و اندیشه های شاعرانه دلکش فراوان است، از گنجینه های مهم فکری ایرانیان است و در اخلاف خود مانند قطب الدین شیرازی و صدر الدین شیرازی تاثیر بسیار کرده است. بگذارید این بررسی کوتاه را با رباعی پرمغز و پرسوزی از شیخ شهاب الدین شهید که در آستانه جنگ های صلیبی در محیطی متعصب و خونخوار جان خود را در راه آزاداندیشی و تفکر منطقی و جسارت معنوی ایثار کرده است، پایان دهیم.

هان تا سررشته خود گم نکنی

خود را ز برای نیک و بد گم نکنی

رهرو تویی و راه تویی، منزل تو

هشدار که راه خود به خود گم نکنی

برای مطالعه بخش های پیشین لینک های زیر را می توانید مطالعه نمایید:

1 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm

6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm