"ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57" – بخش 37

با سقوط دیکتاتور

شیرازه استبداد از هم گسیخت

رویدادهای سال 1321 متاثر از سرنگونی دیکتاتوری رضا شاه از یکسو، و عوارض و عواقب ناشی از جنگ دوم جهانی است. گرسنگی، تیفوس، مرگ و بی سازمانی دولتی سراسر ایران را در می نوردد. فروغی مرد تدبیر و سیاست، پس از 6 سال حبس خانگی رضاشاه، برای بدرقه شاه مستبد به دربار بازگشت و دست ولیعهد او را گرفت تا راه رفتن یادش بدهد و بارها زیر گوشش خواند که راه پدر را نرود و به قانون اساسی وفادار بماند. درباره رویدادهای این سال بدلیل اهمیتی که دارد، مطلب جداگانه ای را تدوین کرده ایم تحت عنوان "شاه جوان نیز قدم در راه بی بازگشت استبداد گذاشت" که می خوانید.

سال 1321

فروردین ماه

1 – محمد رضا پهلوی نخستین قانون اساسی ایران که به توشیح مظفرالدین شاه قاجار رسیده بود را به آقای محتشم السلطنه اسفندیاری رئیس مجلس داد تا در کتابخانه مجلس شورای ملی حفاظت شود. این قانون در اختیار صنیع الدوله اولین رئیس مجلس شورای ملی بوده است که توسط مصطفی قلی هدایت (فهیم الدوله) به شاه جدید ایران تسلیم شده بود.

2 – برای توزیع کوپن های قند و شکر و ارزاق عمومی امروز مردم تهران حق خروج از خانه های خود را نداشتند. سه هزار مامور دولت کار توزیع را انجام دادند.

3 – به مناسبت کمبود مواد غذایی اسفندیاری رئیس مجلس شورای ملی دستور داد در باغ بهارستان سیب زمینی و حبوبات کاشته شود.

4 – خطوط اتوبوسرانی شهر تهران اعتصاب کرده دست از کار کشیدند. علت اعتصاب کمی نرخ کرایه می باشد کرایه شهر برای هر نفر دهشاهی است.

5 – نان تهران به علت بدی و آلودگی قابل خوردن تشخیص داده نشد.

6 – عده زیادی از مردم لهستان که در خاک شوروی اقامت داشتند وارد ایران شدند. محل سکونت آنها بیرون دروازه دوشان تپه و بیمارستان ناتمام هزار تختخوابی در نظر گرفته شد.

7 – هاشم عربشاهی رئیس سابق آگاهی که مورد تعقیب دادستان دیوان کیفر می باشد در زندان شهربانی در سن 73 سالگی درگذشت. وی متهم به شکنجه و آزار برای گرفتن اقرار به زندانیان بوده است.

8 – ایران با دولت ژاپن قطع رابطه کرد. نجم وزیر مختار ایران از توکیو احضار شد. به وزیر مختار ژاپن در تهران اخطار گردید با اعضاء سفارت ایران را ترک نمایند.

9- احمدی (معروف به پزشک احمدی) پزشک مجاز بهداری شهربانی که متهم به قتل چند نفر از رجال توسط آمپول هوا بود در عراق دستگیر و تحویل ایران گردید.

اردیبهشت ماه

1 – بازپرس دیوان کیفر قرار بازداشت فتح الله پاکروان استاندار سابق خراسان و نایب التولیه آستانقدس رضوی را صادر کرد. در زمان استانداری وی قیام گوهرشاد پیش آمد و عده زیادی کشته شدند. مدرس نیز در کاشمر در دوران حکومت وی تلف گردید.

خرداد ماه

1 – روزنامه کیهان به صاحب امتیازی عبدالرحمن فرامرزی و مدیریت و سردبیری دکتر مصطفی مصباح زاده از امروز انتشار یافت.

2 – همدستان رشید عالی گیلانی (عامل کودتای شکست خورده برای تبدیل عراق به متحد هیتلر) در عراق در محکمه نظامی محاکمه شدند سه نفر محکوم به اعدام و بقیه به حبس های طولانی محکوم گردیدند. حکم اعدام اجرا شد.

3 – نان در سراسر کشور جیره بندی شد.

4 – به دنبال اعتصاب وسائط نقلیه شهری نرخ اتوبوس و سواری افزایش یافت. اتوبوس شهری برای هرنفر یک ریال و نیم، قلهک دو ریال و نیم، تجریش سه ریال، اتومبیل سواری برای هر نفر سه ریال، قلهک 4 ریال، تجریش 5 ریال.

5 – بیماری تیفوس در تهران همه جا را گرفت و روزانه چندین صد نفر از این بیماری هلاک می شوند. اطباء موظف شدند آدرس بیماران تیفوسی را به دولت بدهند.

6 – باغ منظریه در اختیار مهاجرین لهستانی قرار گرفت.

7 – اداره ای به نام نظارت خواروبار برای اجرای قانون منع احتکار و تنظیم امور خواروبار کشور تحت نظر نخست وزیر تشکیل گردید. سرهنگ محمد علی صفاری به ریاست اداره مزبور منصوب شد.

تیر ماه

1 – طبق تصمیم دولت جیره بندی سیگار در کشور به مرحله اجرا درآمد و هر نفر دو نخ و نیم سیگار سهمیه دارد.

2 –سرهنگ نیرومند رئیس سابق زندان مرکزی به مناسبت آزار و اذیت زندانیان بازداشت شد.

3 – به مناسبت کمیابی وسائط نقلیه دولت دستور داد تا سازمانهای اداری و بازرگانی از وسائل غیر موتوری مانند گاری، دوچرخه، شتر، الاغ استفاده نمایند. مذاکره برای وارد کردن سه هزار شتر از هندوستان آغاز گردید.

مرداد ماه

1 – نخستین جلسه محاکمه متهمین شهربانی در محل دیوان کیفر کارکنان دولت آغاز گردید. ریاست دادگاه با موسوی زاده یزدی و دادستانی با دکتر جلال عبده است. متهمین عبارت است از: سرپاس رکن الدین مختار- پاسیار منصور وقار – یاور جهانسوز – پاسیار راسخ – یاور مقدادی – پاسیار نیرومند – پزشک احمدی و عده زیادی از مامورین اداره آگاهی. محاکمه متهمین قریب پنجاه روز به طول انجامید سرانجام رکن الدین مختار به هشت سال زندان با اعمال شاقه محکوم گردید. بقیه متهمین هر یک از ده سال تا یکسال محکوم شدند عده ای هم از جرائم منتسبه برائت حاصل نمودند. ضمنا دادگاه پرونده قتل سردار اسعد بختیاری – سید حسن مدرس – فرخی یزدی – دکتر تقی ارانی را جنایی تشخیص داد و برای رسیدگی به دادگاه جنایی تهران ارسال نمود. در جریان بازداشت متهمین شهربانی پاسیار رفیع نوایی رئیس شهربانی مشهد و عربشاهی آگاهی در اثر ابتلاء به بیماری تیفوس قبل از محاکمه در زندان جان سپردند.

2 – وینستون چرچیل نخست وزیر انگلیس وارد تهران شد. ژنرال ویول فرمانده کل نیروی هندوستان همراه او بود. قوام السلطنه نخست وزیر پیرامون مسائل ایران و جنگ با چرچیل مذاکره کرد. چرچیل پس از 24 ساعت توقف در تهران به مسکو پرواز نمود.

شهریور ماه

1 – ویندل وینکی نماینده مخصوص روزولت رئیس جمهور آمریکا وارد تهران شد.

2 – لایحه اجازه انتشار سه میلیارد ریال اسکناس به مجلس داده شد.

مهر ماه

1 – نخست وزیر لایحه تاسیس وزارت خواروبار را به مجلس تقدیم نمود و آقای مهدی فرخ را به سمت وزارت خواروبار معرفی کرد.

2 – احمد قوام نخست وزیر و وزیر جنگ شد و ستاد ارتش را ضمیمه وزارت جنگ نمود.

3 – دولت لایحه انتشار دو هزار میلیون ریال اسکناس به منظور تهیه خواروبار ومعاملات خارجی را به مجلس برد.

آذر ماه

1 – محمد علی فروغی ذکاءالملک وزیر دربار و نخست وزیرسابق درسن 67 سالگی درگذشت. وی دراواخر سلطنت ناصرالدینشاه کار خود را با معلمی و مترجمی آغاز کرد. بعد از مشروطیت و فوت پدر عنوان و لقب او را پیدا کرد و به ریاست مدرسه سیاسی منصوب شد و در دوره دوم مجلس شورای ملی چندی ریاست داشت. بعد در غالب کابینه ها وزارت یافت. مدتها ریاست دیوانعالی کشور با او بود. سه بار به مقام نخست وزیری رسید در فلسفه و ادبیات فارسی مقامی والا داشت.

2 – در اثر کمبود و نامرغوبی نان و فشار زندگی و نبودن مایحتاج اولیه و پایین بودن دستمزدها بامداد امروز عده زیادی از دانش آموزان و دانشجویان در میدان بهارستان گرد آمدند. تدریجا عده زیادی از مردم هم به آنها ملحق شدند و به هیئت اجتماع وارد صحن بهارستان گردیدند و در موضوع نان و مواد غذایی با نمایندگان به بحث و جدل پرداخته بنای اهانت را به آنها گذاشتند وقتی تعداد جمعیت زیاد شد مردم به مجلس حمله کردند. عده ای از نمایندگان را مورد ضرب و شتم و هتاکی قرار داده به شکستن میز و صندلی و تابلوهای مجلس مبادرت نمودند دسته ای نیز به غارت پرداخته و اموال نفیس مجلس را به یغما بردند. به دنبال گرد آمدن مردم در مجلس تدریجا بازار تهران تعطیل شد و عده ای به چپاول مغازه های خیابان های نادری، شاه آباد، اسلامبول، لاله زار مشغول شدند و شهر تهران از حالت عادی خارج شد. پلیس و نظامیان قادر به جلوگیری از بلوای مردم نگردیدند.

3 – مردم در همین روز خانه نخست وزیر را به آتش کشیدند و اثاثیه او را به غارت بردند.

4 – عباس مسعودی و محسن صدر نمایندگان مجلس که برای مردم موعظه می نمودند مضروب شدند.

5 – بعد از ظهر امروز چون بلوا حالت بحرانی گرفت سرتیپ قدر فرماندار نظامی و سرپاس رادسر رئیس شهربانی از کار برکنار شدند.

6 – سپهبد امیر احمدی با اختیارات کامل به فرمانداری نظامی تهران و فرماندهی سپاه مرکز منصوب شد.

7 – به دستور فرماندار نظامی به روی مردم آتش گشوده شد. عده زیادی مقتول و مجروح شدند.

8 – سرتیپ عبدالعلی اعتماد مقدم به ریاست شهربانی برگزیده گردید.

9 – به دستور احمد قوام نخست وزیر کلیه روزنامه ها و مجلات توقیف و از انتشار آنها جلوگیری به عمل آمد.

10 – نخست وزیر و فرماندار نظامی به صدور چندین اعلامیه پرداختند.

11 – آرامش نسبی در تهران به وجود آمد. حکومت نظامی تدریجا به توقیف افراد و مسببین قائله پرداخت. عده زیادی از روزنامه نگاران و مخالفین دولت طبق ماده 5 حکومت نظامی بازداشت شدند. فرماندار نظامی به کسبه تهران اخطار کرد مغازه های خود را باز کنند.

12 – کمیسیونی برای رسیدگی و تعیین میزان خسارت به کسبه هائی که مغازه آنها غارت شده بود تشکیل گردید.

دی ماه

1 – احمد قوام نخست وزیر سپهبد امیر احمدی فرماندار نظامی تهران را که در وقایع 17 آذر شدت عمل به خرج داده بود به وزارت جنگ منصوب نمود.

2 – مجلس شورای ملی لایحه دولت را در مورد مطبوعات به تصویب رسانید. به موجب این لایحه امتیاز کلیه روزنامه ها و مجلات لغو گردید و شرایط تازه ای برای نویسندگان و مدیران جرائد توام با مجازات تعیین گردید.

3 – دانشگاه تهران استقلال یافت و از وزارت فرهنگ مجزا شد و از این پس یک واحد فرهنگی مستقل خواهد بود که شرایط خاصی برای خود خواهد داشت.

4 – به دنبال استقلال دانشگاه تهران روسای دانشکده ها در نشست امروز دکتر علی اکبر سیاسی رئیس دانشکده ادبیات تهران را به اتفاق آراء به ریاست دانشگاه تهران برگزیدند.

5 – یک هیئت نظامی مرکب از سرتیپ ابراهیم ارفع – سرهنگ شرف الدین قهرمانی، سرهنگ غلامحسین شیبانی، سرگرد افخمی بنا به دعوت سفارت انگلیس برای بازدید جبهه های مصر و افریقای شمالی در معیت عده ای از افسران انگلیسی از فرودگاه قلعه مرغی پرواز نمودند ولی در اثر بدی هوا و نقص فنی هواپیما در شمال خرقان سقوط کرد و کلیه سرنشینان آن به هلاکت رسیدند. ارتش بمناسبت این فاجعه اعلامیه داد. اجساد هیئت نظامی ایران با تشریفات نظامی تشیع و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شدند.

بهمن ماه

1 – دکتر میلسپو رئیس کل دارائی ایران وارد تهران شد و در هتل دربند اقامت گزید.

2 – اولین شماره روزنامه "رهبر" ارگان جدید حزب توده منتشر گردید.

3 – ده نفر از وزیران کابینه استعفا دادند.

4 – در مجلس شورای ملی بین قوام و عده ای از نمایندگان مشاجره شدید در گرفت.

5 – قوام السلطنه عده ای از نمایندگان مجلس را برای عضویت دولت انتخاب نمود و لایحه خاصی در این زمینه به مجلس تقدیم نمود ولی مجلس روی خوش نشان نداد.

6 – احمد قوام در اثر اختلاف با بعضی از نمایندگان از ریاست دولت استعفا داد.

اسفند ماه

1 – چهارده نفر از بین نمایندگان انتخاب شدند تا در تمام امور با دولت تشریک مساعی نمایند.

2 – بنا به پیشنهاد کمیته مرکزی حزب توده و موافقت مجمع عمومی مورخ 19 اسفند آقای عباس اسکندری رئیس کمیته مرکزی حزب توده به ریاست کل حزب توده انتخاب گردید.

4 – شورای عالی فرهنگی امتیاز سی و پنج روزنامه را که در آذر ماه امتیاز آنها لغو شده بود مجددا انتشار داد.

لینک های شماره های گذشته:

1- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/624/ruzshomar.h

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/625/ruzshmar.htm

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/novamr/626/ruzshomar.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/627/tarikh.html

5 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/628/ruzshomar.htm

6 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/desamr/629/tarikh.html

7 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/tarikh.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2017/janvi2018/631/tarikh.html

9 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/632/tarikh.html

10 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2018/janvie/633/tarikh.html