برخی بررسی ها.... احسان طبری ( 67)

تک ستاره ها، در قرن های

آغازین گسترش اسلام درایران

فیلسوف، شاعر، نویسنده و مجاهد سترگ، «حجت زمین خراسان»، حکیم ناصربن خسرو قبادیانی یکی از غولان اندیشه و سخن است. او از پرچمدارانی است که در دوران رستاخیز و نوزایی قرن های چهارم تا هفتم هجری در اکناف فلات ایران طلوع کردند. در کارنامه قطور روشنفکران ایران همچون ناصر خسرو با همه ویژگی های زندگی و فعالیت معنویش اندک بل نایاب است. چنان استواری و شیوایی در بیان، ژرفا و شور در کلام، درایت در احتجاج، استقامت در نبرد، و سرسختی در امید در یک جا و در کمتر کسی میسر گردیده است. وی یکی از صاحبان آن روان [های] بی تاب و بی آرامی است که ویژه شاعران، قهرمانان، آغازگران، طلایه داران و همه کسانی است که زندگی عادی در چارچوب سنن و رسوم و قوانین و موازین را بر نمی تابند . در سر زمینی که در آن امثال ناصرخسروها و فردوسی ها ظهور کردند، حالا امثال علم الهدا دهان باز می کنند! بقول حافظ:

جای آنست که خون موج زند در دل لعل

زن تغابن که خزف می شکند بازارش

فصل بیست و هفتم

به هر نوعی که بشنیدم ز دانش

نشستم بر در او من مجاور

نماند از هیچگونه دانش که من زان

نکردم استفادت بیش و کمتر

نه اندر کتب ایزد مجملی ماند

که آن نشنیدم از دانا مفسر

ناصرخسرو

ناصرخسرو، رزمنده، اندیشمند و سخنور

درآمد

یکی از سیماهای پرتوان که مغناطیسش آشنایان به فرهنگ اقوام ایرانی را به خود می کشد فیلسوف، شاعر، نویسنده و مجاهد سترگ، «حجت زمین خراسان»، حکیم ابومعین حمیدالدین ناصربن خسرو قبادیانی مروزی است. وی یکی از غولان و کلانان اندیشه سخن است که جمع تابناکی از آنان در دوران رستاخیز و نوزایی قرن های چهارم تا هفتم هجری در اکناف فلات ایران طلوع کردند. در کارنامه قطور روشنفکران ایران همچون ناصر خسرو با همه ویژگی های زندگی و فعالیت معنویش اندک بل نایاب است. چنان استواری و شیوایی در بیان، ژرفا و شور در کلام، درایت در احتجاج، استقامت در نبرد، و سرسختی در امید در یک جا و در کمتر کسی میسر گردیده است. وی یکی از صاحبان آن روان [های] بی تاب و بی آرامی است که ویژه شاعران، قهرمانان، آغازگران، طلایه داران و همه کسانی است که زندگی عادی در چارچوب سنن و رسوم و قوانین و موازین را بر نمی تابند و گمشده ای دارند و بانگی در درون خود می شنوند و شعله ای در نهادشان فروزان است. ناصرخسرو نه تنها از جهت شخصیت والای معنوی خود شگرف است، بلکه در زندگی دیرنده خویش راهی پرسانحه و همراه با دگرگونی پیموده است که آن نیز در تاریخ مردان ادب و تفکر میهن ما همانند چندانی ندارد. این پژوهنده پرمایه و سخت کوش از مولتان هند و بدخشان افغان تا قیروان و سودان و از ارمنیه و آسیای صغیر تا بحرین و لحسا و قطیف را به قدم سیاحت و گاه پای پیاده در نوشته و با چنتای طلب و عطش جست و جو و «خورجینگی» انباشته از کتاب در بخش عمده ای از جهان اسلام آن عصر به دنبال گمشده خود «حقیقت» گشته است. در زندگی دردناکش فاجعه و حماسه زندگی مردی آرمان پرست منعکس است. هنوز بسی از مرگش در زاویه قریه دور افتاده یمگان نگاشته بود که نامش با افسانه ها درآمیخیت. از زمان تالیف آثارالبلاد قزوینی (نیمه دوم قرن هفتم) گرفته تا عصر نویسندگان تذکره های معروف هفت اقلیم و آتشکده توصیف ناصر خسرو به مثابه مردی از مستوفیان و وزیران خلافت (!) بر علوم غریبه و سحریات دست داشته، طلسم اعظم می ساخته، به ستاره مریخ التجا می برده، اجنه را به خدمت می گماشته، با ملک ملاحده بحث های فلسفی در می پیوسته، آمده است. خود این افسانه گون شدن زندگی یک مرد شهیر که از مختصات روانی توده های عقب مانده است، نوعی تظاهر بلندپایگی این مرد در دیده آن توده هاست. بیهوده نیست که کسانی مانند ابن سینا و شمس الدین حافظ در زندگی یا اندکی پس از خاموش شدن شمع آن، وارد دیار غریب و گیرای افسانه ها می شوند. گور محقر ناصر در دره های خاموش شده شمع گردآلود بدخشان هم اکنون نه تنها در دیده اسماعیلیان، بلکه ساکنان سنی مذهب اطراف آن نیز مزار مقدسی است.

در باره زندگی و افکار و آثار ناصر خسرو اسناد و منابع و آثار تحقیقی بسیار جالب و جامع فراوان است. صرف نظر از تذکره نویسان قدیم، جمعی از پژوهندگان ایرانی مانند تقی زاده، علی اکبر دهخدا، محمد تقی بهار، مجتبی مینوی، م. غنی زاده، دکتر ارانی، سعید نفیسی، بدیع الزمان فروزان فر، دکتر محمد معین، دکتر ذبیع الله صفا، دکتر عبدالحسین زرین کوب، دکتر رضازاده شفق، دکتر غلامحسین صدیقی، دکتر مهدی محقق و غیره و گروهی از پژوهندگان اروپایی مانند هرمان اته، ادوارد براون، هانری کربن، شارل شفر، و. ایوانف، ی. س. براگینسکی، ادلمان، اندره برتلس، ب. و. نیکیتین و دیگران در باره ناصر تحقیق و تفحص کرده اند و گاه (مانند و. ایوانف) از کارشناسان معروف مذهب اسماعیلی و یا اندره برتلس از دانشمندان معاصر شوروی کتابی در باره اش نگاشته اند و نکات شنیدنی و گفتنی بسیار را به میان کشیده اند. به علاوه، خوشبختانه آثار رنگارنگی از شعر و نثر ادبی و فلسفی ناصر در دست است و می توان با مطالعه آن ها به کنه اندیشه و احساس او پی برد. بنابراین، نگارش شرحی جامع و مانع در باره ناصر که هم دوران او و حیات شخصی اش را تشریح کند، هم آثار ادبیش را از جهات شکل و مضمون نقادی نماید و به مقایسه این آثار با آثار هم عصر دست زند و منابع الهام آن را روشن گرداند و هم افکار فلسفی و مذهبی اش را در پیوند با جوی ها و شط های فکری آن ایام توضیح دهد، کاری بزرگ و دشوار است. بدیهی است که بررسی اجمالی کنونی در صفحات معدود به هیچ وجه مدعی انجام چنان وظیفه خطیر، لازم و مطلوب نیست.

نگارنده این سطور، مانند بسیاری از هموطنان، از دیرباز و از ایام کودکی و جوانی گوش جان به صلای پر صلابت ناصر سپرده و شیفته معنویت پارسایانه و پیکارجویانه وی بوده است؛ به ویژه در شعر ناصر خسرو شیوه تلفیق کلام و طرز تفکر بدیعی و منطقی وی «آنی» می دیده که پیوسته تاثیر شگرف در ژرفای ضمیرش باقی می گذاشته است. از همین رو، به پذیره الفت دیرین روحانی خویش و از دیدگاه جهان بینی علمی و انقلابی و یا بهره گیری از پژوهش هایی که تا کنون در زمینه ناصر شناسی شده است، می خواهد گرده ای از آن چهره ارجمند ترسیم نماید. سود این کار از جمله در آن است که نیروی سرمشق و غرور وراثت در پرورش صفات نیک و انگیختن جهده های نجیبانه موثر است و اگر بررسی تاریخ گذشتگان مایه علو معنوی آیندگان نمی شد، پس از بررسی سراپا کاوشی فضل فروشانه و عبث می بود. به قول شاعر: