برخی بررسی ها... احسان طبری (58 )

ارزیابی طبری سالخورده

از عبدالکریم سروش جوان

طبری بسیار انسان منصفی بود. منطق و استدلال همراه با خوی انسانی که در او نهادینه بود، اجازه نمیداد قضاوت هائی بکند که آلوده به رقابت و کینه و حسادت باشد. برای مثال، در پایان یکی از جلسات مناظره تلویزیونی بعد از انقلاب با مصباح یزدی و عبدالکریم سروش، در یک جلسه خصوصی به هاتفی که آثار سروش را بسرعت می خواند و خلاصه ای از آنها را برای مناظره بعدی در اختیار طبری می گذاشت، این ارزیابی فیلسوفانه و انسانی را از سروش کرده بود: "با آن که جوان است، خوب خوانده و خوش به حالش که هنوز سالها وقت دارد برای افزودن بر دانش و آگاهی اش"!

آیا در سروش و یا مصباح یزدی چنین آزادگی، برای تمجید رقیب مناظره ای خود که علاوه بر تسلط بر دو فلسفه ماتریالیستی و ایده آلیستی، نویسنده، شاعر، سیاستمدار، ادیب و محقق بود.

فصل بیست و سوم

منطق دئونتیک و مباحث آن

منطق دئونتیک یا «منطق وظایف اخلاقی» یا «منطق احکام اخلاقی» در آستانه جنگ دوم جهانی پدید آمد. معمولا مقاله آ. هوف شتایر و ج. س. کینسی منتشره در جلد 6 مجله فلسفه و علم تحت عنوان «منطق احکام امری» را سرآغاز پیدایش منطق دئونتیک می دانند. این حادثه در سال 1039 بوده است. بعدها آثار زیادی در باره منطق دئونتیک نشر یافته است که از آن جمله است اثر ج. فن رایت به نام منطق دئونتیک که در سال 1951 در جلد مجله ذهن چاپ شد. و نیز در همین سال در آمستردام کتاب مولف مذکور تحت عنوان تحقیقی در باره منطق حالات نشر یافت.

نکته مرکزی این جاست که منطق دئونتیک می خواهد ساخت منطق احکام اخلاقی را پیدا کند و اصول می خواهد منطق احکام فقهی را بیابد و هر دوی این احکام از احکام امری و روشی [هنجاری] (نرماتیف) هستند. از همین رو، با وجود آن که از زمینه مشخص بررسی ها و زمان و اشخاص بسیار دورند، بین آن ها مطالب و مباحث مشابه متعددی وجود دارد.

قبل از اجرای یک مقایسه، نخست با برخی مباحث دئونتیک آشنا می شویم.

در منطق دئونتیک از سه اصل اساسی صحبت می شود:

1- اصل توزیعی دئونتیک، عملی که خود ثمره انفصال دو عمل دیگر باشد، فقط و فقط در صورتی که یکی از آن دو عمل مجاز باشد، مجاز است.

2- اصل اجازه، خود عمل یا نفی آن مجاز شمرده شده است؛

3- اصل توسیعی اگر دو عمل نیک برای فرد واحد واجد اهمیت همانند باشد، در آن صورت حکم در باره مجاز بودن هر یک از این دو عمل دارای ارزش حقیقی همانند است.

علاوه بر این اصول، در منطق دئونتیک یک رشته احکام کلی وجود دارد که به عنوان نمونه برخی از آن ها را می آوریم:

- اجرای عمل مجاز نمی تواند به اجرای عمل ممنوع منجر شود (یعنی مجاز و ممنوع متضادند و عمل مجاز نمی تواند مقدمه عمل ممنوعه باشد)

- اگر اجرای آن چه را که بدان موظفیم، ما را به اجرای چیز دیگری موظف سازد، موظفیم آن چیز دیگر را نیز اجرا کنیم.

- اگر عدم اجرای برخی اعمال، ما را موظف کند که عمل را اجرا کنیم ما موظفیم که آن عمل را اجرا کنیم (یعنی حتی در صورت احتراز از اجرای عملی که ممنوع است ما موظفیم اعمالی را که تامین کننده این احتراز هستند، اجرا کنیم).

- اجرای عمل ممنوع ما را موظف می کند آن چه را می خواهیم بکنیم (یعنی اگر مجاز بودن عمل ممنوع را پذیرفتیم، حکم جواز اعمال ممنوعه را صادر کرده ایم).

- اگر عمل B واجب است، پس اجرای هر عمل دلخواه A، ما را موظف می کند که B را عملی کنیم.

برخی نتیجه گیری ها

این نمونه ها که از «اصول فقه» و «منطق دئونتیک» و گوشه و کنارهایی از این دو فن آوردیم شاید این نکته را نشان داده باشد که چه شباهت موضوعی و چه مشابهت در برخی جزییات بین این دو علم وجود دارد. مبحث «اجازه مطلق» و «اجازه مشروط» که فن رایت در منطق دئونتیک وارد می کند به مبحث «تعلیق» حکم به شرط، به صفت و به غایت که از آن سخن داشته ایم شبیه است. تقسیم طرفداران منطق دئونتیک از موازین اخلاقی به «تجویزات»، «مقررات»، «موازین اخلاقی»، «عرف و عادت» و «قواعد ایده آل» یادآور کتاب و سنت و اجماع و رای و قیاس است. اصل توسیعی تقریبا با استصحاب محتوای واحدی دارد. بحث دئونتیک در باره «اندیکاتیف ها» و مقدمات حکم نرماتیف، شباهت زیاد به مبحث «دلالت» و مبحث «علائق» در اصول دارد و، چنان که گفتیم، در این مباحث رابطه بی منطوق (آن چه که گفته می شود) و مدلول (آن چه که محتوای واقعی است) و ارتباطات آن ها مورد بحث قرار گرفته است. حکم دئونتیک «اگر اجرای آن چه که بدان موظفیم، مار را به اجرای چیز دیگری موظف سازد، ما موظفیم آن چیز دیگر را نیز اجرا کنیم» همان است که در «اصول»، «تعلیق حکم به شرط» نام دارد. یا حکم «اگر عمل B واجب است، پس اجرای هر عمل دلبخواه A، ما را موظف می کند B را عملی کنیم» یادآور این حکم اصول است: امر به شیئی مقتضی، علل و شروط و مقدمات آن شیئی را نیز ایجاب می کند.

ما مدعی نیستیم مطالب پیچیده را که طرح کرده ایم، به طور قاطع حل نمودیم، ولی تصور می کنیم که این طرح دارای مضمون جدی است. احتمال دارد طراحان منطق دئونتیک تا حدی از سنن «کازوییستیک» قرون وسطایی ملهم باشند. تا زمانی که تحقیق تاریخی ربط این جریانات (اصول فقه – کازوییستیک – دئونتیک) را نشان نداده است ما می توانیم بگوییم: مسلمین از جمله ایرانیان از پیشتازان منطق دئونتیک بوده اند، منطقی که مدعی است خواهد توانست ساختار درونی رفتار اخلاقی را روشن کند و شاید روزی پایه کدسازی و برنامه گزاری در این زمینه برای ماشین های سیرنتیک قرار گیرد!

برای مطالعه بخش های پیشین لینک های زیر را می توانید مطالعه نمایید:

1 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm

6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.ht

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.htm

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.htm

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.html