ریشه های

خودمختاری

در کردستان

علی گلاویژ - 61

باز انتشار کتاب "مناسبات ارضی در کردستان" به قلم "علی گلاویژ" عضو رهبری حزب توده ایران که در قتل عام 67 اعدام شد، با دو بخش "نتایج کتاب" تمام می شود. بخشی که در این شماره منتشر شده و بخش دیگری که در شماره آینده راه توده منتشر خواهد شد. این کتاب در سالهای پس از انقلاب در ایران منتشر شد و اکنون بدشواری در ایران یافت می شود و به همین دلیل بازانتشار آن در راه توده را ضروری تشخیص دادیم. هرکس که مایل باشد با کردستان آشنا شود، تاریخ آن را بداند، مناسبات اجتماعی در آن را ریشه یابی کند و به امروز کردستان برسد، ضرورت دارد که این کتاب را با دقت بخواند. ما همانطور که در شماره گذشته راه توده نوشتیم، توصیه می کنیم مقامات حکومتی و نمایندگان مجلس نیز این کتاب را با دقت بخوانند، بویژه کردستان همچنان آبستن حوادث است. آنها که امثال طبری و گلاویژ را درجمهوری اسلامی به بند کشیدند و اعدام کردند، نه تنها به انقلاب 57 که به ملت ایران خیانت کردند. حاصل این خیانت، همین سقوط اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی و حکومتی است که شاهدش هستیم.

1 - نتایج کتاب

پروهشی که در زمینه مناسبات ارضی در کردستان طی صد سال (از اصلاحات مثبت میرزا تقی خان امیرکبیر که پی آمد بحران جامعه سنتی قرون وسطایی بود، تا آستانه "انقلاب سفید" محمدرضا شاه که نشانه بحران سرمایه داری وابسته و مناسبات ارباب – رعیتی بود) انجام گرفت. به ما اجازه می دهد که تاریخ این مناسبات را در دوران مذکور به دو دوره تقسیم نمائیم. ویژگی های این دو دوره که اصولا انقلاب مشروطه حد فاصل میان آنها بوده است، به قرار زیر بود:

مهم ترین ویژگی های دوره اول عبارت بودند از: تسلط اقتصاد طبیعی، وجود برخی حالات، "اشتراک" آرکانیک در مناسبات مالکیت و لذا ناکامل بودن مالکیت خصوصی بر زمین، ادامه برخی سنن مالکیت عالی حکومت بر اراضی کشور، ساختمان هرارشیک مالکیت ارضی (لااقل در چهارچوب عشیرت)، تلفیق و ادغام حق مالکیت ناکامل اراضی و حاکمیت نسبی محلی در شخص صاحب زمین، ادامه نیمه کوچ نشینی به مثابه طرز زندگی عمده در جامعه غیر شهری کردستان. مقولات و مفاهیم و فیگورهای اقتصادی و اجتماعی ذوجانبتین از قبیل مالکیت حاکمیت، بهره مالیات، مالک، حاکم و حاکمیت، بهره – مالیات- موروث گذشته های دور- گرچه قبل از فرا رسیدن این دوره با موانع و اختلالات مواجه شده بودند، ولی هنوز به درجات و ابعاد مختلف موجودیت خود را ادامه می دادند. بر مبنای مناسبات فوق، زندگی سیاسی کردستان نیز خصوصیات مهمی داشت: در داخل ایران استبدادی و متفرق، کردستان از یک "خودمختاری" وسیع و در عین حال پراکنده پاتریارکال – فئودال برخوردار بود که به صورت حکومت های متعدد محلی عرض اندام می کرد.

ولی در دوره دوم، بر اثر توسعه مناسبات کالایی – پولی اقتصاد طبیعی هر چه بیشتر فرو پاشید، مالکیت خصوصی بر زمین چه از لحاظ حقوقی و چه در عمل مناسبات اجتماعی به حد کمال رسید، هرارشی پاتریارکال – فئودال متلاشی شد، سنن و بقایای مالکیت عالی حکومت بر اراضی کشور به طور قطعی از میان برخاست، مالکیت ارضی ساختمان هرارشیک خود را از دست داد، اراضی "مشترک" ایلات و عشایر به املاک خصوصی افراد مبدل شد، بدین ترتیب پایه اقتصادی وجود ایل و عشیرت (یعنی مالکیت "مشترک" آنها) فرو ریخت و لذا اتحاد سیاسی و نظامی آنها نیز به پایان رسید و در نتیجه سیستم ایل و عشیرت اصولا فروپاشید، مقولات و مفاهیم و فیگورهای دو جانبه مالکیت – حاکمیت، بهره – مالیات، مالک – حاکم و رعیت (دهقان- تبعه) به طور نهایی تجزیه گردید. مالکیت ارضی از حاکمیت محلی و بهره ارضی از مالیات دولتی به طور کامل و قطعی جدا شد، مالکیت ارضی و بهره ارضی و دهقان، بلاشریک به مالک و حاکمیت دولتی و مالیات ارضی دولتی و تبعه، بلاشریک به دولت تعلق گرفت و لذا "خودمختاری ها" بی شمار فئودال – پاتریارکال که در دریای جامعه سنتی ایران چون مجمع الجزایر پراکنده ای سراسر کردستان را پوشانده بودند از هم پاشید و کردستان نیز مانند سراسر ایران به زیر فرمانروایی حکومت ضد ملی و ضد دمکراتیک ائتلاف ملاک – بورژوایی جدید ایران که کشور را در قبضه خود متمرکز نمود، جلب گردید.

در هر یک از دو دوره مذکور در کردستان یک نوع مالکیت وجود داشت که از بسیاری جهات اصولا با هم فرق داشتند. ویژگی عمده اکثریت عظیم مالکان در دوره اول این بود که آنها به درجات مختلف مالک مشروط زمین، عضو یکی از اتحادیه های اقتصادی – سیاسی – جنگی – اتنیک (عشیرت) و هرارشی پاتریارکال – فئودال، جکومت سیاسی – نظامی در محل و نماینده خودمختار حاکمیت مرکزی ایران در محل بودند. اقتصاد این مالکان دارای سرشت اقتصاد طبیعی بود. آنها مایل به ایجاد اقتصاد بزرگ کشاورزی شخصی نبودند و بیشتر میل به ایجاد دامداری شخصی داشتند و زندگیشان به طور مسدود و در بسته و به روال روتین قرون و اعصار جریان داشت. ولی مالک دوره دوم مالک تمام و کمال اراضی خود بود، به هیچ ایل و عشیرتی وابستگی نداشت و عضو هیچ هرارشی نبود. نه اختیار حاکمیت در محل داشت و نه نماینده حاکمیت مرکزی در محل بود. اقتصاد وی به تدریج از غلاف طبیعی خارج و بیشتر در مدار مناسبات کالایی – پولی قرار می گرفت. این مالک نه تنها می کوشید به ویژه در کشاورزی، اقتصاد بزرگ کالایی شخصی ایجاد نماید، بلکه علیرغم سنن عشیره ای به تدریج به سوی تجارت و دلالی و رباخواری و غیره کشیده می شد. این مالک که سازمان عشیره ای و نیروی مسلح خود را از دست داده بود، این بار می کوشید تا با پشتیبانی دولت مرکزی سلطه خود را بر دهقان تامین نماید. با تبدیل شدن کشاورزی به منبع درآمدهای کلان نقدی، این مالک می کوشید تا محصول هرچه بیشتری به دست بیآورد و چون در وسایل تولید و بازده کار ترقی به وجود نیامده بود سعی می کرد تا از طریق در اختیار گرفتن تعداد کثیری نیروی کار و جلوگیری از کوچ این نیرو (دهقانان) و نقل مکان آن به املاک دیگران و استفاده از طرق اجبار "غیر اقتصادی" به هدف خود نایل آید.

بررسی که در این کتاب انجام گرفت نتایج سیاسی معینی نیز به دست می دهد. محققین بورژوایی و به ویژه ایدئولوگ های شوینیست به تصریح و تلویح مدعی شده اند که گویا جامعه کردستان جامعه راکد و بی حرکت و خاموشی است و بر این پایه واهی و خلاف واقع مدعی شده اند که جنبش ها و جریان های سیاسی کردستان نه از رشد داخلی و نیازهای خلق کرد (زیرا، به عقیده آنها رشدی نبوده تا نیازی باشد!) بلکه از تاثیر عوامل خارجی (!) ناشی شده اند و لذا (!) سرکوب این جنبش ها و جریان های خارجی (!) و آفریده خارج (!) به دست دولت های شوینیست و حامیان امپریالیست آنها، کار درستی است (!) هم چنین طبق ادعای این محققین شوینیست گویا کرد تا روزی به صورت کرد باقی می ماند که در چادر و روستا زندگی کند و مشغول شبانی و کشاورزی باشد، ولی همین که به شهر و تجارت و صنعت و علم روی آورد، به تدریج ملیت خود را از دست می دهد و به ملت دیگر تبدیل می شود. بر این اساس (!)، مبارزه رهایی بخش خلق کرد به مثابه کوششی جهت حفظ نظامات و روابط کهنه و فرسوده قرون وسطایی و دفاع از زندگی مسدود و خاموش شبانی و روستایی و حفظ جهالت و بی خبری و وحشت و ادامه "عشایر بازی" و "خان خانی" و غیره ارزیابی می شود.

ولی تحقیقتاتی که در این کتاب به عمل آمد بی پایگی و غیر علمی بودن این گونه مدعاها را اثبات کرد و به روشنی نشان داد که خلق کرد نیز مانند همه جوامع بشری بر اساس قوانین عینی رشد اجتماعی و دوش به دوش همه خلق های دیگر ایران طی دو قرن اخیر از محیط قرون وسطایی خارج و در مدارج تکامل تاریخی پیش رفته است و در جریان این تکامل نه تنها هویت و موجودیت ملی خود را از دست نداده، بلکه گام در دوران تاریخ نوین خود – دوران جنبش رهایی بخش انقلابی و ضد امپریالیستی نهاده است. یگانه سرچشمه و محرک این جنبش نیز نیازهای خلق زحمتکش کرد بوده است و نه چیز دیگری.

پژوهشی که در این نوشته انجام گرفت امکان آن را می دهد که برخی ملاحظات اصولی در مورد جنبش رهایی بخش خلق کرد ایران بیان شود. این موضوع نیازمند پژوهش ویژه و مبسوطی است و باید در فرصت دیگری به صورت جداگانه به رشته تحریر درآید. ولی آن چه در اینجا می توان گفت فعلا جز دوره بندی جنبش رهایی بخش خلق کرد نمی توان چیز دیگری باشد. کاری که بررسی مناسبات ارضی و به مثابه زیربنای زندگی سیاسی – اجتماعی کردستان اجرای آن را در خطوط کلی خود ممکن می سازد.