برخی بررسی ها.... – احسان طبری (70 )

نابغه ای بنام ناصر خسرو

که نمی شناسند او را، آنچنان که باید

هر ایرانی منصفی، در مراحل اولیه شناختن احسان طبری در حیرت می ماند که چگونه یک انسانی می تواند این همه بداند، وقت داشته باشد و بخواند و در عرصه های مختلف صاحبنظر باشد. وقتی کسانی در نفی سیاسی و یا شخصیتی و یا دانشی طبری با کمترین آگاهی و انصاف دهان می گشایند کوچکی خود را به نمایش می گذارند. آدم هايی که کم میدانند و کم دانستن به آنها جسارت اظهار نظرهايی را می دهد شرم آور. این که در جمهوری اسلامی با طبری چه کردند را تاریخ بعنوان یک ننگ از آن یاد خواهد کرد، اما سهم کسانی که وظیفه حکومتی ندارند و مامور حکومتی نیستند اما بی آگاهی علیه او دهان می گشایند چیست؟

فصل بیست و هفتم

آثار ادبی، فلسفی و دینی ناصر

مردی پرشور و پرمایه چون ناصر طی عمر دراز خود بسیار سروده و نوشته است و سخن خود او بر این نکته گواه است:

منگر به این ضعف تنم، چونکه در سخن

زین چرخ پر ستاره فزون است اثر مرا

ولی از آن آثار فراوان تنها 9 اثر که مسلما از آن ناصر است، اکنون در دست است. این آثار عبارت است از:

1. دیوان: که در کامل ترین شکل آن که مورد نظر ماست اندکی بیش از یازده هزار بیت دارد و مسلما این تمام سروده های ناصر نیست، زیرا در منابع متعدد گاه اشعاری به ناصر نسبت داده شده که در دیوان وی نیامده است. این دیوان به تصحیح حاجی سید نصرالله تقوی و با مقدمه ي جامع تقی زاده و ذیل بر دیباچه از مجتبی مینوی و حواشی جالب از دهخدا در سال 1304 در مطبعه ي مجلس در تهران چاپ شده است. دیوان ناصر خسرو یکی از مهم ترین اسناد برای تحقیق درباره شخصیت روحی و معنوی ناصر است. متاسفانه، این دیوان به این شکل معایب زیادی دارد و امید است صاحب همتی آن را چنان که در خورد چنین اثر والا و داهیانه ای است تصحیح و تحشیه کند و با تفسیرات لغوی و ادبی و فلسفی لازم به طبع رساند.

2 و 3. دو مثنوی کوچک روشنایی نامه و سعادت نامه که اولی متضمن 592 و دومی مشتمل بر 300 بیت در پند و موعظه است و به ضمیمه دیوان نامبرده طبع گردیده است. انواع طبع های دیگر نیز از این دو مثنوی وجود دارد. در مورد مثنوی سعادت نامه، شادروان بهار در سبک شناسی (جلد سوم) تصریح دارد که از آن ناصر خسرو شریف اصفهانی متوفی سال 753 است نه متعلق به ناصر خسرو قبادیانی. از روشنایی نامه نسخه ای نیز به نثر در دست است که آن را و. ایوانف در 1949 در لیدن به طبع رسانده است.

4. سفرنامه: که از جهت تاریخ و جغرافیای تاریخی و ترجمه حال ناصر دارای اهمیت زایدالوصف است و بهترین طبع آن با مقدمه محمود غنی زاده سلماسی است و در سال 1341 قمری در مطبعه ي کاویانی در برلین به چاپ رسیده است. همان طور که شادروان ملک الشعراء بهار متذکر شده است، سبک انشای سفرنامه نسبت به زادالمسافرین و جامع الحکمتین و وجه دین قدمت کمتری را نشان می دهد که می توان علامت مداخله نسّاخان یا ناشی از کوشش برای ساده تر نوشتن باشد.

5. زادالمسافرین، اثر مهم فلسفی ناصر که وی در سال 453 هجری به نام خلیفه فاطمی المستنصر بالله نوشته است و با تصحیح ادیب هندی محمد بذل الرحمن در مطبعه ي کاویانی در سال 1340 قمری چاپ شده است.

6. وجه الدین که با مقابله محمد قزوینی و محمود غنی زاده و با مقدمه دکتر تقی ارانی، آن هم در مطبعه ي کاویانی در سال 1343 قمری به چاپ رسیده است و حاوی توصیف مذهب اسماعیلیان است. «خردمندی که این کتاب را بخواند، دین را بشناسد و برشناخته کار کند».

7. جامع الحکمتین که به اهتمام دکتر محمد معین و هانری کربن و مقدمه هر دوی آن ها به فارسی و فرانسه در سال 1333 در تهران به چاپ رسیده است و متضمن شرحی است که ناصر بر قصیده احمد ابن الحسن جرجانی نوشته است. ناصر این شرح را در سال 463 بنا به خواهش امیر بدخشان شمس الدین ابوالمعالی علی ابن اسد تدارک دیده است. شاعر و حکیم اسماعیلی ابوالهیثم در قصیده 82 بیتی خود سوالاتی را مطرح کرد و امیر بدخشان که خود اسماعیلی بود از ناصر در ایام اقامت یمگان خواست که بدان سوال ها پاسخ نویسد. بدین ترتیب، این اثر مهم فکری ناصر پدید شده است.

8 و 9. دو رساله خوان الاخوان و گشایش و رهایش که دستنویس اولی در کتابخانه ایاصوفیه است و در سال 1940 یحیی الخشّاب از آن در قاهره نسخه ای چاپ کرده است و دومی به تصحیح سعید نفیسی در شهر بمبئی در سال 1950 چاپ شده است. هر دو رساله در مسایل دینی است. رساله گشایش و رهایش پاسخ به سی سوال یک برادر دینی است و نشانه رهبری مشخصی است که ناصر از جریان اسماعیلی عصر خود می کرده است.

علاوه بر این 9 اثر، ناصر در آثار خود از یک سلسله آثار دیگر مانند بستان العقول، المفتاح و المصباح، دلیل المتحیرین، عجایب الصنعه، لسا العالم، اختیار الامام و اختیار الایمان، الدلیل، غرایب الحساب و عجایب الحساب نام می برد که در دست نیست.

علاوه بر این آثار که تعلق آن به ناصر مسلم است، کتبی مانند سرّ الاسرار در تسخیر کواکب و اکسیر اعظم در منطق و قانون اعظم در علوم عجیبه به ناصر نسبت داده می شود که این انتصاب محل تردید جدی است.

آفرینش ادبی ناصر

ناصر در آفرینش ادبی خود که به طور عمده و حتی انحصاراً منظوم است چه از جهت شکل و شیوه بیان هنری و چه از جهت محتوا و مضمون هنرمندی نوآور است.

در شهر مرو شاهجان که ناصر آغاز عمر را در آن جا به سر آورده است، کسايی مروزی شاعر معروف آن دوران شهرتی فراوان داشت و مسلما مکتب شعری کسایی خواه از جهت زبان فصیح و طنین قصائد و دقت در توصیف طبیعت و خواه از جهت توجه به پند و موعظه و انتقاد از ابنای عصر در ناصر موثر بوده است. ناصر خود متذکر می گردد که پیوسته او را در نظر داشته است. با این حال، تفاوت کیفی عظیمی ما بین دو شاعر وجود دارد.ناصر چه بسا از راه مفاخره شعر خود را پرندی لطیف و شعر کسایی را کسای خشن می نامد. نوآوری ناصر از جهت شکل و بیان هنری در نکات زیرین است:

1. مراعات تنوع در بحور و اوزان شعری و توجه ویژه ای به بحور نامطبوع. از این بابت ناصر مانند مولوی دردی و وسواسی خاص برای موسیقی شعر دارد و برای بیان مطالب خود، برای قصاید فوق العاده شیوای خویش که گاه با وصف دل انگیزی از طبیعت آغاز و به مشتی شکوه و پند و عتاب و خطاب و بحث و مناظره دینی و فلسفی ختم می شود، آهنگ های غریب، نادر، دلکش و آسمانی بر می گزیند. چند نمونه بیاوریم:

مرد را خوار چه دارد؟ تن خوشخوارش

چون ترا خوار کند، چون نکنی خوارش؟

سخت تر عیب جهان پیش خرد چیست؟ فناش

پیش این عیب سلیم است بلاها و عناش

چون گشت جهان را دگر احوال عیانیش

زیرا که بگسترد جهان راز نهانیش

در دلم تا به سحرگاه شب دوشین

هیچ نار امید این خاطر روشن بین

صبا باز با گل چه بازار دارد

که هموارش از خواب بیدار دارد

2- دقت و غناء در لفظ و استحکام استثنایی در بیان مطلب. اگرچه در دوران ناصر زبان فارسی هنوز دچار بیماری آوردن مترادف و عبارت پردازی های متصنع نشده بود، اما ناصر در این زمینه به ویژه در نظم جایی خاص دارد که آثارش را در نظر حتی اندک آشنایان به ادب فارسی نسبت به اثار دیگران (عینا مانند آثار مولوی و سعدی و نظامی و حافظ) سخت ممتاز می کند. انبوه الفاظ در اختیار تفکر حکمی و عقلایی ناصر است و او آن ها را به مدد خیال نازک چنان استادانه ردیف می کند و به کمک تفکر عمیق چنان عبرت آموز بیان می دارد که گاه معجزه آساست. به همین جهت یک سلسله از قطعات ناصر از قبیل «روزی ز سر سنگ عقابی به هوا خاست»،

«چو تیغ به دست آری مردم نتوان کشت»،

«نشنیده ای که زیر چناری کدو بنی»،

«بار خدایا اگر ز روی خدایی»،

«نکوهش مکن چرخ نیلوفری را»،

«ناصر خسرو به راهی می گذشت»

و غیره، همانند

«بنی آدم اعضای یکدیگرند» از سعدی

و «مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو» از حافظ،

از معروف ترین قطعات فارسی است. نگارنده طی مطالعه دیوان ناصر خسرو مشاهده کردم که هنوز بسیاری از بخش های قصاید ناصر که به حق می توان آن ها را از آثار طراز اول ادبی دانست، شهرت لازم را کسب نکرده است و علاوه بر متن انتقادی دیوان، باید گزیده ای از این اشعار به طرز پسندیده ي امروزی عرضه شود تا جلوه ي درخورد خود را کسب کند. آن چه مشهود شده، شاید خمس آن چیزی است که سزاوار همان شهرت است.

برای مطالعه بخش های گذشته لینک های زیر را می توانید ببینید:

1 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm

6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.ht

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.htm

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.htm

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.html