در مرور تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 که به همت دکتر "عاقلی" منتشر شده و به 8 چاپ رسیده و اکنون در لیست کتاب های کمیاب ایران است، رسیده ایم به سال 1304. سال کشاکش بسیار جدی میان رضاخان سردار سپه و صدراعظم از یکسو و فراکسیون های ملی در مجلس شورای ملی. از یکسو رضاخان در تلاش است تا بنام جمهوری و یا بنام سلطنت قدرت را قبضه کند و از سوی دیگر چند فراکسیون پارلمانی که در آن شخصیت های ملی و میهن دوستی مانند ملک الشعرا بهار، سلیمان میرزا اسکندری رهبر سوسیالیست های ایران، مصدق جوان و ... حضور دارند، ضمن تائید اصلاحات اعلام شده و اقدامات رضا خان، بیمناک از خیز او برای قبضه همه قدرت حکومتی، با جمهوری مورد خواست رضاخان مخالفت می کنند. مسیری که از بعد از انقلاب در جمهوری اسلامی طی شده، به نوعی تکرار همین تاریخی است که وقایع آن را میخوانید و آنکس که نداد چه گذشت، نخواهد دانست چه می گذرد.

در مرور تاریخ ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب 57 که به همت دکتر "عاقلی" منتشر شده و به 8 چاپ رسیده و اکنون در لیست کتاب های کمیاب ایران است، رسیده ایم به سال 1304. سال کشاکش بسیار جدی میان رضاخان سردار سپه و صدراعظم از یکسو و فراکسیون های ملی در مجلس شورای ملی. از یکسو رضاخان در تلاش است تا بنام جمهوری و یا بنام سلطنت قدرت را قبضه کند و از سوی دیگر چند فراکسیون پارلمانی که در آن شخصیت های ملی و میهن دوستی مانند ملک الشعرا بهار، سلیمان میرزا اسکندری رهبر سوسیالیست های ایران، مصدق جوان و ... حضور دارند، ضمن تائید اصلاحات اعلام شده و اقدامات رضا خان، بیمناک از خیز او برای قبضه همه قدرت حکومتی، با جمهوری مورد خواست رضاخان مخالفت می کنند و با انحلال سلطنت قاجاریه و برپائی سلطنت پهلوی نیز به مخالفت بر می خیزند. روحانیون و مراجع قم نیز در این میان، با جمهوری به این دلیل که بیم دارند تمرکز قدرت در دربار و اتحاد دربار و روحانیون به خطر بیفتد و از نقش و تاثیر آنها در حکومت کاسته شود با اعلام جمهوری مخالفت می کنند. رضاخان نظر مراجع را می پذیرد و اعلام جمهوری را پس می گیرد، اما از در دیگری برای رسیدن به مقصود خویش وارد می شود. انحلال سلطنت قاجاریه و اعلام سلطنت پهلوی. فراکسیون های ملی مجلس ضمن تائید اقدامات اصلاحی رضاخان، خوی و خصلتی را در او تشخیص داده اند که از آن دچار وحشت شده اند. خوی و خصلتی که تا نیمه راه اتحاد با آلمان هیتلری پیش رفت. رضاخان حاضر به پاسخگوئی نه به مجلس و نه به هیچکس نیست. حتی املاک و ثروت امثال "ماکوئی" در آذربایجان و یا "سمیتقو" در کردستان و یا "شیخ خزعل" در خوزستان را که پس از سرکوب و کشتن و تبعید آنها بدست می آورد اگر پول است به حساب خود واریز می کند، اگر طلاست تصاحب می کند و اگر زمین است به ملک خود تبدیل می کند. بعدها این روش او تا فروش نفت ایران و ریختن آن به حساب خود در خارج از کشور پیش می رود. روش او برای کشتن و سر به نیست کردن مخالفانش نیز شخصیت های ملی درون مجلس را وحشت زده کرده است. از جمله ترور شاعر ملی "میرزاده عشقی". از درون مجلس، "تیمورتاش" (سردار معظم) به حمایت همه سویه از قدر قدرت شدن رضاخان بر می خیزد و نقش آفرین "شاه" شدن رضاخان می شود و بعدها وزارت دربار را برعهده می گیرد و تبدیل به نیرومند ترین فرد بعد از رضاشاه و در کنار او می شود. البته این موقعیت او نیز دیر نمی پاید و مانند دیگر همکاران و یاران نزدیک رضاشاه قربانی سوء ظن او می شود و جانش را از دست می دهد. همچنان که "داور" وزیر پر توان و مدیر و مدبر او از بیم دچار شدن به سرنوشت تیمورتاش خود را با شلیک گلوله می کشد. آنها که امروز در اطراف مومیائی رضاشاه در شاه عبدالعظیم سینه می زنند، نمیدانند در دوران سلطنت او چه گذشت. پل ورسک و سرکوب روحانیون و مخالفت او با حجاب را می بینند اما این فقط پیچش موست، نه خود "مو" که با کمال تاسف عملکرد جمهوری اسلامی و بی اعتمادی مطلق مردم به رسانه های حکومتی و تبلیغات حکومتی همین پیچش مو را برجسته ساخته است!

امثال ملک الشعرا بهار، عبدالحسین میرزا فرمانفرما و سلیمان میرزا اسکندر این آینده خوفناک را پیش بینی کرده و سعی می کنند رضاشاه را در مقام صدراعظمی و فرماندهی کل قوا نگهدارند تا به اصلاحاتش ادامه بدهد اما احمد شاه و دربار را هم حفظ کنند و مجلس را در میان دربار و رضاخان، اما زورشان نمی رسد و می شود آنچه که نمی خواستند بشود. چند توطئه و ترور در تهران زمینه غلبه رضاخان بر مجلس را فراهم می کند که در مرور وقایع 1304 می خوانید. همچنان که اصلاحات و پیشنهادات اصلاحی مفید رضاخان صدراعظم را در مرور وقایع این سال می خوانید:

سال 1304

فروردین ماه

قانون اصلاح تقویم از مجلس شورای ملی گذشت. به موجب این قانون ادارات دولتی – بنگاهها – موسسات اداری و اقتصادی و تجار و کسبه موظف شدند به جای ماه های حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد،سنبله، میزان،عقرب، قوس، جدی، دلو، حوت، ماههای جدید را به این شرح: فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور مهر، آبان، آذر، دی، بهمن، اسفند استعمال نمایند. شش ماه اول سال31 روز، پنج ماه دوم 30 روز و ماه آخر 29 روز و در سالهای کبیسه 30 روز شد.

اردیبهشت ماه

1 - سردار سپه رئیس الوزراء و فرمانده کل قوا در منزل مدرس حضور یافته پیرامون قانون نظام وظیفه به گفتگو پرداختند. مدرس قبول کرد که قانون مزبور را از تصویب مجلس شورای ملی بگذراند.

2 - قانون نسخ القاب و درجات نظامی سابق از تصویب مجلس شورای ملی گذشت و افراد ایرانی مکلف شدند دارای نام و نام خانوادگی باشند.

3 - سرهنگ رضاقلی خان، (سرتیپ رضا قلی امیر خسروی بعدی) پس از اخراج آلمانی ها از بانک ملی به ریاست آن بانک منصوب گردید. وی قریب شش سال در راس آن موسسه اقتصادی قرار داشت و نسبت به توسعه و پیشرفت آنجا زحماتی متحمل گردید. در سال 1318 در کابینه دکتر احمد متین دفتری وزیر دارائی شد و این سمت را در کابینه منصورالملک نیز عهده دار بود تا اینکه در اوایل سال 1319 مورد غضب و تشدد رضا شاه قرار گرفت و از وزارت منعزل شد. سرتیپ امیر خسروی از همقدمان رضا شاه بود و در سال 1338 شمسی در تهران در گذشت.

خرداد ماه

1 -  قانون انحصار قند و شکر به تصویب مجلس شورای ملی رسید و از آن پس عوائدی که از این راه عاید به خزانه دولت می شود صرف ساختن راه آهن ایران خواهد گردید.

2 - قانون خدمت نظام اجباری مشتمل بر سی و شش ماده به تصویب مجلس شورای ملی رسید. به موجب ماده اول آن کلیه اتباع ذکور ایران اعم از سکنه شهرها و قصبات و ایلات و متوقفین در خارج از ایران از اول سن بیست و یک سالگی مکلف به خدمت سربازی می باشند. مدت خدمت دو سال خواهد بود.

3 - سردار سپه و همراهان وارد آستارا شدند. سمیتقو یاغی معروف به اتفاق هشتصد نفر فدائی مسلح از سردار سپه استقبال کردند. بین سردار سپه و سمیتقو مذاکراتی صورت گرفت.

(جریان این ملاقات را در چند گزارش تاریخی نوشته اند. امیرطهماسبی برای خوش خدمتی به سمیتقو می گوید با فدائیانش به استقبال رضا شاه برود که او چنین می کند. رضا شاه با خوشروئی و چرب زبانی با سمیتقو گفتگو می کند، اما بلافاصله پس از پایان استقبال، فرمانده لشکر را بدلیل ترساندن رضاشاه و قرار دادن او در محاصره افراد سمیتقو برکنار و عزل می کند. راه توده)

4 - سرلشکر امیر طهماسبی فرمانده لشکر آذربایجان از فرماندهی معزول و همراه سردار سپه به تهران وارد شد.

5 - سرتیپ محمد حسن آیرم فرمانده تیپ مستقل شمال به فرماندهی لشکر آذربایجان منصوب گردید.

مرداد ماه

 سردار سپه کابینه را ترمیم کرد و دو تن از دوستان مدرس را به توصیه او وارد دولت نمود. در این ترمیم شاهزاده فیروز میرزا نصرت الدوله (فرزند عبدالحسین میرزا و برادر مریم فیروز- راه توده) به وزارت مالیه و شکرالله خان قوام الدوله به وزارت داخله منصوب شدند.

شهریور ماه

1 - در نتیجه جنگی که بین طایفه وهابی ها و صاحب الاحساء و حسین شریف در مکه و مدینه روی داد برخی از شهرها از جمله مکه و مدینه بمباران گردید و بعضی از مقابر و مساجد ویران شد. به دستور سردار سپه در ایران عزای عمومی اعلام شد و ادارات و اصناف تعطیل شد.

2 - احمد شاه از اروپا تلگراف زیر را به سردار سپه مخابره کرد:"جناب اشرف رئیس الوزراء بعون الله تعالی دوم اکتبر(13 ربیع الاول) با کشتی تلناراز پاریس از راه بمبئی به ایران حرکت می کنیم. از مراجعت به وطن عزیز نهایت مسرت حاصل و خوشوقتیم که آن جناب اشرف را بزودی ملاقات خواهیم نمود. شاه ".

مهر ماه

1 - به مناسبت کمبود نان و ارزاق عمومی بازار تهران تعطیل و کسبه و مغازه داران دست از کار کشیدند.

2 - جمعیت زیادی از زنان به میدان بهارستان و سرچشمه و اطراف مجلس رفته دست به تظاهراتی زدند و از مجلس خواستند نان و ارزاق عمومی را در دسترس مردم قرار دهند.

3 - عده ای از نمایندگان مجلس در اجتماع زنان به سخنرانی پرداخته و همه گونه وعده مساعد دادند، ولی زنان قانع نشده آنها را مورد ضرب و شتم قرار دادند. میرزا حسن خان مشیرالدوله یکی از آنها بود.

4 - مردم تهران در منزل علماء گرد آمده درباره کمبود نان و ارزاق عمومی چاره جوئی کردند.

5 - میرزا محمد علی معروف به حاجی سیاح که در عمر طولانی خود به نیمی از جهان سفر کرده بود درگذشت. از حاجی سیاح دو کتاب باقی ماند که بعدها توسط حمید سیاح یکی از فرزندانش چاپ شد. آن دوکتاب عبارتند از خاطرات حاج سیاح و سفر نامه حاجی سیاح.

6 - از طرف مردم در میدان بهارستان تظاهرات دامنه داری انجام گرفت و مردم قصد ورود به مجلس را داشتند.

7 - موتمن الملک رئیس مجلس از سردار سپه فرمانده کل قوا کمک فوری خواست.

8 - عده زیادی از نظامیان با مسلسل مجلس را احاطه کردند و شروع به تیراندازی نمودند. عده ای مقتول و دسته ای مجروح شدند.

9 - به دستور سردار سپه امیر لشکر عبدالله خان امیر طهماسبی حاکم نظامی تهران عده زیادی را به علت اختلال در نظم عمومی توقیف کرد.

10 - حاکم نظامی تهران عده ای از درباریان و اطرافیان محمد حسن میرزا ولیعهد را بازداشت کرد. سردار سپه مخالفین خود را به شدت سرکوب نمود.

11 - در تبریز تظاهرات علیه قاجاریه اوج گرفت. مردم در تلگرافخانه حضور یافته و ده نفر از نمایندگان را برای مخابره حضوری خواستند. پس از حضور نمایندگان در تلگرافخانه مردم آذربایجان عزل احمد شاه و سلطنت سردار سپه را خواستار شدند. تدین در پاسخ مردم تبریز اظهار کرد قریبا مجلس در این مورد اتخاذ تصمیم خواهد کرد.

12 - تظاهرات علیه قاجاریه در تمام شهرهای ایران آغاز شد و صدها تلگراف به مجلس ومطبوعات مخابره گردید.

13 - در بیشتر شهرهای ایران تعطیل عمومی شد و مردم علیه قاجاریه به تظاهرات پرداختند.

14 - در جلسه مجلس شورای ملی برای انتخاب رئیس رای گیری شد. 62 نفر از نمایندگان به ریاست مستوفی الممالک رای دادند.

15 - مستوفی الممالک ریاست مجلس را نپذیرفت و استعفا داد.

16 - تظاهرات درتهران علیه قاجاریه همه جانبه شد. لشکری و کشوری خواستار خلع قاجاریه شدند.

آبان ماه

1 - واعظ قزوینی مدیر روزنامه نصیحت که برای مشاهده جلسه علنی مجلس شورای ملی به عمارت بهارستان رفته بود به علت تشابه صوری با ملک الشعراء به ضرب چند گلوله به قتل رسید.

(ملک الشعرا خود در کتاب تاریخ احزاب سیاسی ایران می نویسد که رضاشاه که قبلا به او اخطار کرده بود که دست از مخالفت با شاه شدن او بردارد قصد جان وی را کرده بود و بدستور او عاملین ترور به مجلس رفتند اما اشتباها واعظ قزوینی را که شبیه او بود ترور کردند. شرح این ماجرا را ملک الشعرا با اندکی طنز در کتاب خود می نویسد. راه توده)

2 - از سحرگاه امروز کاخ گلستان مقر محمد حسن میرزا ولیعهد و سایر قصور سلطنتی از طرف نظامیان محاصره شد و رفت و آمد در آن ممنوع و سیم های تلفن قطع گردید.

3 - جلسه مجلس شورای ملی به ریاست سید محمد تدین نایب رئیس اول تشکیل شد و طرحی که به صورت ماده واحده از طرف نمایندگان تهیه و امضاء شده بود به این شرح قرائت گردید:

"مجلس شورای ملی بنام سعادت ملت ایران، انقراض سلسله قاجاریه را اعلام نموده و حکومت موقتی را در حدود قانون اساسی و قوانین موضوعه مملکتی به شخص رضا خان پهلوی واگذار می نماید. تعیین حکومت قطعی موکول به نظر مجلس موسسان است که برای تغییر مواد 36 و 37 و 38 و 40 متمم قانون اساسی تشکیل می شود. "

4 - فوریت اول و دوم طرح فی المجلس تصویب شد. به ترتیب مدرس، تقی زاده، علاء، مصدق و حاج میرزا یحیی دولت آبادی در مخالفت با طرح سخن گفتند. داور و یاسائی به مخالفین پاسخ دادند.

5 - مصدق در نطق مشروح و مفصل خود با سلطنت رضا خان مخالفت کرد و استدلال کرد این کار به صلاح ملت ایران نیست.

6 - سرانجام ماده واحده به اکثریت 80 رای از 85 نفر عده حاضر تصویب شد. به این ترتیب سلسله قاجاریه پس از 153 سال در ایران منقرض گردید.

7 - عنوان رضا خان پهلوی رئیس حکومت موقتی ( والاحضرت اقدس ) تعیین شد.

8 - مقارن ظهر پس از تصویب ماده واحده خلع قاجاریه 12 توپ در تهران شلیک شد.

9 - هیئت رئیسه مجلس شورای ملی تصمیم مجلس دائر بر خلع قاجاریه و تفویض حکومت موقت را به رضا خان پهلوی ابلاغ کردند و استدعا نمودند عفو عمومی و آزادی زندانیان را اعلام نمایند.

10 - میرزا محمد علی خان ذکاءالملک (فروغی مورد اعتماد بریتانیا) وزیر مالیه از طرف رضا خان پهلوی به کفالت رئیس الوزرائی منصوب شد.

11 - امیر لشکرعبدالله خان امیر طهماسبی حاکم نظامی تهران، سرتیپ مرتضی خان فرمانده لشکر مرکز، سرهنگ درگاهی رئیس نظمیه، سرهنگ بوذرجمهری کفیل بلدیه تهران ورئیس نقلیه قشون مامور تحویل گرفتن قصور سلطنتی دربار و اخراج محمد حسن میرزا شدند.

12 - وزیر داخله طی تلگراف خلع قاجاریه و واگذاری حکومت موقت را به رضا خان پهلوی به ولاه و حکام ابلاغ نمود.

13 - میرزا حسن مشارالملک وزیر امور خارجه خلع قاجاریه را به سفارتخانه ها اعلام نمود.

14 - سرهنگ کریم آقا رئیس بلدیه تمام کاخ های سلطنتی را مهر و موم کرد.

15 - زنان حرمسرای احمد شاه از دربار اخراج شدند. (شرح این اخراج و رفتار ملایم همسر رضاخان "تاج الملوک" با این زنان که مغایر فرامین رضاشاه بود در خاطرات تاج الملوک به تفصیل آمده است- راه توده)

16 - عده زیادی از درباریان و طرفداران قاجاریه از طرف سرهنگ درگاهی رئیس نظمیه توقیف شدند. (بعدها سرهنگ درگاهی به یکی از دژخیمان امنیتی رضاشاه تبدیل شد)

17 - ساعت 9 بعدازظهر محمد حسن میرزا ولیعهد سابق با چند نفر مستحفظ مسلح از تهران در نهایت خفت و خواری به سمت مرز حرکت داده شد. برای مخارج وی پنج هزار تومان پرداخت گردید.

18 - رضا خان پهلوی رئیس حکومت موقت و رئیس عالی کل قوا اعلامیه ای انتشار داد و برنامه کار خود را بر دو اصل استوار نمود.

اول – اجرای عملی احکام شرع مبین اسلام،

دوم – تهیه رفاه حال عموم.

19 - فرمان آزادی تمام زندانیان سیاسی از طرف رضا خان پهلوی صادر شد.

20 - بمناسبت انتخاب رضا خان سردار سپه به ریاست موقتی مملکت مجلس جشنی در کتابخانه مجلس شورای ملی تشکیل شد. تدین نطق پر شوری ایراد نمود و رضا خان به آن پاسخ داد. (تدین که بعدها رئیس دانشگاه تهران شد، روحانی بود اما از لباس روحانیت در آمده بود.)

21 - دستور انتخابات مجلس موسسان از طرف وزارت داخله صادر شد.

22 - وزیران مختارانگلیس، شوروی، آلمان، ایتالیا، بلژیک، مصرولهستان حکومت موقتی رضا خان رابه رسمیت شناختند و وزارت خارجه در این مورد اعلامیه ای صادر کرد.

23 - احمد شاه قاجار در پاریس اعلامیه ای صادر کرد و خلع خود راغیرقانونی دانست وعمل سردار سپه را متکی به اسلحه تلقی نمود. او رسما اعلام کرد پادشاه قانونی و مشروطه ایران است و در انتظار مراجعت به مملکت است تا بتواند به خدمتگزاری مملکت ادامه دهد. شاه سابق در مصاحبه خود افزود: من هنوز تمام حقوق خود و خاندان خویش را نسبت به تاج و تخت ایران که لطف پروردگار و بموجب قانون اساسی واجد آن بود دارا می باشم.

آذر ماه

1 - انتخابات  مجلس موسسان در سرتاسر ایران پایان یافت و نمایندگان در تهران حضور یافتند.

2 - مجلس موسسان با نطق رضا خان پهلوی رئیس موقتی مملکت گشایش یافت.

3 - مستشارالدوله صادق به ریاست مجلس موسسان برگزیده شد.

4 - عدل الملک دادگر و سهام السلطان بیات نایب رئیس شدند.

5 - رضا شاه پهلوی پادشاه جدید ایران در مجلس شورای ملی حضور یافته طبق قانون اساسی مراسم تحلیف بجای آورد.

6 - رضا شاه بر تخت مرمر جلوس نموده پادشاهی خود را اعلام کرد.

7 - مجلس شورای ملی به رئیس الوزرائی میرزا محمد علی خان ذکاءالملک ابراز تمایل نمود و فرمان ریاست وزرائی وی از طرف رضا شاه صادر شد.

8 - سردار معظم خراسانی ( عبدالحسین تیمورتاش ) به وزارت دربار پهلوی برگزیده شد.

9 - میرزا فرج الله خان دبیر اعظم به ریاست دفتر مخصوص شاه انتخاب گردید.

10 - میرزا حسین خان عدل الملک، مرتضی قلی خان سهام السلطنه، میرزاعلی اکبرخان داور و میرزا فرج الله خان دبیر اعظم از نمایندگی مجلس شورای ملی استعفا دادند.

بهمن ماه

1 - فرمان ولایتعهدی محمد رضا شاه پهلوی فرزند ارشد ذکور رضا شاه صادر شد. فرمان مزبور طی تشریفات خاص توسط وزیر دربار تسلیم هیئت دولت گردید.

2 - دوره پنجم مجلس شورای ملی بعد از ظهر امروز خاتمه یافت.

اسفند ماه

شاهزاده ایرج میرزا جلال الممالک شاعر خوش قریحه و بلند پایه ایران در تهران به بیماری سکته درگذشت و در جنب مقبره ظهیرالدوله در دربند به خاک سپرده شد. ایرج حین الفوت 54 سال داشت.

لینک های شماره های گذشته:

1 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/desamr/862/bala.htm

2 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/desamr/863/bala.html

3 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/864/bala.html

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/865/bala.html

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/866/bala.html

6 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/867/bala.html

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/janve23/868/bala.html

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/febrie23/869/bala.html

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/febrie23/870/bala.html

10 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/indexfolder/2022/febrie23/index871

11 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/mars/872/bala.html

12 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/mars/873/bala.html

13 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/mars/874/bala.html

14 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2022/febrie23/869/bala.html

15 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/april/876/bala.html

16 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/april/877/bala.html

17 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/may/878/bala.html

18 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/may/879/bala.html

19 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/may/880/bala.html

20 - https://www.rahetudeh.com/rahetude/2023/may/881/bala.html

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده