دکتر "سروش سهرابی"

ایران در دو دهه اخیر چنان شاهد افزایش مباحثات پیرامون دلایل عقب ماندگی بوده است که متأسفانه غالبا عقب ماندگی ایران در سده های اخیر را با توسل به غیرعقلانی ترین و موهوم ترین دلایل توجیه کرده اند.

وجه مشترک غالب یا تقریبا همه این نظریه پردازی ها در آن است که بر تحقیر تاریخ و فرهنگ و اندیشه ملی و ایرانی مبتنی است. آنهایی نیز که دم از ایرانیت می زدند آن را به پیش از اسلام مربوط می دانند و ظاهرا پس از آن دیگر ایرانیت از بین رفته است. بدینسان هرچه رنگ و بویی از ملیت، اندیشه، زبان، قومیت و تاریخ کشور ما دارد و هر آنچه از مهر و نشان مردم بر تحولات تاریخی حکایت می کند از دو سو مورد شدیدترین هجوم ها قرار گرفته است. نخست از سوی حکومت که با مقاومت مردم در برابر خود روبروست و دوم از سوی روشنفکرانی که با سیمای غیرحکومتی در خدمت آن قرار گرفته اند. همسویی و وجه مشترک هر دو اینان چه کارگزاران حکومتی و چه روشنفکران غیرحکومتی در آنجاست که هر دو به انقلاب پشت کرده اند. به همین دلیل همه انبان کینه و انتقام خود را بر سر مردم می ریزند. اندیشه هر دو اینان با وجود جلوه های متفاوت و حتی متضاد خود، در عمق و در ماهیت تکمیل کننده و یاور دیگریست. این "اندیشه" مردم ایران را غیرخردگرا، استبدادپذیر، بی قانون، خشک اندیش، تنبل، خوشگذران، سطحی، پرمدعا، نژادپرست، نخبه کش، بدون تفکر، قدرناشناس، درخود و منزوی، ناآگاه از عمق رویدادهای درون و بیرون، ناآگاه از تاریخ، ناتوان از بیرون دادن اندیشمند و ... معرفی می کند. بدینسان مردم ایران از دو سو تاوان انقلاب 57 را می پردازند. نزد حکومت پشت کرده به این انقلاب از یکسو و نزد روشنفکران پشت کرده به انقلاب از سوی دیگر.

حکومت ایران معضلات ایران را در عرصه شعار به استعمار، به دشمن، به نیروهای خارجی نسبت می دهد که منظور سرپوش گذاشتن بر عمق فساد، دزدی و بی تدبیری است که بر کشور حاکم کرده است. اما آن روی سکه نسبت دادن معضلات ایران به "استعمار غرب" آنست که مردمی هم که با حکومت مخالفند و در برابر آن مقاومت می کنند عامل استعمار و وابسته بدان یا فریب خورده از آن هستند. از این طریق کارزار تبلیغاتی شعاری علیه استعمار، در عمل و در واقعیت علیه مردم تغییر جهت می دهد و با یک کارزار دیگر تبلیغاتی مستقیم علیه مردم همراه و تکمیل می شود. تبلیغات وسیعی که مثلا در حول به اصطلاح کثرت روزهای تعطیل سال جریان دارد یا طرح مباحث اخلاق فردی نظیر دروغ، طمع، تهمت، حسادت، غیبت، اسراف، عدم قناعت و ... که شبانه روزی از رادیو و تلویزیون پخش و اخلاق مردم ایران معرفی می شود وسیله ای برای انتقال مسئولیت فساد و انحطاط حکومتی و عقب ماندگی به دوش مردم ایران و شاید طمع و تنبلی و خوشگذرانی و بی مسئولیتی آنان است.

جریان روشنفکران پشت کرده به انقلاب نیز در متهم کردن مردم جا در پای حکومت گذاشته است. آنان حمله به مردم و تاریخ ایران را نوعی مقابله با تبلیغات حکومت درباره استعمار وانمود می کنند. اما در واقع تاکید آنان بر نقش درون و "ویژگی" های جامعه ایرانی که گویا موجب عقب ماندگی آن شده در نهایت و در عمق خود جزیی از همان ایدئولوژی حکومتی است. این شیوه از این نظر نیز در خدمت حکومت است که وقتی تاریخ و فرهنگ یک ملت اینچنین مورد هجوم و تحقیر نظریه پردازان عقب ماندگی قرار می گیرد، عملا اعتماد به نفس و ظرفیت یک ملت برای مقابله و به عقب راندن حکومت خود و عوامل فساد و انحطاط نیز تحلیل می رود. بدینسان دو جریان تبلیغاتی حکومتی و نظریه پردازان عقب ماندگی با هجوم بی سابقه و همه جانبه ای که به تاریخ و فرهنگ ملی آورده اند عملا همدیگر را تقویت می کنند.

ریشه پایداری و جلوه فروشی نظریه های عقب ماندگی با وجود عدم انسجام و حتی گاه جنبه خردستیزی و غیرعقلانی بودن آن در اینجاست. اما این تنها دلیل نیست. پیدایش و دوام این نظریات در روند پژوهش علمی نیز ریشه خاص خود را دارد. پیشتر هم یادآور شدیم که رسوخ به ماهیت فقط با توجه به پدیده امکان پذیر نیست چرا که پدیده در عین حال که لایه‌هایی از ماهیت را بازتاب می‌دهد، در همان حال آن را پنهان نیز می کند. بدیهی است اگر پدیده هیچ بازتابی از ماهیت را در خود نداشته باشد رسوخ و نفوذ به ماهیت ناممکن خواهد بود. اما همین مقدار که پدیده سطحی از ماهیت را در خود بازتاب می دهد موجب می شود انواع و اقسام نظریه ها و تصورات شکل گیرد که گاه حتی در زمره بدیهیات بنظر می آیند ولی در واقع لایه هایی سطحی از واقعیت را منعکس می کنند. نمونه این وضع را در بررسی "عقب ماندگی" شاهد بودیم که چگونه اساس آن بر کشف "ویژگی" های جامعه ایرانی قرار داشت که موجب عقب ماندگی آن شده است، ویژگی هایی که خود غالبا محصول نوعی مقایسه میان ایران و برخی کشورهای پیشرفته اروپایی بوده است. یعنی براساس مقایسه آنچه در این کشورها وجود داشته و در ایران وجود نداشته (یا برعکس) "ویژگی" های ایران که موجب عقب ماندگی آن شده کشف می شود. از این نوع "ویژگی" ها تا به امروز دهها نمونه یافت شده و احتمالا در آینده هم می توان صدها "ویژگی" دیگر یافت. این "ویژگی" ها لایه هایی از پدیده را منعکس می کنند می توان شواهدی را در درستی آنها ارائه داد. بدین شکل نظریه هایی که ماهیت را به گونه ای نادقیق بازتاب می دهد، به همان اندازه می توانند شواهد در درستی خود ارائه کنند که نظریه های درست و گاه برعکس نظریه درست و دقیق قادر به ارائه شاهد نیست و آن را تنها به ياری تفکر تئوریک و نظری می توان درک و تجسم کرد. چنانکه گردش زمین به دور خود یا به دور خورشید را تنها با اتکاء به دانش و بهره گیری از تفکر نظری می توان در ذهن تجسم و اثبات کرد و پدیده ها و شواهد روزمره خلاف آن را گواهی می دهند.

بدینسان تاریخ دشوار و پرسنگلاخ علم، تاریخ رها شدن تدریجی انسان از بند انواع و اقسام احکامی بوده است که پدیده ها و شواهد بر آنان گواهی می داده اند تا بتواند به عمق ماهیت راه یابد.

دلیل دیگری که استدلال های نظریه پردازان عقب ماندگی را تثبیت می کند در آنجاست که بسیاری از مقایسه های آنان، در خارج از زمان و مکان، کاملا درست است. مثلا در عرصه اندیشه اگر اندیشمندان انگلستان یا فرانسه را با اندیشمندان دوران انحطاط ایران مقایسه کنیم، یقینا گروه نخست برتری دارند، همانطور که متوسط جامعه یا سیاستمداران، مراکز آموزشی، دانشمندانی اگر داشتیم، همه از مشابه انگلیسی و فرانسوی خود در این دوران ها عقب مانده تر بودند. اما این مقایسه را اگر در دوران های دیگر انجام دهیم و به چند سده پیشتر مراجعه کنیم می توانیم معکوس آن را هم بیابیم. بنابراین ویژگی خاصی در ملت ایران وجود ندارد که موجب عقب ماندگی آن باشد. این شرایط تاریخی است که در یک دوران معین موجب انحطاط کشور گردید که انحطاط در اندیشه و علم نیز همراه با آن و پیامد آن بود.

عقب ماندگی و تحقیر ملی

از آنجا که هدف از یافتن "ویژگی" های کشورهای عقب مانده آن بوده که دلائل این عقب ماندگی یافت شود، این ویژگی ها عملا به مجموعه ای از خصائل و خصوصیات منفی تبدیل شده که در نهایت نوعی تحقیر ملی از آن بیرون درآمده است. تحقیر ملی که فقط شامل ایران نمی شود بلکه همه ملت های عقب مانده را شامل می شود. البته در همه این کشورها "اندیشمندان" و "نظریه پردازانی" وجود دارند که همین تحقیر ملی را تئوریزه می کنند. مثلا در یکی از برنامه های جهانی بی.بی.سی. فارسی فردی که چهره آسیای شرقی داشت توضیح می داد که دلیل پیشرفت امریکا شمالی در آن بود که مهاجران به امریکا انگلیسی زبان بودند و تحت تاثیر فلسفه جان لاک قرار داشتند در حالی که مهاجران به امریکا جنوبی اسپانیایی های بی فرهنگ بودند که فاقد امثال جان لاک بودند. گویی همه فقرا، بیچارگان، زندانیان و جانیانی که به امریکا شمالی كوچ می کردند کتابی از جان لاک در زیر بغل داشتند و یا اساسا وی را می شناختند. این سخن با وجود جنبه آشکارا سطحی و غیرعلمی آن بر این واقعیت متکی است که بی تردید در آن دوران در اسپانیا اندیشمندی در سطح جان لاک وجود نداشت. ولی صرفنظر از اینکه جان لاک چه گفته و اهمیت وی در تاریخ اندیشه چه باشد می توان دلیل پیشرفت امریکا شمالی را به اندیشه های وی نسبت داد؟ و آیا می توان اسپانیایی ها را مردمانی عقب مانده و بی فرهنگ دانست که مردم امریکا جنوبی نیز وارث بی فرهنگی آنان شده اند؟

بدینسان تحت پوشش یافتن دلایل پیشرفت ایالات متحده امریکا و عقب ماندن امریکا جنوبی و لاتین، تمام دلایل و عوامل و روندی که به پیشرفت یکی و عقب ماندن دیگری منتهی شد به کناری گذاشته می شود و به بی فرهنگی اسپانیایی ها و پرتغالی ها نسبت داده می شود که گویا مردم امریکای جنوبی نیز وارثین آن هستند. بدینسان مشاهده می شود که نه توجه به ویژگی ها مختص به ایران است و نه اینکه فقط اندیشمندان ایرانی به این ویژگی ها شاخ و برگ می دهند.

جالب اینجاست که اکنون که اروپا به انحطاط دچار شده، در خود کشورهای اروپایی زمامداران راستگرا مردم خود را به عنوان افراد تنبل و کسانی که حاضر به کار نیستند و دستمزد و مرخصی بیشتر و کار کمتر و بازنشستگی زودتر می خواهند معرفی می کنند.

بدینسان مردمان ساکن ایتالیا و اسپانیا و پرتغال و یونان بیش از ۲۰۰ سال است که از طرف انگلیسی‌ها و فرانسوی‌ها به عنوان "مدیترانه ای" یعنی مردمانی خوش گذاران و فراری از تلاش در نظر گرفته می شوند. چنانکه ماکس وبر عقب ماندگی آنان را به کاتولیسیسم نسبت می دهد که گویا مانند پروتستانتیسم برای کار احترام قائل نیست.

این سخن وبر که لایه ای از واقعیت را منعکس می کند درک آلمانی ها را از اهالی مدیترانه بازتاب می دهد. ماکس وبر این تصور قدیمی را تئوریزه و به یک فرضیه علمی تبدیل می کند که بالطبع خالی از لایه های سطحی واقعیت نمی تواند باشد و این تصوری است که پیش از آنکه وبر داشته باشد، انگلیسی ها و در مراحل بعدی فرانسوی ها نسبت به اهالی ایتالیا و اسپانیا و غیره داشته اند. این در حالیست که اسپانیایی ها در سده شانزدهم از انگلیسی ها پیشرفته تر بودند.

بدینسان بنظر می رسد یک ایدئولوژی عقب ماندگی وجود دارد که همه کشورهایی که دچار انحطاط شدند به نوعی مشابه همان چه درباره ایران گفته می شود درباره آنها هم گفته شده است.

در حالیکه همین پرتغال و اسپانیا یا ایتالیا زمانی‌ سرآمد تجارت و کاوش گری و اکتشافات جغرافیایی بودند. چگونه چنین تغییرات شگرفی در آنان ایجاد شده است که ناگهان از کاوشگران و دریانوردان و تاجران همه تبدیل به "مدیترنه‌ای" یعنی مردمانی بیکاره، خوشگذران و در عین حال تاریک اندیش شدند؟ در یک جا دسته بندی کرد.

مردمان چین نیز از میانه سده ۱۹ تا اواسط سده ۲۰ به عنوان افرادی افیونی و بدون علاقه به تلاش معرفی‌ میشدند هرچند تا قرن ۱۷ تولیدات چین از مجموعه اروپا بیشتر بود. در حالی که امروز از مردمان چین نه به عنوان تنبل و افیونی که به عنوان کسانی‌ که بدون توجه به سلامتی‌ خود کار میکنند یاد میشود.

در دوران آغازین صفویه از سربازان ایرانی‌ به کسانی که همچون شیر می جنگند یاد شده است و ۲۰۰ سال پس از آن کتاب حاجی بابای اصفهانی ظاهراً به بررسی ویژگی‌های مردم ایران می پردازد و آنها را تمسخر می کند. اندکی پس از آن افسران انگلیسی از بزدلی ایرانیان و شهامت خود داستان‌ها پرداخته‌اند. ظاهرا تنها راهی که برای توضیح چنین تغییرات شگرفی در خصایل و روحیات ملت ها در کوتاه مدت وجود دارد آن است که معتقد باشیم ساکنان این کشورها در مدتی کوتاه دچار جهش‌های مثبت یا منفی ژنتیکی شده باشند.

اگر این تفسیر ژنتیکی و انواع و اقسام نظریه هایی را که تحت عنوان یافتن "ویژگی" این یا آن ملت عملا به تحقیر ملت ها و تاریخ آنها مشغولند کنار بگذاریم و اگر در نظر بگیریم که پدیده انحطاط و عقب ماندگی مربوط به برش معینی از تاریخ جهانی این کشورهاست در آن صورت لازم است در واقع نه ویژگی این یا آن کشور، بلکه ویژگی این دوران، این برش تاریخی، یعنی آن روند عامی که تاریخ جهانی و همه کشورها را در این دوران، به این یا آن شکل، تحت تاثیر قرار داده است موضوع بررسی قرار گیرد.

انحطاط کشورهایی نظیر ایران، چین، هند، عثمانی، مصر، ایتالیا، اسپانیا، پرتغال و کشورهای مغرب همگی به دوران میان سده های شانزدهم تا هجدهم مربوط می شود که در سده نوزدهم به سرانجام خود یعنی عقب ماندگی و قرار گرفتن موانع متعدد در برابر توسعه یافتگی رسید. مهمترین حادثه تاریخ جهانی در این دوران چه بود؟ این دوران در واقع دوران رشد بی سابقه تجارت جهانی از اواخر سده پانزده و آغاز سده شانزدهم است که پیامدهایی متضاد بر جای گذاشت و در طی چند سده جهان را به دو بخش تقسیم کرد: انگشت شمار کشورهایی که پیامدهای گسترش بی سابقه تجارت جهانی منجر به تمرکز و هم پیوندی اقتصادی و اجتماعی در آنان گردید و بقیه جهان که پیامدهای این گسترش به انحطاط و واگرایی اجتماعی و اقتصادی و در پاره ای موارد به برده شدن و حتی نابودی آن‌ها و تمدن هایشان منجر شد. این روند واحد کالایی شدن، سرمایه داری شدن جهان بود که در حرکت خود جهان را به دو بخش تقسیم و به ناگزیر پیشرفت یک بخش را به بهای انحطاط بخش دیگر تامین کرد و همچنان می کند. نظام سرمایه داری جهانی بدون چنین دوپاره شدنی نمی توانست شکل بگیرد، پیشرفت کند، تداوم یابد و بر جهان مسلط بماند. دلایل انحطاط طولانی ایران و دهها کشور مشابه ایران را باید درون این روند کاوید و نه پندارهای مربوط به ویژگی های قومی، فرهنگی، زبانی، ملی، تاریخی و فراتاریخی مردم کشور ما.

تلگرام راه توده:

https://telegram.me/rahetudeh

        پیج فیسبوک راه توده