تجزیه پیچیده

طبقاتی در میان

عشایر کردستان

علی گلاویژ – 58

با گذشت زمان نظرات و فاکت های راجع به تجزیه عالم عشیره ای به طبقات و اقشار حاکم و محکوم به تدریج افزایش می یافت. این فاکت ها در همه ولایات و مناطق کردستان واقعیت عمده اجتماعی را که همانا طبقات و مقابله طبقاتی بود در خود مجسم می ساخت. مثلا، روزی و روزگاری 800 خانواده عشیرت سوران بر 12 هزار خانوار غیر عشیرتی ساکن راندوز مسلط شده بودند و یا 30 خانواده عشیرت مل بر چند هزار خانوار کشاورز و دامدار حاکمیت می کردند و 250 خانواده عشیرت منگور بر 3000 خانوار توده غیر عشیرتی تسلط داشتند و یا 800 خانواده عشیرت قره پاپاق بر قریب 5 - 4 هزار خانوار مکری و مامش و مقدم منطقه سلدوز تسلط یافتند. ریج در آغاز قرن 19 بر این عقیده بود که یک پنجم اهالی مناطق عشیره ای کردستان قشر اجتماعی حاکم، یعنی عشیرت و بقیه بخش محکوم جامعه، یعنی غیر عشیرت هستند.

بدین ترتیب، دو قطب متضاد و عمده اجتماعی که در عالم عشیره ای در مقابل هم قرار داشتند عبارت از صاحبان اراضی (عشیرت) و توده های بی زمین زیر سلطه آنها بودند. پروسه های عمده ای که موجب پیدایش و توسعه این قطب های متضاد می شد عبارت بود از شتاب فزاینده و توسعه و تعمیق نابرابری ثروت، جدا شدن هر چه بیشتر حقوق ها از وظیفه ها، محرزتر شدن مواضع سلطه گرانه خاندان های "معتبر" و غیره. تاریخ 150 خانوار جاف که در قرن 17 از منطقه جوانرود مهاجرت کرده بودند دلیل بر این واقعیت ها بود. اولاد همین جاف ها و جاف های دیگری که در دو قرن بعد به آنها پیوستند در پایان قرن 19 به 42 طایفه تقسیم می شدند که بر توده عظیمی از مردم غیر عشیره ای حکمرانی می کردند. فرق ثروت در میان افراد عشیرت جاف و افراد غیر عشیره ای زیر سلطه آنان به تدریج بیشتر می شد. مثلا ثروت شخصی محمود پاشا که در اواخر قرن 19 بر جاف های غربی حکومت و ریاست می کرد، معادل 300 هزار لیره طلا بود. ولی در برابر او، ثروت داراترین خانوار غیر عشیره ای زیر سلطه جاف، به گفته یکی از اسناد موجود، در حدود یک راس مادیان و کره اش، 15 راس گاو، 23 گوساله، 3 الاغ، 100 گوسفند و 120 راس بز بود. در میان توده های غیر عشیره ای هزاران خانوار دیگر وجود داشتند که جز چند راس بز و گوسفند ثروت دیگری نداشتند و حتی از این نیز محروم بودند.

در جمعبندی مطالب فوق باید گفت که بدین ترتیب عشیرت کردستان در سیر تکاملی خود با تضعیف روابط اتنیک داخلی، رشته های "برادری" را به طور نهایی قطع نمود و با اشغال اراضی و تحکیم هرچه بیشتر سلطه اجتماعی خود بر کشاورزان و دامداران بی زمین و بی مرتع، بقایای اصول "برابری" و "آزادی" را که از قرن ها قبل متزلزل گشته بود نیز از میان برداشت. محتوای این روند، تعمیق تجزیه طبقاتی و گسترش ستم طبقاتی در عالم عشیره ای بود. ریج در سال 1820 می نوشت که وضع اسفبار دهقانان کرد در زیر سلطه عشایر، از بسیاری لحاظ به وضع بردگان سیاه پوست هندوستان باختری شباهت دارد. شاید با مشاهده چنین وضعی بود که برخی از محققین بر سبیل اغراق و مبالغه می گفتند در کردستان مناسبات سرواژ برقرار است.

ج- ترکیب اجتماعی توده هایی که در زیر سلطه عشیرت قرار داشتند. در قرن 19 و بعد از آن دو گروه عوامل با ماهیت های مختلف در رشد مناسبات اجتماعی کردستان تاثیر می کردند. یک گروه از این عوامل جلو تعمیق تجزیه طبقاتی را می گرفت. ولی گروه دیگری آن را تسریع می نمود. از جمله عوامل گروه اول می توان از سلطه و جان سختی اقتصاد طبیعی و ضعف تقسیم اجتماعی کار، ادامه "اشتراک" آرکائیک به درجات مختلف در مالکیت ارضی و مناسبات اجتماعی و بقای اتحاد جنگی و سیاسی در داخل عشیرت، ادامه طرز زندگی نیمه کوچ نشینی – نیمه اسکان در بسیاری از مناطق و عوامل دیگر از این قبیل نام برد. عوامل گروه دوم که عوامل بالنده بوده و مقاومت عوامل گروه اول را پس می زدند، عبارت بودند از نفوذ سرمایه داری در اقتصاد روستایی و گرایش هرچه بیشتر به سوی گسترش مناسبات کالایی- پولی در این اقتصاد. البته عوامل دیگری نیز بودند که طی قرن های متمادی در کشورهای نظیر ایران به تعمیق تجزیه طبقاتی تکان داده اند، از قبیل: اشغال و غارت اراضی، فشار مالیاتی از جانب صاحب زمینان و دولت، فروپاشی کمون های دهقانی و غیره.

مسئله تجزیه طبقاتی در کردستان را به صورت های گوناگون تصویر نموده اند. مثلا، گلموت کریستوف، کردها را به چهار گروه زیر تقسیم می کرد:

1- دامدارانی که در مناطق کوهستانی ترکیه و هم مرز با ارمنستان، سواحل علیای رودخانه کر (ارس علیا)، حوزه رودخانه های مراد و فرات و اطراف دریاچه وان زندگی می کنند.

2- دامداران ساکن نواحی جنوبی کوهستان آرارات

3- رزمندگان کوچ نشین ساکن در مناطق مرزی

4- نیمه کوچ نشینان،

نیکیتین نیز با این تقسیم بندی موافق بود. این تقسیم بندی اگر به مثابه بیانگر گروه های مختلف اجتماعی جامعه کردستان عرضه شود، البته مردود خواهد بود. زیر نه دامدار بودن، نه کوچ نشینی، نه رزمنده بودن و غیره نمی تواند منسوبیت طبقاتی فرد و یا جمعیتی را معین کند. هر یک از چهار گروه مذکور در فوق در داخل خود به قطب های اجتماعی متضاد تقسیم می شد. هم دامدار استثمارگر و هم دامدار استثمار شونده، هم رزمنده حاکم و هم رزمنده محکوم وجود داشت. محققان دیگری دهقانان ایران را طبق حرفه مثلا: غله کار، صیفی کار، باغبان، شبان، گاوبند، سربنه، دشتبان، میراب، صیاد، پیله ور، و غیره. تقسیم بندی کرده اند و مدعی شده اند که کسانی که جامعه را به طبقات تقسیم می کنند و دهقان را در مقابل مالک می گذارند گویا جز ضرر کار دیگری انجام نمی دهند. این نظرها هم از لحاظ علمی نادرست است و هم جهت علمی برخلاف منافع توده های عظیم خلق زحمتکش است. زیرا نفی وجود طبقات استثمار کننده و استثمار شونده در جامعه طبقاتی کاری است که سودش عاید استثمارگران می شود.

برای داشتن تصور حتی المقدور درست در باره مسئله مطروحه، باید به این سئوال پاسخ داد که آیا در قرن 19 در روستاها و چادرهای کردستان کدام فیگورهای اجتماعی زندگی می کردند؟