علی انصاری: آیا میدانید که حزب توده چه روش ها و برنامه هایی برای عضوگیری و جلب هوادار در مدارس داشت؟

یرواند آبراهامیان: آنها سازمان جوانان داشتند. آنها به ورزش و ورزشکاران توجه داشتند و این روش خوبی برای راه پیدا کردن به جوانان بود.

علی انصاری: چرا حزب توده به حمایت از جمهوری اسلامی، حتی هنگامی که این کار خلاف مواضع و باورهای آنها بود ادامه داد.

یرواند آبراهامیان: دلیل اعلام شده اش این بود که جمهوری اسلامی ضدامپریالیست و ضدآمریکایی است و تا هنگامی که ضدامپریالیست است می بایست از آن حمایت کرد. استدلال اصلی این بود. اما من فکر میکنم بر اساس تصوری که کیانوری و رهبری حزب توده داشت، کشور در آستانه یک جنگ داخلی قرار داشت و جنگ داخلی محتمل بود و در چنین جنگ داخلی، جبهه های موجود یا علیه آمریکا یا طرفدار آمریکا بودند و بنابراین بهترین کار این بود که نوعی پیوند با آیت الله خمینی حفظ شود. زیرا در جنگی داخلی که میتوانست شبیه به جنگ داخلی اسپانیا باشد، باید چنین نقشی ایفا میشد. این تصور فقط در کیانوری و حزب توده وجود نداشت.  معمولاً بعد از یک انقلاب، شما با ضدانقلاب روبه رو میشوید و با نوعی شورش. این انتظاری بود که وجود داشت و ما اکنون با اطلاع از رویدادهایی که روی دادند و اسنادی که منتشر شدند میدانیم که چنین امکانی وجود نداشت و این تصور صرفاً یک فرض اشتباه بود. امکان یک اقدام ضدانقلابی وجود نداشت و ایالات متحده به فرستادن ارتش به ایران و آغاز جنگ داخلی علاقه ای نداشت. بنابراین فرض ها اشتباه بودند اما استدلال ها اساساً چنین بودند که این رژیم ضعیف و شکننده است و میتواند ساقط شود و از این رو باید به رغم تمامی اشتباهاتش تحت حمایت قرار بگیرد و البته این اشتباه خلاف ایدئولوژی اولیه حزب توده قرار داشت که البته مبتنی بر سکولاریسم (جدایی دین از سیاست) و دور کردن مذهب از سیاست قرار داشت.

ناصر مهاجر: هنگامی که انقلاب سفید روی داد و به شورشهای خرداد  در تهران و دیگر شهرهای

بزرگ در ایران منجر شد، شاه آن را جنبشی ارتجاعی و ارتجاع سیاه نامید. این بحث توسط حزب توده در مردم مطرح شد. آنها در پشتیبانی از جنبش خرداد مردد بودند. آنها چندین بار موضع خود را، حتی نسبت به آیتالله خمینی تغییر دادند. این گرایش واضح وجود داشت که این نیروها، یعنی روحانیت ایران، و حامیانشان (زمینداران) آماج حمله اند. این اقدامات به چیزی حمله میکرد که از نظر حزب توده به هر حال گام اول بود. حزب توده میگفت که انقلاب سفید در واقع چیزی نیست که ما از آن حمایت کنیم، اما به هر حال یک گام در مسیر مدرنیزاسیون ایران است و ساختار جامعة ایران را تغییر میدهد. این سابقه وجود دارد و درست چند ماه پیش از انقلاب ایران، اسکندری در مجله صلح و سوسیالیسم ارگان احزاب کمونیست به تقبیح آیتالله خمینی پرداخت که ما به هیچ وجه وارد رابطه با آیت الله خمینی نخواهیم شد و از او حمایت نخواهیم کرد. این خطی بود که توسط اسکندری و رادمنش ارائه شد. خط دیگری هم بود که از مبارزه ضدامپریالیستی حمایت میکرد و آنگاه است که خط اسکندری کنار گذاشته میشود و کیانوری با حمایت روشن شورویها به قدرت میرسد. این موضوع شما را به فکر می اندازد. این اتفاق امر ناگزیری برای حزب توده نبود که از چنین نیرویی حمایت کنند. شما به درستی مطرح کردید که چیزهایی است که ما نمیدانیم و میخواهیم بدانیم که بحثهای درون کمیتة مرکزی و هیئت سیاسی حزب توده در این باره چه بوده است. و چه بحثهایی پیش از برکناری ایرج اسکندری از رهبری حزب توده در داخل حزب درگیر شد.

یرواند آبراهامیان: موضوع اصلاحات ارضی در واقع موضوع جالبی است. همانطور که ناصر میگوید، روزنامة مردم در آن زمان در واقع برخورد کاملاً مساعدی با اصلاحات ارضی داشت و من این امکان را شنیده ام که حزب توده مایل بود در صورتی که به آن فرصت فعالیت در ایران داده شود و فضای بازی برای فعالیت به وجود بیآمد، به طور کامل از اصلاحات ارضی پشتیبانی کند و آماده بود با رژیم معامله ای بکنند و البته برخی افراد می گفتند که این علامت فرصت طلبی (اپورتونیسم)، رویزیونیسم و رفرمیسم است، اما به نظر من این تمایل در حزب توده بود که از اصلاحات ارضی در ازای به دست آوردن فرصت حمایت کند، اما در اینجا نیز تصمیمات در خارج از ارادة حزب توده گرفته میشدند و شاه مایل نبود که هیچکاری در این ارتباط انجام بدهد و حتی در صورت حمایت

حزب توده از اصلاحات ارضی به آن امکان فعالیت بدهد. بنابراین تصمیم واقعی یا بار اصلی این تصمیم واقعا بر دوش شاه بود. اسناد جدید در واقع چیز دیگری نشان میدهند که تعجب آور است. در مقطعی که کمونیسم اروپایی بسیار بزرگ شده بود، شاه شنیده بود که حزب توده میخواهد از آلمان شرقی به ایتالیا جا به جا شود و با کمونیست های ایتالیایی کار کند و این خبر واقعاً موجب ایجاد وحشت در دربار شد و شاه از سیا درخواست کرد که در این باره تحقیق کند، زیرا به نظر میرسید که او از این بیشتر می ترسید که حزب توده کمونیست اروپایی بشود تا وابسته به اتحاد شوروی باقی بماند که انسان را به این فکر میرساند که مسائل واقعی چه بودند. اما اشخاصی نظیر اسکندری و دیگران آشکارا ترجیح میدادند که با اورو کمونیستها کار کنند تا وابسته به اتحاد شوروی باشند، اما در ارتباط با تغییر رهبری حزب از اسکندری به کیانوری، من این نتیجه گیری را نمی پذیرم که شورویها بودند که تصمیم به آن تغییر گرفتند. شما باید به حال و هوای کشور نگاه کنید که حال و هوایی انقلابی بود و اینکه اعضا و فعالان در داخل و در تبعید دراین هوا قرار داشتند و به دنبال «آدم مناسب زمانه» میگشتند. فردی مانند ایرج اسکندری که یک حقوقدان و آدم فعال پارلمانی و یک سیاستمدار سنتی بود و در آن شرایط کیانوری مناسب تر بود زیرا  در گذشته به عمل بیشتر معروف بوده تا اندیشیدن و کار فکری و به نظر میرسید که کیانوری برای این نقش مناسب تر بود. بنابراین فکر میکنم که اعضای حزب بیشتر از او حمایت می کردند تا اسکندری، هر چند به نظر من اسکندری سوابق بهتری در سیاست داشت، اما کیانوری با حال و هوای آن روزگار بیشتر تطبیق داشت.

علی انصاری: میتوانید بگویید که آیا بدترین اشتباه حزب توده تغییر سیاست از سیاست طبقاتی به گفتمان ضدغربی نبود؟

یرواند آبراهامیان: من مطمئن نیستم که این حزب توده بود که این سیاست را تغییر داد. غربزدگی ایده ای نبود که حزب توده از آن پشتیبانی می کرد. چپگرایانی در خارج از حزب توده، نظیر دکتر شریعتی و جلال آلاحمد این ایده را اختیارکردند. من فکر نمیکنم که این بدترین اشتباه باشد. این جالب است که افراد عجول دائما می پرسند که اشتباهات چه بود؟ بار دیگر داریم برمیگردیم به موضوع کیمیا. (خنده)

افشین متین عسگری: من فکر نمیکنم موضوع کیما مطرح باشد. به نظر من موضوع یک نوع ترازنامه است و من میتوانم به شما بگویم که به نظر من بزرگترین اشتباه حزب توده ناتوانی در مستقل شدن از اتحاد شوروی و تبدیل شدن به یک حزب مردمی و توده ای در ایران است. حزبی سوسیالیست و چپگرا. به نظر من لحظه ای که حزب توده میتوانست این تصحیح را در کار خود وارد کند با بحران آذربایجان روبرو شد که عامل انشعاب خلیل ملکی شد. اگر آنها میتوانستند بگویند که نه، ما یک حزب ایرانی سوسیالیست گرا و مشروطه و مردمی هستیم و خودمان تصمیماتمان را میگیریم و برای مثال با آنچه در آذربایجان میگذرد موافق نیستیم، در آن صورت تفاوت عمده ای پدید می آمد و اگر آنها از آن خط پیروی کرده بودند، هنگامی که جبهة ملی تشکیل شد، آنها میتوانستند به آن بپیوندند و میتوانستند در جبهة ملی یک حزب سوسیالیستی باشند. به نظر من بزرگترین اشتباه استراتژیک آنها بود.

تورج اتابکی: یافته من درباره تغییر رهبری از ایرج اسکندری به کیانوری این است که این حرکت از سوی مقامات شوروی پشتیبانی و پیشنهاد شده بود. کیانوری پیش از گرفتن قدرت با غلام یحیی دانشیان در باکو دیدار کرد و غلام یحیی دانشیان به خوبی از سوی اتحاد شوروی حمایت میشد و ارتباط های خوبی با پولیت بورو داشت. بنابراین بر اساس حمایت شورویها از غلام یحیی دانشیان، او ترتیبی داد که ایرج اسکندری کنار برود و کیانوری به قدرت برسد.

یرواند آبراهامیان: این مطلب تاحدی درست است، اما من همچنین فکر میکنم که کسی مانند اسکندری که بسیار بیشتر واقع بین و محتاط بود، با روحیه اعضای معمولی حزب در اواخر دهه 1350 و آغاز انقلاب تناسب نداشت. من نمیگویم که آنها درست میگفتند یا غلط، بلکه فقط دربارة روحیه ها در آن زمان صحبت میکنم. اگر به عقب برگردید و شور و نشاط مردم را نسبت به آنچه در حال وقوع بود ببینیم، متوجه میشویم که کسی نظیر کیانوری که بیشتر روحیة ماجراجویی داشت و گفته میشد که با روزبه و مردم پیوند داشته است، بیشتر به «مرد عمل» شباهت داشت و مناسب شرایط نشان میداد

ضمنا او از خانوادای روحانی برخاسته بود...

یرواند آبراهامیان: به استثنای پدرش که به خاطر ضدروحانی بودن شهرت داشت (خنده) در واقع هر دو جهت را داشت. اگر به استدلالات افشین برگردیم، به نظر میرسد که اشتباهات حزب توده موجب شده است که اساساً قربانی نیروهای بیرونی باشد. بله، شورویها درخواست امتیاز نفت شمال را مطرح کردند و سپس بحران آذربایجان، میتوان گفت استدلالی که شما دربارة حزب توده میکنید معقول است که اعلام استقلال کند و به نوعی حزب سوسیالیست مستقل و سپس به یک نیروی عمده تبدیل شود. مشکل این استدلال این است که البته این کار انجام شد. خلیل ملکی این کار را انجام داد و ملکی از این موهبت برخوردار شد، اما خلیل ملکی کارچندانی در ارتباط با عموم مردم از پیش نبرد. او نتوانست اتحادیه های کارگری یا یک جنبش توده ای درست کند. او اساساً یک محفل کوچک درست کرد که مجبور شدند با منفورترین عناصر در سیاست ایران، یعنی حزب زحمتکشان، کار کنند و همچنین اسناد جدید نشان دادند که این باصطلاح "تیتوگ (رهبر حزب کمونیست یوگسلاوی) در واقع حقوق بگیر سیا است. پس آن مسیر اساساً به بن بست نیروی سوم و خلیل ملکی رسید. بنابراین من فکر میکنم حزب سوسیالیستی که در ایران آن زمان میخواست ضد شوروی باشد در واقع کاری از پیش نمی برد. منطقاً میتوانید بگویید که خب، اجزاء مناسب در آن زمان وجود داشتند و کافی بود آنها را با هم مخلوط کنیم، سوسیالیسم، استقلال ملی و آنگاه شما قطعاً به موفقیت دست پیدا خواهید کرد. به طور ساده، چنین تصوری نتیجه نمیداد.

رابطه حزب توده با اتحاد شوروی را به صورتی که افشین مطرح کرد، به سادگی نمیشود حل کرد، زیرا حزب توده در همان حال که از پیوندش با اتحاد شوروی لطمه میدید، از آن نفع نیز می برد. از سوی دیگر، تبدیل شدن به یک حزب ضدشوروی تنها راه حلی نبود که یک جنبش غیرمتعهد در مقابل خود داشت. ما نمونة تیتو را در یوگسلاوی مشاهده میکنیم. شما میتوانستید یک حزب کمونیست باشید و با فاصله از اتحاد شوروی عمل کنید..

یرواند آبراهامیان:

برخی خاطرات در همین ارتباط ها منتشر شده اند که بر اساس گلایه های شخصی نوشته شده اند

باید با احتیاط زیاد با آنها برخورد کرد. سیاست بازیهای شخصی در این موضوع زیاد وارد میشود که باید بسیار در آن دقت کرد!

لینک شماره های گذشته:

1 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2021/mey/786/yeravan.htm

2 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2021/mey/787/abrahamiyan.htm

3 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2021/mey/788/yerevan.htm

4 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2021/jon/789/yervan.html

5 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2021/jon/790/yervan.html

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده