برخی بررسی ها...- احسان طبری (62 )

جنبش اسماعیلی

از افتخارات مردم ایران است

جنبش اسماعیلی را باید به حساب جنبش مردم ایران علیه سیطره خلفای عباسی و چاکران آنان، امیران و سلاطین و اشراف ایرانی گذاشت.

اگر لشگر جرار مغول به ایران نمی آمد، روشن نبود که امیران محلی بتوانند بر خداوندان الموت غلبه کنند. از جهت ایدئولوژیک، جنبش اسماعیلی موجی از جنبش تشیع به عنوان پرچم مسلکی و مرامی ایرانیان علیه خلافت است. درست است که دین اسماعیلی در ایران فاتح نشد، ولی کیش اثنی عشری سرانجام پیروز گردید و از این جهت باید گفت که تلاش ها بی ثمر و عبث نیافتاد و بالاخره به جایی رسید. جنبش اسماعیلی با فعالیت همه جانبه خود از مهم ترین جنبش های تاریخ است و از این که مرکز فعال این جنبش و میدان خلاقیت آن ایران بود، مردم سرزمین ما حق دارند بدان ببالند.

فصل بیست و چهارم

جایگاه و اهمیت تاریخی

چنین است وصفی کوتاه از تاریخ پرشور اسماعیلیه. تردیدی نیست که برای بررسی این جنبش نگاشتن کتابی لازم است و در فصلی کوتاه جز بیان فهرست وار از وقایع و اشخاص ممکن نیست. با این حال، همین مختصر نیز نشان می دهد که اسماعیلیه هم از جهت ایدئولوژیک و هم از جهت سازمانی و هم از جهت موفقیت های عملی یکی از جالب ترین فرق مذهبی، سیاسی و اجتماعی تاریخ اند.

جنبش اسماعیلی را باید به حساب جنبش مردم ایران علیه سیطره خلفای عباسی و چاکران آنان، امیران و سلاطین و اشراف ایرانی گذاشت. این جنبش قشرهای فقیر و متوسط شهر و دهقانان را دربر می گرفت. جنبش چهره خود را در دو دوران «دعوت قدیم» و «دعوت جدید» تغییر می دهد. در «دعوت قدیم» شیوه عمده تعلیم و تبلیغ است. درست است که در این دوران نیز سخت گیری های وحشیانه ای نسبت به اسماعیلیه می شود (مانند قتل عام اسماعیلیان در سال 331 در زمان نوح بن نصر سامانی و تدارکات عضدالدوله برای حمله به مصر و برانداختن فاطمیان)، ولی نبرد واقعی را با آنان سلطان محمود غزنوی و سپس به ویژه سلجوقیان آغاز می کنند. طغرل و ملک شاه و سلطان محمد سلجوقی هر یک ضربات سنگینی بر اسماعیلیه وارد می سازند. تغییر روش هیات های حاکمه در ایران که بنا به الهام و اصرار خلفای عباسی انجام گرفته بود، اسماعیلیه را وا می دارد که دست به روش های قهرآمیز بزنند. اگر در دوران «دعوت قدیم» بیشتر توجه اسماعیلیان به روشنفکران و رجال دولتی است، در دوران «دعوت جدید» توجه آنان به جلب دهقانان و فقرا است. از همین رو، اسلوب تعقلی و راسیونالیستی تبلیغ دوران اول به اسلوب های دیگری که می توانست در توده های عقب مانده و جاهل و مذهبی آن روزی موثر گردد، بدل می شود. به جای مردان فکر و احتجاج مانند ناصرخسرو، مردان عمل و پراتیک از نوع حسن به میدان می آیند. تروریسم به حربه نبرد مبدل می شود. حسن رابطه با مصر را هم می برد و از آن تاریخ جنبش اسماعیلی به جنبش قهرآمیز توده ها علیه خلافت و سلطنت و اشرافیت بدل می شود. اسلوب جدید مبارزه توانست رعبی عظیم در دل ها بیافکند، ولی روشن بود که جنبش اسماعیلی نمی توانست به علت خطاهای فکری و اسلوبی خود دوام آورد. محتشمان اسماعیلی خود را در قلعه محصور ساختند و پس از آن که پیشوای پرعزم و ابتکاری مانند حسن و جانشین لایق او بزرگ امید را از دست دادند، دیگر نتوانستند به کار خود رونقی درخورد بدهند. با این حال، اگر لشگر جرار مغول به ایران نمی آمد، روشن نبود که امیران محلی بتوانند بر خداوندان الموت غلبه کنند.

از جهت ایدئولوژیک، جنبش اسماعیلی موجی از جنبش تشیع به عنوان پرچم مسلکی و مرامی ایرانیان علیه خلافت است. درست است که دین اسماعیلی در ایران فاتح نشد، ولی کیش اثنی عشری سرانجام پیروز گردید و از این جهت باید گفت که تلاش ها بی ثمر و عبث نیافتاد و بالاخره به جایی رسید.

جنبش اسماعیلی با فعالیت همه جانبه خود از مهم ترین جنبش های تاریخ است و از این که مرکز فعال این جنبش و میدان خلاقیت آن ایران بود، مردم سرزمین ما حق دارند بدان ببالند. نام داعیان و مجاهدان اسماعیلی که در راه آرمان های به شکل نسبی مترقی زمان خود بی باکانه رزمیدند، ثبت صحیفه جاوید تاریخ است و می تواند الهام بخش مجاهدان امروز میهن ما باشد.