از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 (بخش 16)

اولین اطلاعیه کودتا1299

رضاخان: از امروز من حکم می کنم!

اخبار مستقیم و بی تفسیر این حسن را دارد که خواننده خود می تواند مستند به این اخبار رویدادها را تفسیر کند. این نوع تفسیر به خواننده فرصت می دهد تا اولا تحت تاثیر تفسیر دیگران قرار نگیرد و دوم، یقینی که حاصل می شود خدشه ناپذیر است. به این دلیل است که روزشمار تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 که به همت دکتر عاقلی تهیه شده اهمیت و اعتباری در خور تحسین می یابد. ما بارها به خوانندگان راه توده توصیه کرده ایم و یکبار دیگر توصیه می کنیم این روزشمار را بخوانند .

درباره روی کار آمدن رضاشاه همه نوع تفسیر و تعبیر شده و کتاب های مختلفی در این زمینه منتشر شده است که از جمله مستندترین و آخرین آن کتاب "سید ضیاء" است که متن پیاده شده مصاحبه طولانی مدت دکتر صدرالدین الهی با وی است. ما در انتشار این روزشمار رسیده ایم به سال 1299. یعنی سال کودتای رضاخان که هنوز شاه نشده است. در همین مرور حوادث می خوانید که در تبریز شیخ محمد خیابانی برای نجات انقلاب مشروطه تبریز را فتح کرده و قوای دولتی را همراه با کارگزاران دربار احمد شاه از تبریز اخراج کرده است. قوای قزاق تحت امر دربار احمد شاه برای سرکوب این قیام به تبریز اعزام می شوند. در گیلان، تمام نیروهای انقلابی به شمول جنبش جنگل با هم متحد شده و شهر رشت را فتح می کنند و اولین دولت انقلابی در گیلان اعلام می شود. انگلیس و دربار احمد شاه شتابزده قوای نظامی برای سرکوب این حکومت اعزام می کنند اما ناکام می شوند. پس از مدتی میرزا کوچک خان بر سر پاره ای اختلافات از این جبهه خارج می شود و به جنگل باز می گردد و این نخستین ضربه ایست که به انقلاب و جمهوری گیلان وارد می آید. عوامل انگلیس از درون عمل کرده و این اختلاف و جدائی را موجب می شوند و زمینه شکست جمهوری گیلان را فراهم می کنند. در خراسان کلنل تقی خان پسیان که یک ژنرال تحصیل کرده و ملی است فرمانده نظامی خراسان می شود و سر به مخالفت با قرارداد ننگین 1919 بر میدارد و زمینه یک جنبش ملی را در خراسان فراهم می کند. دربار احمد شاه حتی برای تشکیل یک دولت و انتصاب یک نخست وزیر عاجز است. دستگاه دولتی از هم پاشیده و هیچکدام از نخست وزیران سابق حاضر نمی شوند تشکیل دولت بدهند. آنقدر که احمد شاه خود کفالت نخست وزیری را برعهده می گیرد. انگلستان هراسناک از رشد جنبش انقلابی در گیلان و خراسان و تبریز، متحد شدن آنها و حرکت به سمت تهران و فتح حکومت و خطر اعلام حمایت دولت انقلابی روس از این انقلاب دست به کار می شود. نخست فرمانده قزاق ها را از احمد شاه می خواهد و عملی می شود و سپس ژنرال آیرونساید را مامور خدمت در ایران می کند. ژنرالی که هم نظامی است و هم اطلاعاتی و امنیتی و موفق می شود فرماندهی قوای نظامی ایران را تحت کنترل بگیرد. فورا با رضاخان تماس می گیرد و او را با یک جمله تشویق به کودتا می کند "شما اگر قدرت را بدست بگیرید ما مخالفتی نداریم!". بدین ترتیب رضاخان با کمک سید ضیاء طباطبائی کودتا می کند و همزمان با تشکیل دولت و سامان دادن دستگاه از هم پاشیده دولتی و همچنین متمرکز کردن قوای نظامی تحت فرماندهی خود، ختم نگرانی انگلستان را آغاز می کند: سرکوب سه جنبش انقلابی گیلان، خراسان و تبریز.

اخبار را بخوانید:

سال 1299

فروردین ماه

1- کلنل فضل الله خان صاحب منصب ژاندارمری به علت انعقاد قرارداد 9 اوت 1919 که متضمن تحت الحمایگی ایران توسط انگلیس ها بود انتحارکرد.

2- وثوق الدوله اعلامیه ای درحمایت ازقرارداد انتشار داد. در این اعلامیه به مخالفین حمله شده بود و ازعناصر وطن پرست درخواست حمایت کرده بود.

3- قیام شیخ محمد خیابانی درتبریز آغاز شد. دموکرات ها و مجاهدین مسلح شده درمحل حزب تجدد حضور به هم رسانیدند.

4- امروزه گروه کثیری ازدموکرات ها و مجاهدین به اتفاق شاگردان مدارس تبریز به بازار ریخته دکان ها را تعطیل کردند. کسبه خیابان ها نیز دکان های خود را بستند.

5- طرفداران خیابانی به شهربانی یورش بردند و بدون مقاومت شهربانی را متصرف شدند. کلنل بیورلینگ سوئدی رئیس شهربانی وعده ای از افسران سوئدی از شهرخارج شده به باسمنج رفتند. سردارانتصار (مظفراعلم) فرمانده قشون آذربایجان در تصرف شهربانی، دموکرات ها را یاری داد.

6- شیخ محمد خیابانی پس از تصرف شهربانی بیانیه ای از طرف هیئت مدیره حزب دموکرات به دو زبان فارسی و فرانسه صادرنمود. در این اعلامیه آمده است برنامه شیخ برقرار داشتن آسایش عمومی و از قوه به فعل درآوردن رژیم مشروطیت ایران است.

7- شیخ محمد خیابانی زعیم قیام در تبریز نام آذربایجان را به "آزادیستان" تغییر داد.

8- عین الدوله والی آذربایجان وارد تبریزشد و درعالی قاپو مسکن گزید. طرفداران خیابانی عالی قاپو را محاصره و از رفت و آمد اشخاص بدانجا جلوگیری کردند. عین الدوله طی تلگرافی از دولت تقاضای دویست هزار تومان پول کرد.

اردیبهشت ماه

1 نیروی نظامی بلشویک ها بندرانزلی و غازیان را زیرتوپخانه قرار دادند. دراین روز سیزده کشتی بلشویک از فاصله دوازده هزار یاردی شهر انزلی را زیرآتش گرفتند. قایق های موتوری با پرچم سفید نزد فرمانده ناوگان بلشویک فرستاده شدند تا از وی توضیح بخواهند. دریاسالار بلشویک جواب داد چون بحریه دنیکین انگلیس ها امنیت دریای خزر را به خطر انداخته لذا انزلی را بمباران کردم.

2- کشتی های شوروی وارد بندر انزلی شدند و آنجا را از وجود روس های سفید و سپاهیان انگلیس خالی کردند.

خرداد ماه

1 - زد و خورد مسلحانه بین کنسولگری آلمان و طرفداران خیابانی آغاز شد. پس از چند ساعت زد و خورد کنسول آلمان به شهادت رسید.

2 -احسان الله خان و رفقای قفقازی او و گروهی از بلشویک ها و میرزاکوچک خان و جنگلی ها وارد رشت شدند و اداره امورشهر را به دست گرفتند. سعد الدوله درویش از طرف میرزاکوچک خان به حکومت نظامی منصوب شد.

3- شیخ محمد خیابانی در تبریز روزنامه ای به نام آزادیستان انتشار داد.

4 -میرزاکوچک خان عده زیادی از روسای ادارات گیلان را بازداشت کرد. از آن جمله صدرالاشراف رئیس دادگستری، صدیق اعلم رئیس معارف و یاور رکن الدین خان رئیس نظمیه بود.

5 - کمیته مرکزی انقلاب سرخ در گیلان تشکیل شد.

6 - میرزاکوچک خان درگیلان حکومت موقت انقلابی و شورای نظامی انقلاب تشکیل داد.

7 -میرزا کوچک خان و احسان الله خان گردانندگان اصلی نهضت جنگل به وسیله بیانیه ای تشکیل هیئت دولت خود را به مردم اعلام نمودند. میرزاکوچک خان خود را سرکمیسر و کمیسر جنگ معرفی نمود.

8 - حکومت جمهوری انقلابی گیلان رشت و انزلی را تصرف کردند .

9 - حزب کمونیست ایران به نام (عدالت) در انزلی تاسیس شد و مرامنامه و آئین نامه حزب به تصویب رسید و کمیته مرکزی انتخاب گردید.

تیرماه

1 -خیابانی شمس العماره وعالی قاپوی تبریز را تصرف نمود و خانواده سلطنتی را از تبریز بیرون کرد. درهمین روز عین الدوله والی با خفت و خواری شهر تبریز را ترک نمود.

2 - میرزاحسن خان وثوق الدوله رئیس الوزراء از کارکناره گرفت.

3- میرزاحسن خان مشیرالدوله به رئیس الوزرائی منصوب شد.

4 - مشیرالدوله رئیس الوزراء طی اعلامیه ای متذکرشد لغو یا تنفیذ قرارداد 9 اوت 1919 بستگی به نظرمجلس شورای ملی دارد.

5- میرزاکوچک خان از جبهه اصلی حزب خارج شد و با تعرض به جنگل رفت .

6 - سلطان احمد شاه به استاروسکی رئیس کل قزاقخانه درجه سرداری داد و او را مامور نمود تا گیلان و مازندران را از تصرف جنگلیها خارج سازد.

مردادماه

شهر رشت که درتصرف و اشغال روس ها بود دراثر حمله قوای قزاق تصرف گردید و قوای دولتی وارد رشت شد. سردار استاروسلسکی فرمانده قزاقخانه به مناسبت این فتح یک قبضه شمشیر مرصع گرفت .

شهریورماه

1- حاج مخبرالسلطنه وزیرمالیه با اختیارات کامل والی آذربایجان شد. ماموریت عمده وی خاتمه دادن به قیام شیخ محمد خیابانی است .

2- شیخ محمد خیابانی رهبرقیام آذربایجان به مخبرالسلطنه والی جدید اجازه ورود به تبریز را نداد. وی ناگزیر در قزاقخانه سکونت کرد.

3- جنگ های خیابانی بین قوای قزاق و طرفداران شیخ محمد خیابانی آغاز شد.

4- نیروهای نظامی دولت وارد تبریز شدند.

5- پس ازچند روز زد و خورد سرانجام شیخ محمد خیابانی توسط قزاقان به قتل رسید .

6- کلنل محمد تقی خان فرمانده جدید ژاندارمری خراسان وارد مشهد شد و به ملاقات قوام السلطنه فرمانروای خراسان و سیستان رفت و مورد تائید او قرار گرفت.

مهر ماه

1- مصدق السلطنه وزیرعدلیه که ازطریق فارس عازم تهران بود، بنا به تقاضای مردم شیراز و موافقت مشیرالدوله رئیس الوزراء والی فارس گردید و امورحکومت را از دائی خود فرمانفرما تحویل گرفت.

2- ژنرال چم پین فرمانده قوای انگلستان در ایران تغییرکرد و به جای وی ژنرال ادموند آیرونساید تعیین گردید.

3- کمونیست ها به فرماندهی خالوقربان واحسان الله خان با کمک توپخانه به رشت حمله کردند. قوای قزاق به منجیل عقب نشینی کرد.

آبان ماه

1- نرمان وزیر مختار انگلیس در قصرفرح آباد با احمد شاه دیدار و گفتگو کرد. نرمان دراین دیدار شکست و عقب نشینی قزاق ها را در رشت به اطلاع شاه رسانید و در نتیجه برکناری استاروسلسکی را از شاه نمود. احمد شاه در پاسخ نرمان متعذر به این نکته شد که ممکن است در اثرعزل استاروسلسکی قزاق ها شورش نموده به بلشویکها بپیوندند و به تهران حمله کنند.

2- سپهدار رشتی رئیس الوزراء ضمن بیانیه ای مشکلات موجود در مملکت را با مردم در میان نهاد و از آنها معاونت و مساعدت درخواست کرد.

3- عده زیادی از صاحب منصبان روسی که در قزاقخانه فرماندهی داشتند از کار برکنار و به آنها ابلاغ شد مملکت ایران را ترک نمایند.

4- ژنرال آیرونساید پادگان و اردوی قزاق های مستقر در آقا بابا را مورد بازدید قرار داد.

5- لرد کرزن وزیر امور خارجه انگلیس نطق مهمی درمجلس عیان درباره اوضاع ایران و قرارداد 1919 ایراد نمود.

6- دولت انگلیس یاد داشتی تسلیم وزارت امورخارجه ایران نمود و تقاضای تصویب و اجرای قرارداد 1919 را نمود.

آذرماه

دولت انگلیس یادداشت شدید اللحنی به دولت ایران داد. دراین یاد داشت متذکر شد که قزاقخانه بایستی درتحت فرماندهی و نظارت خرج مامورین انگلیسی باشد.

دیماه

1- سپهداراعظم در مقابل مشکلات تاب مقاومت نیاورد و استعفای خود را از سمت رئیس الوزرائی به سلطان احمد شاه تسلیم نمود. این استعفا مورد قبول واقع شد.

2- به دنبال استعفای میرزا فتح الله خان سپهدار از ریاست وزرائی سلطان احمد شاه از قصر فرح آباد به کلیه معاونین وزارتخانه ها تلگرافی اعلام نمود تا تعیین رئیس الوزراء و وزیران، امور را کفالت نموده و گزارش را مستقیما برای شاه بفرستند.

3- میرزا حسن مشیرالدوله امروز به دربار احضارشد. سلطان احمد شاه ضمن مذاکره با وی پیشنهاد کرد ریاست دولت را قبول کند ولی مشیرالدوله زیربار نرفت .

4- سلطان عبدالمجید میرزا عین الدوله امروز با سلطان احمد شاه ملاقات کرد و پیشنهاد رئیس الوزرائی را رد کرد.

بهمن ماه

1- برحسب امر سلطان احمد شاه از نمایندگان انتخاب شده مجلس که جمعا 67 نفر بودند دعوت به عمل آمد تا درباره رئیس الوزراء آینده به گفتگو بنشینند. سرانجام در یک جلسه طولانی قرار بر این شد که فرمان رئیس الوزرائی مجددا برای سپهداراعظم رشتی صادر شود.

2- امروزسپهدار به قصرفرح آباد احضار و فرمان ریاست وزرائی را دریافت نمود.

3 – بین ژنرال آیرونساید و میرپنج رضا خان ملاقاتی دست داد. در این ملاقات آیرونساید به رضا خان گفته بود اگر شما قدرت را در دست بگیرید مخالفتی نداریم.

4- قوای قزاق از قزوین به سمت تهران حرکت کرد.

5- ازطرف سلطان احمد شاه هیئتی عازم کرج شد تا از ورود قوای قزاق به تهران جلوگیری کند.

اسفندماه

1- قوای قزاق به فرماندهی میرپنج رضا خان و به جلوداری گردان سوار به فرماندهی احمد آقا سرتیپ در شاه آباد تهران اردو زدند .

2- ادیب السلطنه معاون رئیس الوزراء و معین الملک رئیس دفترشاه که برای مذاکره با فرماندهی نیروی اعزامی به تهران در شاه آباد توقف داشتند پس ازملاقات با سران نیرو بازداشت شدند .

3- سید ضیاءالدین مدیر روزنامه رعد در حالیکه عبا و عمامه را تبدیل به سرداری و کلاه پوستی نموده بود در شاه آباد به نیروی اعزامی پیوست .

4- ساعت شش بعد ازظهرسید ضیاءالدین برای نیروی اعزامی نطق مهیجی ایراد نمود و سپس به هریک از افراد و نفرات سه ماه حقوق معوقه پرداخت گردید و نیرو به سمت تهران حرکت کرد.

5- درنخستین دقایق سپیده دم امروز قسمتی از قوای قزاق به فرماندهی میرپنج رضا خان فرمانده تیپ همدان وارد تهران شدند. قزاق ها بلافاصله کلانتری ها، وزارتخانه ها، پست خانه ها، تلگرافخانه و ادارات دولتی ومراکز حساس شهر را متصرف شدند. کلیه دروازه های شهربسته شد و سفارتخانه ها محاصره گردید. هنگام تصرف بین قزاقان و مامورین دو کلانتری زد و خورد آغاز شد وتعدادی کشته و زخمی شدند. تیراندازی با توپ وتفنگ تا نزدیک ظهر جهت ارعاب مردم ادامه داشت .

6- کلیه زندانیان از زندان آزاد شدند .

7- از طرف میرپنج رضا خان اعلامیه ای در 9 ماده تحت عنوان "حکم می کنم" صادر و توسط قزاقان به در و دیوار شهرالصاق گردید. به موجب همین اعلامیه در شهرتهران حکومت نظامی اعلام شد.

8- سپهداررشتی رئیس الوزراء در سفارت انگلیس متحصن شد.

9- کلیه ادارات دولتی و روزنامه ها و دکاکین تعطیل شدند. جز به قصاب ونانوا به احدی از اصناف اجازه کار داده نشد.

10- میرپنج رضا خان ازطرف سلطان احمد شاه به منصب سرداری و لقب سردار سپه مفتخر شد و فرماندهی دیویزیون قزاق به او سپرده شد.

11- فرمان رئیس الوزرائی سید ضیاءالدین مدیر روزنامه رعد صادر شد.

12- احمد شاه از قصر فرح آباد دستخط زیر را به تمام ایالات و ولایات مخابره نمود: "حکام ایالات و ولایات: درنتیجه غفلت کاری و لاقیدی زمامداران دوره گذشته که بی تکلیفی عمومی و تزلزل امنیت و آسایش را در مملکت فراهم نموده، ما و تمامی اهالی را ازفقدان هیئت دولت ثابتی متاثرساخته بود. مصمم شدیم که با تعیین شخص دقیق خدمتگزاری که موجبات سعادت مملکت را فراهم نماید به بحران های متوالی خاتمه دهیم. بنابراین به اقتضای استعداد و لیاقتی که در جناب میرزا سید ضیاءالدین سراغ داشتیم عموم خاطر خود را متوجه معزی الیه دیده ایشان را به مقام ریاست وزراء انتخاب و اختیارات تامه برای انجام وظایف خدمت ریاست وزرائی به معزی الیه مرحمت فرمودیم .

شهر جمادی الاخر 1339، احمد شاه "

13- کلیه صاحب منصبان قوای قزاق تحت فرماندهی میرپنج رضا خان یک درجه ترفیع یافتند.

14- درشهرهای قم، قزوین، سمنان، دامغان و کاشان حکومت نظامی اعلام شد و روسای ژاندارمری به حکومت نظامی منصوب شدند .

15- ماژورعلی خان صاحب منصب ژاندارمری و دوست نزدیک سید ضیاءالدین با ارتقاء به درجه کلنلی به ریاست ژاندارمری منصوب شدند.

16- سید ضیاء الدین رئیس الوزراء اعلامیه مفصل و بلند بالائی با قلمی شیوا و عباراتی دلچسب که حاکی از بیان سیاست داخلی و خارجی دولت بود انتشار داد. وی درآن اعلامیه چند صد نفر از رجال و اعیان و اشراف را که زمام مملکت را توارثا در دست داشتند متهم به خرابی و فساد مملکت نموده و وعده داده بود به حساب گذشته آنها رسیدگی خواهد نمود. همچنین در این اعلامیه لغو قرارداد ایران و انگلستان که در زمان وثوق الدوله منعقد شده بود اعلام نمود .

17- تنها به روزنامه ایران به مدیریت زین العابدین تجدد اجازه انتشار داده شد.

18- از امروز مخابرات تلگرافی و مراسلات پستی بین شهرها پذیرفته و تلفن های شهری نیز دائر گردید.

19- پیمان ایران و شوروی که به امضاء رسیده بود به دولت ایران ابلاغ شد. روسیه به دنبال امضای پیمان مودت قوای خود را از رشت و بندرانزلی خارج نمود و همچنین ولایات فیروزه در مرز خراسان و جزیره آشوراده را در خلیج استرآباد تحویل ایران داد.

20- طبق تصویبنامه هیئت وزیران ورود کلیه مشروبات الکلی از خارج به ایران اکیدا قدغن گردید. به دستور وزیر الوزراء استعمال مشروبات الکلی برای کلیه طبقات ممنوع شد. در میهمانی ها مقرر شد بجای مشروبات الکلی دوغ و شربت توزیع شود.

21- کاپیتالیسیون نسبت به اتباع آذربایجان شوروی، قفقاز، گرجستان، ارمنستان، عثمانی، بین النهرین و شامات لغو گردید.

لینکهای شماره های گذشته:

1 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2022

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/desamr/863/bala.html

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/864/bala.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/865/bala.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/866/bala.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/867/bala.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/868/bala.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/febrie23/869/bala.html

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/febrie23/870/bala.html

11 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/mars/872/bala.html