برگردان: م. مهرجو

دام بدهی و استعمار نو

چین با سیاست مالی خود در چارچوب راه ابریشم نوین، سیاست بدهکار کردن کشورها را دنبال می کند که این همان گونه ویژه ای از استعمار نو است. این چیزی است که رسانه های غربی پخش می کنند. آنان به چین ایراد می گیرند که این کشور از یک سو با دادن وام هایش، دولت ها را به خود وابسته می کند و از سوی دیگر بازارها و کانسارهای این کشورها را بیش از پیش بروی خود می گشاید.

با اینهمه، حتی اگر این گزاره درست هم باشد و در پس پرده همه برنامه های چینی ها چنین اندیشه ای خفته باشد، این کار به هیچ روی پدیده تازه و شگفت آوری نیست. دولت های امپریالیستی، که در آنها این رسانه ها چاپ می شود، دستکم 150 سال است که همین گونه رفتار کرده اند و گویا چینی ها "حق کپی رایت" از رفتارهای آنان را هم ندارند.

با این همه، این انگاره و پندار که چین می خواهد بر جهان چیره شود و الگوی اجتماعی خود را بر مردم جهان سربارکند، از ریشه نادرست است. این یک دروغ تبلیغاتی کارا است که برای پدید آوردن  ترس از یک خطر شناخته شده و آشنا بازگویی می شود.

پس از پایان جنگ دوم جهانی، امپراتوری‌های استعماری چند صد ساله فروپاشیدند و به بهره کشی و ستم بر مردم بی‌حقوق در سه قاره پایان داده شد. با این همه، رها شدن و استقلال همراه با پایان سختی ها نبود، بلکه دشواری های تازه ای را آشکار کرد. چیرگی بر پسرفت ها، بدبختی ها، درگیری ها و دشمنی های قومی و دیگر دشواری های بجای مانده از کشورهای استعمارگر، از توان و نیروی کسانی که قدرت سیاسی را پس از رهایی در این کشورها بدست گرفتند، فراتر بود.

پس از جنگ، کشورهای استعمارگر پیشین پیمان بستند که به پیشرفت این کشورها یاری برسانند. ولی آنها بیشترپول را به جیب بخشی از سرمایه داری نوین در این کشورها سرازیرکردند تا آنها کشورخود را خاموش و آرام نگه دارند تا  غارت دارایی های این کشورها همچون گذشته دنبال شود. در اینجا و آنجا آموزشگاه هایی ساخته شد، چاه های آب کنده شد و یا پل هایی ساخته شد ولی این سرمایه گذاری ها در چارچوب یک سیاست پیشرفت پایدار نبود. آنها روش های زندگی مردمان بومی را بر هم زدند و کشاورزی این کشورها را ویران کردند. فراورده های خوراکی که با یارانه سنگین  اتحادیه اروپا به بازارهای کشورهای آفریقایی صادر می شود، با بهایی بسیار کمتر از تولید کشاورزان بومی فروخته می شود که پیامد آن نابودی کشاورزی بومی و خانه خرابی کشاورزان این کشورهاست. به جای کشت گیاهان مورد نیاز مردم این کشورها،در کشتزارهای پهناور گیاهانی  برای صادرات به کشورهای غربی کشت می شوند که پیامد آن از کف رفتن خودکفایی کشاورزی دراین کشورهاست. پسماندهای کشورهای صنعتی به این کشورها برده می شود و مردم این کشورها بخش های قابل استفاده را جمع آوری می کنند. بهره برداری از کانسارهای مواد خام از زمین در این کشورها با ساده ترین ابزارها و همراه با دست و پنجه نرم کردن با خطرهای فراوان انجام می شود و به بهای ناچیز به کشورهای استعمارگر پیشین برده می شود.... این یوغ استعماری نوکمتر از یوغ استعماری کهن ستمگرانه نیست. هر سال کشورهای بیشتر و بیشتری از "جنوب تنگدست" کوشش می کنند که خود را از این یوغ رها کنند. جمهوری خلق چین جایگزین هایی را در برابر آنچه که غرب به نام "بازار آزاد" به این کشورها پیشکش می کند، در دسترس آنها می گذارد.

"بازار آزاد" یعنی دسترسی بدون هیچگونه بازدارندگی به همه بازارهای ملی در سراسر جهان و هماوردی گویا آزادیهمه بازیگران اقتصادی که آزادی سرمایه را نیز در بر می گیرد و به چیرگی نیرومندترین بازیگر می انجامد و عرضه و تقاضا بر بازار حکومت می کند. با این همه آنچه که آشکار است، این نیست که باز شدن بازارهای جنوب به معنی باز شدن بازار کشورهای صنعتی به روی کالاهای کشورهای جنوب نیزهست، بلکه ساز و کارهای وارداتی و تعرفه های گمرگی در پیش روی کشورهای جنوب است.

"بازار آزاد" به معنای صادر کردن سرمایه برای به چنگ آوردن شاهرگ های اقتصاد در جنوب نیز هست. برای نمونه برای بهره گیری از نیروی کار ارزان و فشرده و رها شدن از کارخانه های زیانبار برای محیط زیست، این کارخانه ها به کشورهای جنوب برده می شوند. ارزهای ملی در بازارهای مالی پدیدار و مانند دیگر کالاها خرید و فروش شده و از این رو دستخوش افت و خیز قیمت می شوند. ارز پشتوانه، دلار آمریکا ابزاری کارآمد برای سربارکردن خواسته های سیاسی این کشور در چارچوب تحریم ها است.

در آفریقا جاده و راه آهن تنها از کانسارهای مواد خام تا بندرهای صادراتی ساخته شده اند. سفر در درون قاره و درون کشور هیچ سودی برای سرمایه گذاری که از "شمال" می آید، در پی ندارد. پیامد آن هم این است که هیچگونه سرمایه گذاری برای زیرساخت های درون قاره ای یا داخلی کشورهای "جنوب" انجام نشده است.

به کشورهای جنوب وام هایی با بهره خوب پیشنهاد می شود ولی گرفتن این وام ها به درخواست هایی درباره چند و چون جایگاه اقتصادی و سیاسی این کشورها پیوند زده می شود. این درخواستها برای افزایش بهره وری در اقتصاد، بهبود زندگی مردم، نیرومند کردن نهادهای دولتی کشور وام گیرنده و یا بالا بردن خودباوری مردم این کشورها نیست.

شعار آزادی و دموکراسی برای چیرگی بر ساختار سیاسی کشور از سوی نیروهای استعمارگر پیشین داده می شود که خود را "دموکراسی" می نامند و تلاش می شود که به وام گیرندگان اینگونه باورانده شود که همه چیز آنان همانند وام دهندگان است. ولی این شگرد کار نمی کند زیرا تاریخ، سنت ها، جغرافیا، سطح آموزش و پیشرفت اقتصادی، همه و همه ناهمسو با این گزاره است.

چین این ناهمگونی ها می بیند و با ژرف بینی به این ناهمسانی ها واکنش نشان می دهد و از دخالت در رویدادهای داخلی این کشورها خودداری می کند و از همین روی نیز همچون یک همکار و شریک پذیرفته می شود.

گزاره "دام بدهی"، در چارچوب یک نبرد اندیشه و ایدئولوژیک است که نخستین بار از سوی ایالات متحده  به میدان آورده شد. در مارس 2019، "مایک پمپئو" وزیر خارجه ایالات متحده در فرافکنی خود گفت که چین برای سود ژئواستراتژیک خود، سیاست بدهکار کردن کشورها را دنبال می کند. او گفت که چین بویژه به کشورهای تنگدستی وام می دهد که می داند توانایی بازپرداخت این وام ها را ندارند و بدین گونه این کشورها را به خود وابسته می کند. او برای این گفته گستاخانه خود از بندر "هامبانتوتا"[1] در سریلانکا نام برد. این تنها دستاویزی است که دشمنان چین دارند وگرنه  بارها و بارها این نمونه بازگویی نمی شد و گاهی با نمونه های دیگری هم جایگزین می شد. 

در دسامبر 2017، سریلانکا حقوق بهره برداری چین از بندر هامبانتونا را برای 99 سال امضا کرد، زیرا دیگر نمی‌توانست بدهی های خود را باز پرداخت کند. با این همه، اندیشه ساخت بندر تازه از چین نیامده بود، بلکه ابن بخشی از برنامه رسمی پیشرفت دولت سریلانکا بود و دولت سریلانکا برای فراهم آوردن هزینه های ساخت این بندر از بانک های دولتی چین وام گرفت. در این میان به دنبال ناکارامدی این بندر و دیگر کژروی ها، این کشور دیگر نمی توانست  آن وام هایی را که گرفته بود باز پس بدهد. تلاش های گوناگون نیز برای باز سازی این بدهی ها هم به بار ننشست و تنها گزینه پیش روی واگذاری حق بهره برداری ازاین بندر به چین بود.

"گروه رودیوم"[2] یک بنگاه مستقل در ایالات متحده است. این بنگاه دهه ها است که داده های اقتصادی را بررسی و واکاوی می کند. این بنگاه در بررسی های خود به بررسی چهل موردی پرداخت که در آن ها درباره وام های دولتی چین گفتگوی دوباره انجام گرفته بود. چنین پدیده ای همیشه نشان دهنده گونه ای از نابسامانی های ویژه است. پژوهشگران این بنگاه پس از این بررسی ها به این برآورد رسیدند که واگذار شدن دارایی ها، آنگونه که در سریلانکا رخ داد، پدیده ای "بسیار نادر" بوده است.

در چهل مورد که از سوی "گروه رودیوم"  واکاوی و بررسی شده است، چین شانزده تا ازاین بدهی ها را بخشیده است و در یازده نمونه دوره باز پرداخت را درازتر کرده است. در چهار نمونه نیز چین و وام گیرنده برای سرمایه گذاری دوباره و گفتگو برای روش های دیگری از بازپرداخت وام ها به تفاهم رسیده اند.  این از یک سو نشان می‌دهد که پکن بیگمان می خواهد که اگر کشورها در بازپرداخت وام ها با دشواری روبرو شدند، با آنها به گفتگو بنشیند و راهکاری بیابد و از سوی دیگر شمار بالای گفتگوهای دوباره نشان می‌دهد که پروژه‌هایی که هزینه های آنها از سوی چین فراهم شده است، همانگونه که روزنامه "فرانکفورتر آلگماینه" در 6 ماه مه 2019 گزارش داد، بیشتر پروژه هایی هستند که از دیدگاه اقتصادی ناپایدار هستند. 

می توان چنین انگاشت که چینی ها اکنون کمی از اقتصاد آگاهی دارند. بنابراین، اگر آنها ارز خارجی را که در بازار جهانی به دست آورده‌اند، در پروژه‌هایی که دستاوردی ندارند سرمایه‌گذاری می کنند پس انگیزه سودآوری بسختی می تواند روشنگر سرمایه گذاری های آنان باشد. پس چه انگیزه ای در پشت سرمایه گذاری های چین نهفته است؟

پروفسور "دبورا براتیگام" از دانشگاه جانز هاپکینز در "بالتیمور" ایالات متحده آمریکا سال‌ها است که روندهای مالی چین را بررسی کرده است. او در نیویورک تایمز در تاریخ 26 آوریل 2019   در مقاله‌ای زیرنام  "آیا چین کوسه وام جهان است؟"، این گزاره را که چینی ها با سرمایه گذاری در پروژه های غیر اقتصادی به دنبال بدست آوردن سودهای ژئواستراتژیک هستند را رد می کند.

از میان هفده کشور آفریقایی که هم اکنون درگیر چالش بزرگ بدهی هستند، تنها سه کشور جای دارند که  به چینی ها بدهکار هستند.

از این رو این نگرش که گویا چین با سیاست "دام بدهی" در پوشش پروژه های زیر ساختی راه ابریشم نوین به دنبال وابسته کردن کشورها به خود است، با یک بررسی موشکافانه پوچ از آب در می آید.

همچنین بنگاه بندری "هامبانتوتا"ی چین در سریلانکا توانست در نیمه نخست سال 2021 برای نخستین بار به سود آوری دست یابد. در این بازه زمانی 1.2 میلیون تن کالا و 281.000 خودرو از این بندر جابجا شد.

گاهی نیزاز فرودگاه ساخته شده در کنار این بندربه عنوان نمونه دیگری از راهبرد "دام بدهی" چین یاد می شود، زیرا این فرودگاه نیز در سالهای نخست پویایی چندانی نداشت. بهره برداری ناچیز از این فرودگاه ازپیامد چندین رویداد ناگوار بود. مهمترین آن روی کار آمدن دولت تازه بود که پیامد آن بسته شدن بزرگراه "کلمبو" و کانون گردشگری پارک ملی بود. همچنین یورش های تروریستی در آغاز سال 2019 و سپس همه گیری کرونا نیز به کاهش بسیار زیاد گردشگران و زمین خوردن این صنعت انجامید.

بر پایه برنامه ریزیها تا سال 2023 پیوند راه آهن میان کلمبو و هامبانتوتا به پایان خواهد رسید.

یک بنگاه زیر رهبری هند به نام "مقارج"[3] در پیوند با یک بنگاه مهندسی بریتانیایی به نام "دفتر مهندسی آتکینز"[4] به یک کنسرسیوم جهانی پیوستند تا در بندر هامبانتوتا و منطقه پیرامون آن، ساخت یک منطقه نوین بازرگانی را ساماندهی کنند.

"شیران ایلانپروم"[5]، پژوهشگربنگاه "اکونسولت آسیا"[6] که از رایزنان پیشرو دولت سریلانکا است در گفتگویی در سوم دسامبر 2021 گفت که «وام های سریلانکا به چین تنها 10 درصد از همه وام های  این کشور را در بر می گیرد و پنجاه درصد یا نیمی از این وام ها اوراق قرضه دولتی بین المللی است که بیشتر آنها از آن بانک ها و بنیادهای مالی ایلات متحده است». دشواری ها و درگیری های سریلانکا با چین بیشتر ازچالش های این کشور با ژاپن و یا با "بانک پیشرفت آسیا"[7] نیست با این همه، هیچ کس نمی گوید که سریلانکا به دام بدهی ژاپن یا بانک توسعه آسیایی کشیده شده است.

جنجال در باره "دام بدهی" شاید در پیوند با مالزی نیز سر برآورد. در هنگام سفر رئیس جمهور مالزی به چین هر دو کشور پیمان نامه ای را برای سرمایه گذاری برای پیوند دادن راه آهن های کرانه های خاوری، پیوند راه آهن چین به سنگاپور که پیشتر در این کتاب پوشش داده شد و همچنین برای کشیدن دو مسیر لوله نفت، امضا کردند. بنا بود که هزینه این پروژه ها با وام هایی به ارزش  23 میلیارد دلار فراهم شود. پس از دست به دست شدن دولت در سال 2018، رئیس جمهور تازه با این دستاویز که این  پروژه ها بسیار گران هستند و شغل آفرین نبوده و مالزی هرگز نمی تواند این وام ها را بازپرداخت کند و به دام بدهی کشیده می شود، این پیمان نامه ها را به هم زد.

در پیوند با آغاز به کار ساخت خودروهای چینی-مالزیایی، پیمان نامه ها دوباره باز بینی و بر سر آنها گفتگو شد. در سال 2019 پیمان نامه ساخت 670 کیلومتر راه آهن امضا شد که در این پیمان نامه مسیر تازه ای برگزیده شده و خدمات نیز کاهش یافته بود. در این پروژه های بر رویهم 10.6 میلیارد دلار سرمایه گذاری پیش بینی شده بود که برای باز پرداخت آن بنا شد که چین در پنج سال آینده 1.9 میلیون تن روغن پالم از مالزی دریافت کند و این یک داد و ستد ترازمند و به سود هر دو بود.

تازه ترین هیاهو ها در پیوند با "دام بدهی" درباره  فرودگاه "انتبه"[8] در اوگاندا است که گویا این کشور نتوانسته بدهی های خود را پرداخت کند و چین این فرودگاه را از آن خود کرده است. در سال 2017، اوگاندا یک وام 207 میلیون دلاری از بانک صادرات چین برای ساخت فرودگاه پایتخت دریافت کرد. این وام می بایستی در یک دوره بیست ساله و از سال هفتم  بازپرداخت شود. در پایان نوامبر 2021، گزارش شد که " فرودگاه بین المللی انتبه" پس از  پرداخت نشدن وام از سوی  دولت اوگاندا در آستانه واگذاری به چین است و این کشور می خواهد این فرودگاه را از آن خود کند. دولت اوگاندا این شایعه را دروغ خواند و گفت که این کشور وام ها را بازپرداخت می کند. سفارت چین در اوگاندا نیز در توییتر خود این شایعه رارد کرد.

با اینهمه، پخش این شایعه از آغاز از روی بدجنسی نبود بلکه از ناتوانی بود. یک خبرنگار بومی چیزی از پیمان نامه را خوانده بود و برداشت نادرستی کرده بود. گزارش او به تندی از سوی رسانه های فرامرزی با شور و شیفتگی گرفته و بازگوشد زیرا در راستای پشتیبانی از پیش داوریهایی بود که پیش تر درباره "دام بدهی" چین پخش شده بود.

"رفنیتیو"[9]یک بنگاه خدماتی آمریکایی است که داده‌های اقتصادی را فراهم کرده وبه بانک‌ها، شرکت‌های سرمایه‌گذاری و دیگر سازمان‌ها می‌فروشد. این بنگاه پس ازبررسی های خود گزارش داد که بیش از 516 میلیارد دلار در پروژه های راه ابریشم نوین تا سال 2019، به فرجام رسیده است و تنها 0.3 درصد از آنها بر زمین مانده است. این پژوهش 2631 پروژه را در بیش از 120 کشورجهان بررسی و فهرست کرده است. 

این پژوهش "رفینیتیو"، همه آن هشدارهایی را که در پیوند با "دام بدهی" بودند و کشورها را از همکاری با چین می هراسانید، از میان برد و بر باد داد. همکاری در ابر پروژه کمربند ـ جاده بر هیچ  کشوری سربار نشده است و هیچگونه فشاری در کار نیست. شیوه برخورد چینی ها با شریکان خود نه خشک و نه یکپارچه است، پکن در رفتارهای خود دارای نرمش و همزمان دیدگاهی کاربردی دارد و همین به رهبری چین پشتوانه نیرومندی داده است. اگر در جاهایی اینگونه برداشت می شود که  پروژه ای از راه ابریشم نوین بسیار گران و یا ناخوشایند هست، کشور همکار با چین  به گفتگو می نشینند و خواست های خود را پیش می کشد و چین نیز با نرمش، خود را با آن هماهنگ و ساماندهی می کند.

این  پندار که کشورهای جهان سوم کورکورانه و ساده اندیشانه پیمان نامه های یک سویه را می پذیرند و چیزهایی را امضا می کنند که به زیان خودشان است، خوار شمردن دیگران است و ریشه در الگوی اندیشه ای دارد که غرب را در سیمای یک "رهایی بخش" می بیند و همین اندیشه برای سده ها دستاویزی برای استعمار و حکومت بر دیگر مردمان بوده است. کسانی که چنین پندار هایی در سر دارند، از آگاهی و نازک اندیشی تاریخی بی بهره اند.

        پیج فیسبوک راه توده