برخی بررسی ها.... - احسان طبری ( 59)

جنبش مذهبی و پر قدرت

اسماعیلیان در ایران و منطقه

فصل بیست و چهارم

شمه ای در باره جنبش اسماعیلیه

مقدمه

جنبش اسماعیلیه یا ملاحده یکی از بزرگترین و شاید بزرگ ترین جنبش متشکل و فعال ایرانی در قرون وسطی است. این جنبش قریب 400 سال در ایران و حتی 800 سال پس از انقراض فاطمیان مصر، که زمانی تکیه گاه سیاسی آن محسوب می گردید، در دژهای ملحدان اسماعیلی دوام آورد. زمانی این جنبش در میان روشنفکران ایرانی (مانند بلعمی وزیر، جیهانی وزیر، رودکی، شهید بلخی، فردوسی، ابوریحان بیرونی، ابوعلی سینا، ناصرخسرو و دیگران) نفوذ داشت و از انواع اشکال مبارزه از مسالمت آمیز تا قهرآمیز را آزمود و در هر زمینه تجاربی گرد آورد. بررسی این جنبش برای رزمندگان امروزی خالی از فایده نیست. حتی برخی از تجارب اسماعیلیان (مثلا در زمینه شیوه تبلیغ) می تواند جنبه جالب و سودمند خود را الی یومنا هذا حفظ کند. شمه ای که در این جا در باره این جنبش نگاشته می شود با همه کوتاهی خود پژوهش های متعددی را در مهم ترین و جالب ترین نکات خود منعکس می کند و اندیشه های عمده را برای تحلیل این پدیده مهم تاریخ کشور ما به دست می دهد. منبع عمده محققان اروپایی و ایرانی در مورد اسماعیلیه به ویژه جامع التواریخ رشیدی و جهانگشای جوینی است. در باره این فرقه کتب متعددی نوشته شده و ما در نگارش این بررسی از کتبی استفاده کرده ایم.

منشاء پیدایش

اسماعیلیه در ظاهر امر یک جنبش دینی و الحادآمیز است و از شعب و فرق مذهب اسلام به شمار می رود. با این حال، اسماعیلیان به ویژه قرمطیان پا را از حدود دین اسلام فراتر هشته بودند و عناصری از آیین های الحادآمیز ایرانی و غیر ایرانی را به خود جذب کرده بودند.

امام ششم شیعیان جعفر صادق را فرزندی بود به نام اسمعیل که در سال 133 هجری پیش از مرگ خود امام که در 148 هجری واقع شد، درگذشت. پس از جعفر صادق، به زغم شیعه اثنی عشری، امام موسی کاظم امامت یافت، ولی اسماعیلیه بر آن بودند که امام بر حق و سابع تام که دور هفت بدو تمام می شود (زیرا هفت در دستگاه وجود عددی مقدس و اسرارآمیز است) همانا اسمعیل است.

قرامطه که در بسیار نکات معتقداتی عین اسماعیلیه دارند، «سابع تام» اسمعیل را که قبل از امام درگذشته بود نمی شماردند، بلکه به نظر آن ها فرزندش محمد بن اسمعیل پس از مرگ امام ششم سمت امام یافته است. قرامطه محمد بن اسمعیل را نه تنها امام بلکه پیامبر اولوالعزم می دانستند. باری شخصی به نام میمون بن دیصان اهوازی ملقب به القداح در خوزستان و عراق و شام به دعوت این آیین پرداخت. وی مبلغی به نام خلف را به ری و قم، کاشان و طبرستان فرستاد و او در این نقاط پیروانی گرد آورد که به خلیفه شهرت یافتند. کار اسماعیلیه به ویژه از آن زمان بالا گرفت که مردی به نام عبیدالله مهدی معروف به «صاحب مغرب» و «قیم الامر» که نسبت به اسمعیل می رساند و خود را علوی می خواند، دعوت آشکار کرد. مرکز عمل وی در دیار مغرب بود. وی خویش را «مهدی آل علی» اعلام داشت و دولت اغالبه مغرب را برانداخت و در سال 297 هجری در قیروان مرکز قدرتی دایر کرد. عبیدالله مهدی سرسلسله فاطمیان است و آن ها توانستند در سال 358 هجری در زمان خلافت المعز فاطمی مصر را به تصرف درآورند و پایتخت را از قیروان به قاهره ببرند و در قبال خلفاءعباسی بساطی بگسترند و با آنان به رقابتی سخت و خونین بپردازند که داستانی شگرف در تاریخ دارد.

اسماعیلیه در ایران از همان آغاز پیدایش، چنان که گفتیم، سخت سرگرم فعالیت بودند و مبلغان (دعاه) فراوانی به اکناف وطن ما گسیل می داشتند. ما درباره مشاهیر این دعاه به موقع سخن خواهیم گفت.

قبل از آن که جنبش اسماعیلیه جان گیرد، آیین همانند آن، یعنی آیین قرمطیان در بحرین و یمامه و فارس کر و فری داشت. جنبش قرمطی در سال های 270 پایدار شد و حداقل سی سال قبل از پیدایش حکومت فاطمیان قیروان 90 سال پیش از تاسیس خلافت فاطمی در مصر وارد عرصه شده بود و قریب سی سال از پیدایش این خلافت راه افول پیمود. منظور از این سخن آن است که جنبش اسماعیلی و قرمطی در دورانی همزمان بودند و دوران طلوع نخستین با افول دومین مقارن است. شایان ذکر است که دشمنان کیش اسماعیلی آن را پیوسته قرمطی می خوانده اند و وقتی که محمود غزنوی می گفت که: «انگشت گرد جهان کرده ام و قرمطی می جویم»، مقصدش اسماعیلیان و حتی کلیه کسانی است که مهر آل علی در دل داشتند. در آغاز بین قرمطی و اسماعیلی از جهت اسلوب مبارزه نیز اختلاف بود. در حالی که قرمطیان معتقد به «قیام به سیف» (مبارزه قهرآمیز) و قتل و حرق مخالفان بودند، اسماعیلیه بعدها به این روش گرویدند.