دکتر سروش سهرابی

دهه‌های پایانی سده ۱۵ میلادی را به صورت نمادین پایان سده‌های میانه در نظر گرفته اند. از نظر تحولات اجتماعی در جهان میتوان گفت که از سده ۱۶ میلادی روابط تازه ای در سطح جهان آغاز به شکل گیری کرد. برخی از تغییرات ایجاد شده آنچنان چشمگیر بود که همگان – کمابیش- از آن آگاهی دارند.

تمدن هایی با سابقه بسیار در آمریکای مرکزی و جنوبی نابود شدند و دیگر اثری از آنها بر جای نماند. قدرت های غربی پاره ای مناطق آسیا را اشغال و بیشتر قلمرو افریقا را به محل شکار بردگان تبدیل کردند. این پیامد رویارویی برخی از کشور‌های اروپایی، در مراحل مختلف، با تمدن هایی بود که از نظر نیروی نظامی و سازمان اجتماعی عقب مانده بودند. کشورهای بزرگ و قدرتمند آسیایی چون چین، هند و ایران سده ۱۶ و ۱۷ شاهد وضعی مشابه آفریقا نبودند ولی بتدریج در دایره نفوذ چند کشور اروپایی قرار گرفتند.

برخورد، و بیش از آن، تبادلات بین تمدن های مختلف از دیر باز در جهان وجود داشته است. پاره ای تمدن ها، تمدن های دیگر را در خود حل کرده اند، یا بیش از آن از یکدیگر فرا گرفتند. چنانکه وسیع ترین تبادلات تجربه و علم و شیوه حکومت در دوران باستان میان تمدن های میان رودان، مصر، یونان، رم و ایران اتفاق افتاده است.

با غلبه یک کشور بر دیگری، مغلوبان باید برای دورانی گاه طولانی به پیروزمندان خراج می پرداختند. در مواردی نیز همچون حمله مغول به ایران، یا کمتر از آن حمله اعراب، با آنکه شاهد انهدام‌های گسترده نیروهای مولده بودیم، در نهایت ماهیت روابط اجتماعی دچار تغییرات بنیادین نمی گردید.

از سده ۱۶ با تحرکات اسپانیا و پرتغال، و بویژه از سده ۱۷، با ورود انگلستان و هلند به رقابت‌های جهانی، روندی دیگر آغاز شد. روندی که محتوایش آن نبود که کشور مغلوب را به حال خود بگذارند تا تولید کند و مازاد تولید را بصورت انواع خراج و مالیات از آن بستانند؛ بلکه تغییر روابط و مناسبات اجتماعی و تولیدی درون کشور مغلوب به سود کشور پیروزمند بود.

اکنون و از فراز ۴۰۰ سال سپری شده میتوان گفت که این روند به پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی و علمی در یک طرف و پسرفت در همه عرصه ها در طرف دیگر انجامید. پیشتر گفتیم که برای درک بهتر تاریخ تحولات اجتماعی در ایران، دقیق تر است که بررسی این دوران را با پرسش چرا کشور ایران دچار "پسرفت" شد؟ آغاز کرد تا اینکه به جستجوی دلیل "عقب ماندگی" ایران نسبت به کشور‌های غربی پرداخت. این دو پرسش ممکن‌است همسان به نظر آیند، در حالیکه به جهت گیری‌های ناهمسان در یافتن پاسخ خواهند انجامید.

از جنگ چالدران و نیز تصرف مناطقی از ایران توسط پرتغالی‌ها، حاکمان ایران از پیشرفته تر بودن تکنولوژی نظامی یا دریانوردی رقبایشان با خبر بودند و برای جبران آن حدااقل در زمینه تکنولوژی سلاح‌های آتشین تلاش کردند. اوج این تلاش‌ها در دوران شاه عباس است که از جمله با کمک انگلیسی ها عثمانی را شکست می‌دهد و جنوب کشور را از تصرف پرتغال خارج میکند.

تنها ایران نبود که به جستجوی سلاح‌های آتشین اروپایی برخاست. تقریبا همه جنگهای انجام شده در ایران، چین، هند و ژاپن از سده ۱۷ به بعد، با سده‌های پیش از آن دارای تفاوت‌های بسیاری است. مصنوعات نظامی از جمله اقلامی بود که به این کشور‌ها فروخته میشد، تا جایی که ایران و چین خود را با تکنولوژی آنروز هماهنگ کرده و در مواردی حتی شاهد برخی از نو آوریها بوده ایم. در مورد کشتی سازی شاهد چنین تحولی نیستیم، با وجود آنکه در آغاز کار فاصله تکنولوژیک آنچنان گسترده نبوده است.

پرسش آنست که چرا با وجود آنکه در آغاز شاهد نوعی تبادل تجربیات علمی و فنی‌ میان غرب و شرق بوده ایم، شاهد همان روند پیشرونده در آسیا نیستیم. تکنولوژی آغاز دوران نادر چندان تفاوتی با زمان شاه عباس نداشت، هر چند با خرید و برخی از نو آوری‌ها دچار تحولاتی در دوران نادر شد و میتوان گفت از نظر تکنولوژی سلاح‌های آتشین هم سطح کشور‌های اروپایی قرار گرفت. مشابه همین روند در چین نیز طی‌ شد.

به این پرسش که چرا با وجود آنکه تجربیات علمی و فنی‌ غرب به شرق و ایران انتقال داده شد ولی‌ علیرغم آن شاهد همپایی این دو گروه کشورها نبودیم پاسخ‌های بسیاری داده شده است. مثل: بی توجهی به علم و خاموش شدن چراغ آن در شرق، عدم گذراندن دوران رنسانس، استبداد و غیره. مشکل آنگاه بیشتر میشود که توجه کنیم خود پیشگامان اروپایی و آنها که "رنسانس" کرده بودند نیز به سرعت دچار پسرفت شدند. مهم ترین نظریه غربی که تلاش برای توضیح این پدیده دارد آن را به "پرتستانتیسم" نسبت می دهد.

از دوران قاجار به بعد پدیده اندیشه سیاسی و اجتماعی، در چارچوبی تازه و با پرسش هایی نو، بتدریج در ایران خود نمایی میکند و اندیشمندان غیرحکومتی هم بدنبال راه چاره می روند. ورود مارکسیسم به ایران را هم باید در همین چارچوب و در ادامه همین کوشش ها ارزیابی کرد. همه اینها نکاتی است که موضوع مورد بحث است.

نگاهی به مسئله عقب ماندگی

واقعیت اینست که در یکی دو دهه اخیر، مسئله علل و دلایل و زمینه های بروز عقب ماندگی تاریخی ایران نسبت به کشورهای اروپایی و غربی موضوع بحث و بررسی های بسیار، در ایران قرار گرفته است. کتاب ها و آثار متعددی در این زمینه منتشر شده و همچنان منتشر می شود. این توجه دوباره و روزافزون به دلایل "عقب ماندگی" کشور دلایل معین و مشخصی دارد که ریشه آن به تحولات ناشی از انقلاب ایران باز می گردد.

تا پیش از انقلاب 57 دو نگرش نسبت به تحولات در ایران وجود داشت. یکی نگرش رژیم و طبقات حاکم بود که مدعی بودند ایران در دوران پهلوی در مسیر رشد و پیشرفت و ترقی گام گذاشته و در "آستانه تمدن بزرگ"‌ قرار گرفته بود و بزودی به سطح ژاپن می رسید. براساس این نگرش مشکلی به نام عقب ماندگی ایران وجود ندارد که بخواهیم برای آن بدنبال راه حل باشیم، و راه همانی است که اعلیحضرت پیش پای مردم ایران قرار داده و کشور در آن گام گذاشته است.

نگرش دوم یعنی نگرش ملی و عمومی برعکس بر آن بود که ایران در دوران پهلوی پدر و پسر مسیر تداوم عقب ماندگی را پیموده و دلیل آن  در دو عامل وابستگی رژیم پهلوی به کشورهای بیگانه از یکسو و استبداد داخلی از سوی دیگر قابل جستجو است. بر اساس این نگرش مشکل ایران در رژیم شاه آن بود که تا این رژیم و استبداد سیاسی و وابستگی اقتصادی آن پابرجاست اصولا امکانی برای برونرفت از عقب ماندگی وجود نداشت. بنابراین مهمترین مسئله در برابر کشور پاپان دادن به رژیم استبدادی است تا حداقل شرایط برای بحث و گفتگو و انتقاد از وضع موجود و در پیش گرفتن یک راه رشد مستقل ملی فراهم شود.

انقلاب 57 در مرحله نخست به استبداد پادشاهی خاتمه داد و مسئله پایان دادن به وابستگی را در پرتو رشد اقتصادی در دستور کار قرار داد. در واقع رسالت تاریخی انقلاب 57 - همچون دیگر انقلاب های سده بیستم - خارج کردن ایران از انحطاط و عقب ماندگی بود. اما تجربه دوران پس از انقلاب، با وجود دستاوردهای معینی که در عرصه استقلال حاصل شد، نشان داد که دلایل پسرفت تاریخی و عقب ماندگی جدی‌تر و ژرف‌تر از آن چیزی است که در گذشته تصور می شد. برکناری و تغییر رژیم ولو مستبد و وابسته به معنای پایان یافتن وضع گذشته نیست، هر چند اولین مرحله برای جستجوی راهکار جدی باشد. از اینجا با انبوه نوشته ها و بررسی‌ها روبرو شدیم که هدف آن کاوش دلایل عقب ماندگی، در ورای رژیم و نظام‌های حاکم بر کشور بود و بنابراین می کوشید ریشه های آن را در عمق تاریخ و سنت ها و مناسبات اجتماعی نسبتا پایدار جستجو کند. ولی غالب این نوشته‌ها متاسفانه نه تنها گامی در شناخت عمیق دلایل عقب ماندگی به پیش نگذاشتند، بلکه بدلایل مختلف گام هایی به پس نیز برداشته شد، به نحوی که امروز بازگشت به ریشه های این مسئله به امری جدی و ضرور تبدیل شده است.

ریشه های عقب ماندگی

در ایران تا دوران فتحعلیشاه هنوز درکی از مفهومی بنام عقب ماندگی، چه در سطح مردم و چه در سطح حکومت شکل نگرفته بود. بدیهی است حدی از درک عقب ماندگی نسبی و موردی از دوران صفویه و تصرف هرمز و بندر عباس و شکست در جنگ چالدران در میان حاکمان ایران بوجود آمده بود. ولی آنان این عقب ماندگی را اصولا در عرصه نظامی و سازماندهی سپاه و عدم اتحاد میان قبایل می دانستند. تصور آنان از عقب ماندگی نوعی نارسایی در تکنولوژی نظامی بود و راه چاره آن را بطور ساده در کسب این تکنولوژی ها می دیدند. تلاشی که در دوران خود با موفقیت نیز توام بود.

این دوران که اوج ظاهری به دوران شاه عباس ختم شد، در نگاهی دقیق تر سرآغاز  آشکار انحطاط ایران نیز بود. این انحطاط خود را در تعمیق روند واگرایی اقتصادی و اجتماعی در ایران نشان می داد که درست برخلاف مسیری بود که اروپا از چند سده پیش در سمت همگرایی اقتصادی در پیش گرفته بود. در این دوران روابط سرمایه داری، در پیوند با گسترش تجارت با اروپا، اقتصاد ایران را تحت تاثیر قرار داد و با بر هم زدن تعادل گذشته، کشور ما را در مسیری انحطاطی توام با بحران های مداوم و پی در پی اقتصادی و اجتماعی و سیاسی سوق داد. با اینحال حکومت های ایران، این مسئله را همچون یک روند انحطاطی که ریشه آن در واگرایی اقتصادی و اجتماعی ناشی از سازوکار رخنه سرمایه داری در نظام اقتصادی ایران است نمی دیدند و متوجه روند فروپاشی درونی نظام اقتصادی و اجتماعی در ایران نبودند.

آنان ویرانی اقتصادی کشور را یک بحران گذرا می دانستند و تصور می کردند که ریشه آن عمدتا به وضع تجارت و برهم خوردن تناسب قوا میان ایران و همسایگان آن باز می گردد. بحرانی نه درونی و ساختاری بلکه مربوط به روند انباشت ثروت و ناشی از شرایط لحظه. بحرانی که در چارچوب شیوه های سنتی اقتصاد مبتنی بر بهره وری از زمین، می بایستی از طریق جنگ و فتح و توسعه ارضی و سرزمینی و غارت ثروت دیگر کشورها و تبدیل کردن آنان به خراجگزار خود، بر آنها خاتمه داد. حاکمان ایران از شاه عباس تا آقا محمد خان احساس می کردند که در زمینه تکنولوژی نظامی و دریایی تا حدودی عقب مانده اند و این موجب شده که دیگر کشورها بتوانند به سرزمین ایران دست اندازی کنند. بنابراین راه حل، کسب این تکنولوژی‌ها و جلوگیری از این دست اندازی یا ایجاد امکان دست اندازی متقابل به دیگر کشورهاست. زمین برای آنان هنوز عامل اصلی تولید ثروت محسوب می شد و به نقش واگرایی فزاینده اقتصادی در نتیجه انهدام تولید کالایی پیشه وری و تجارت مبتنی بر آن در ایجاد بحران های پی در پی و انحطاط درازمدت پی نبرده بود. جنگ هایی که آنان برای فتح سرزمین ها و غارت دیگر کشورها بدان دست زدند خود با از هم گسیختن بیشتر و سریع تر پیوندهای درونی اقتصادی و تعمیق واگرایی عامل تشدید بحران و بی بازگشت تر کردن روند انحطاط بود.

به همان شکل که حاکمان ایران توسعه و پیشرفت کشور را در گرو گسترش سرزمینی می دیدند، درک آنان از خطر هم در درجه اول متوجه همسایگان و کشورهایی بود که می توانستند نسبت به ایران ادعای سرزمینی داشته باشند. از این نظر، کشورهای دوردست اروپایی برای آنان خطر محسوب نمی شدند و به نقش مناسبات اقتصادی و سیاست های استعماری که بتدریج شکل می گرفت توجه نمی کردند یا بسیار دیر و در دوران هایی کوتاه که خطر بسیار نزدیک شد، توجه کردند. البته استعمار هم دارای سیاست گسترش سرزمینی است ولی این گسترش عمدتا پایه اقتصادی دارد و دارای ماهیت دیگری غیر از گسترش سرزمینی در چارچوب نظام زمینداری سنتی است. در اینجا ابزار عمده، گسترش مناسبات اقتصادی سرمایه داری و ایجاد یک قشر داخلی همسو و هم منافع دولت های استعماری است که باید در جای خود به آن پرداخت.

البته این شیوه درک از وضع داخل و جهان منحصر به ایران و حاکمان ایران نبود. درک امپراتوری عثمانی و چین و بسیاری از دولت های اروپایی نیز در همین چارچوب بود. چنانکه مثلا چین در سده هجدهم با ضمیمه کردن بخش بزرگی از آسیای مرکزی به قلمرو خود به بالاترین وسعت سرزمینی تاریخی خود دست یافت که مشابه آن را در دوران نادرشاه در ایران شاهد هستیم. ولی در هر دو مورد این گسترش سرزمینی به معنای وجود یک روند پیشرفت اقتصادی و اجتماعی نبود. دولت عثمانی نیز هرچند در این دوران نمی توانست دیگر ادعای گسترش سرزمینی داشته باشد ولی درک آن از عقب ماندگی مشابه درک حاکمان ایران یا چین بود، یعنی دلایل انحطاط را در نقصان تکنولوژی نظامی یا انگیزه جانفشانی و وفاداری سربازان خود جستجو می کردند. تقریبا مشابه آن درکی که در جمهوری اسلامی غالب است و قدرت نظامی  جبران عقب ماندگی تصور می شود! که در ادامه، بصورت مفصل به آن خواهیم پرداخت.

بدیهی است در آن شرایط انتظار آنکه حاکمان یا مردم ایران یا چین و عثمانی می توانستند درکی عمیق از اوضاع و احوال و دلایل بحران و روند تعمیق عقب ماندگی داشته باشند، انتظاری نابجا و غیرتاریخی است. در آن دوران و در چارچوب انحطاط داخلی و عدم شناخت عمیق از آنچه در دیگر کشورها می گذشت توقع درکی دقیق از وضع کشور نمی توانست وجود داشته باشد. چنانکه هم اکنون نیز پس از چند صد سال معضل دلایل انحطاط بحثی است که  در ایران و بسیاری دیگر از کشورها از جمله کشورهای اروپایی همچنان ادامه دارد!

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده