اشاره- محمدعلی عموئـی، از معدود بازماندگان سازمان نظامی حزب توده ایران است، كه مستقیما رویدادهای منجر به كودتای 28 مرداد را شاهد بوده‌است. امسال در سالگرد این كودتا، مجله نوبنیاد "اندیشه جامعه" در یك ویژه‌نامه به مناسبت كودتای 28 مرداد، گفتگوی مشروحی را با وی در این ارتباط انجام داد. این ویژه‌نامه، با عنوان پر معنای «كودتا؛ فرجام اصلاحات؟!» در تهران انتشار یافت و طی آن اشاراتی مستقیم و غیر مستقیم به رویدادهای كنونی جامعه ایران، مشكلات موجود بر سر راه اصلاحات، نحوه برخورد با دولت خاتمی شد. در همین گفتگو، برای نخستین بار اطلاعاتی درباره حوادث كودتای 28 مرداد از زبان محمدعلی عموئـی در یك نشریه داخل كشور مطرح شد. از جمله، كوشش حزب توده‌ایران برای انتقال دكتر محمد مصدق، از بازداشتگاهی كه پس از كودتا در آن بسر می‌برد و مخالفت مصدق برای نرفتن به خانه‌های امن حزب توده‌ایران به سه دلیل. این سه دلیل از قول دكتر مصدق در متن مصاحبه عموئـی مطرح شده‌است.

نشریه "اندیشه‌جامعه" در مقدمه‌ای كه بر این گفتگو افزوده، محمد‌علی عموئـی را اینگونه معرفی می ‌كند:

 «‌عموئـی در خرداد 1304 در شهر كرمانشاه زاده شد. در مهر ماه 1328 با درجه ستوان دومی فارغ‌التحصیل شد. در شهریور 1333، همزمان با دستگیری دیگر اعضای سازمان افسری حزب بازداشت شد و به اعدام محكوم شد. پس از یك سال این حكم به زندان ابد تقلیل یافت و تنها پس از 25 سال، در آستانه انقلاب 1357 از زندان رهائـی یافت. فعالیت سیاسی او پس از انقلاب در رهبری حزب توده‌ایران به عنوان دبیر كمیته مركزی و عضو هیات اجرائیه حزب ادامه یافت. در زمستان 1361، پس از چهار سال رهائـی از زندان رژیم شاه، بار دیگر بازداشت و در دادگاه انقلاب محكوم به اعدام شد. او 12 سال در زیر این حكم قرار داشت و سرانجام در آبان 1373 از زندان آزاد شد. از او "داستان‌های دن،" اثر شولوخف، "پیشگامان آزادی"، اثر الگافرش، "دُرد زمانه" كه خاطرات وی است منتشر شده و در حال حاضر "خاطرات چه‌گوارا" و " فراز و فرود پرسترویكا" را در دست ترجمه دارد.» بخش‌هائی از این گفتگو را در زیر می‌خوانید و تلاش خواهد شد تا بخش‌های دیگر آن را در شماره‌های آینده راه‌توده منتشر كنیم.

نمونه‌های مشخصی را من بیان می‌كنم كه به نظرم اهمیت اساسی دارد. امروز هم برای ما مطرح است. مثلا نیروهای زیادی از دولت آقای خاتمی دفاع می‌كنند. آنها طرفداران جامعه مدنی هستند، طرفدار توسعه آزادی برای همه هستند. در عمل مشاهده می‌كنیم كه مشكلاتی وجود دارد، اجرا نمی‌شود، محدودیت و دشواری هست، روند كند است. این از دو حال خارج نیست، یا موانع و مخالفان بر سر راه جریان اصلاح طلبی قدرتمندند یا این كه اصلاح طلبی آن اصالت كافی را ندارد؛ كاستی‌هائـی دارد. به هر حال، نیروهای طرفدار اصلاحات حق دارند در چارچوب اتحاد و انتقاد حرفشان را بزنند. اتحاد، یعنی كارشكنی نمی‌كند. آن جنبه مثبت را تایید می‌كند، چنان كه در آن دوران، حزب توده ایران این كار را می‌كرد. مثلا وقتی قاتلان افشار طوس (رئیس شهربانی مصدق) پیدا شدند و آن‌ها را گرفتند، می‌گفت: چرا آن‌ها را محكوم‌شان نمی‌كنند؟ چرا اجازه می‌دهند به طرفداران قاتلان بیآیند و تظاهرات كنند؟ بقائی جنجال راه بیاندازد؟ وقتی دست بقائی رو شده، كه در قتل افشار طوس دست داشته چرا عكس‌العمل نشان نمی‌دهد؟ چرا وقتی سرلشكر زاهدی در مجلس بست می‌نشیند، این قدر مماشات می‌شود نسبت به حضراتی كه اطرافش هستند و نگه داری می‌كنند؟ آیا این نباید انتقاد شود؟ چرا در ارتش كه دارد نیرو جا به جا می‌شود، مانور می‌دهد و اطلاع دقیق به مصدق داده می‌شود كه این حركات دارد انجام‌‌ می‌شود، فقط سرلشكر حجاری را بازنشسته می‌كند؟ سرتیپ دفتری را به صرف این كه فامیلش است رئیس شهربانی می‌كند. دكتر متین دفتری كه اصلا وابستگی‌اش به خارج معلوم است را مشیر و مشاور خودش می‌كند. این‌ها موارد انتقاد حزب توده ایران به مصدق بود. مصدق برای ما یك شخصیت ملی است، واقعا كم نظیر است، گفت و گو ندارد، ولی انسان است. انسان مجموعه‌ی نقاط قوت و ضعف است. بنابراین، باید نقد شود. همه چیز نقد پذیر است. امروزهم برای ما استثناء وجود ندارد، اگر چیزی استثناء شود آن جا نقطه‌ی ضعف جامعه‌ مدنی است. این‌ها تجربیات تاریخ است و ما از قبل همین جنبه‌هابوده كه لطمه‌های عدیده خوردیم. به جای این كه تصحیح روش بكنیم، به جان یكدیگر می‌افتیم. به هر حال، پیروزی بزرگی در 30 تیر نصیب ملت ایران شد. دكتر مصدق با اختیاراتی كه طالبش بود، مجددا فرمان نخست وزیری را دریافت كرد. برای اولین بار درتاریخ مشروطه‌ی ایران، نخست  وزیری اختیار تعیین وزیر جنگش را داشت. این اصلا در تاریخ ایران سابقه ندارد. اختیاراتی كه مصدق پیدا كرده بود هیچ نخست وزیری در تاریخ كشور از آن برخوردار نبوده و این آن جنبه‌ی تاسف آوری است كه وقتی می‌خواهیم زمینه‌های شكل‌گیری كودتای 28 مرداد را بررسی كنیم، باید مد نظر قرار دهیم. در پاسخ به مهندس سحابی كه گفته بودند حزب توده با این كه سازمان نظامی داشته عمل نكرد، گفتم: این‌ها خیلی عجیب است، دولتی سر كار است، اختیاراتش بیش‌تر از همه دوران‌های دیگر است، اما مسئولیت نجات مردم را در قبال كودتا ندارد، ولی یك حزب غیر قانونی زیر زمینی، مسئولیت حفظ ونگهداری این دولت را دارد!»

 

اشتباهات منجر به كودتا

عموئی در این مصاحبه، در باره اشتباهات مصدق و حزب توده ایران در جریان كودتای 28 مرداد می ‌گوید:

«‌من پیش از این اشاره كردم، فقط مسئله نمره دادن است. رتبه‌ اول و دوم بودن است. من در تكیه كردن روی مسئولیت دولت مصدق از این نظر انگشت می‌گذارم كه همواره می‌گویند مسئول كودتای 28 مرداد حزب توده‌است. خیر! من عطف توجه می‌كنم به مسئولیتی كه دولت مصدق و جبهه‌ی ملی داشت و بدون تردید حزب توده ایران هم در كودتای 28 مرداد به سهم خودش مسئولیت دارد. انفعالی كه اشاره كردید، با كمال تاسف شامل همه‌ی جریان‌های سیاسی شده بود، ولی با همه این حرف‌ها حزب توده‌ایران چند پیشنهاد مشخص به مصدق كرد. ما با وقوف كامل از تركیب و كیفیت نیروی مسلح آن زمان و نقشی كه دربار و اصولا روحیه نظامی‌ها در درون ارتش داشت براین عقیده بودیم كه ارتش در مجموع جانب شاه را دارد، نیروهای ملی درونش بودند، نیروهای ما درونش بودند و یك نیروی سومی هم شامل "‌بی‌خاصیت‌ها" بودند، ولی یك نیروی فعال طرفدار شاه در درون ارتش وجود داشت. آن چه از مصدق انتظار می‌رفت این بود كه از نیروهای هوادارش و از مردم ایران بخواهد در برابر كودتا بایستند چون اگر ما به تنهائـی و مستقل حركت می‌كردیم، به معنی این بود كه ما می‌خواهیم قدرت را بدست بیآوریم. به معنی این بود كه ما خودمان می‌خواهیم توپ را به زمین كودتاچی‌ها بیاندازیم. توجه كنید به سابقه و زمینه‌ی بدبینی و عدم اعتمادی كه در درون این نیروها بود. 

در واقع، آن زمان دو نیروی اصلی مردمی در ایران بود. جدای از اشكال گوناگون آن، یكی نیروهای هوادار مصدق بود، دیگری نیروهای حزب توده‌ایران. با كمال تاسف بین این دو نیرو اعتماد وجود نداشت و زمینه‌ تاریخی هم همان مسائل قبل از 30 تیر بود. به این ترتیب، اگر سازمان نظامی حزب توده‌ایران در جلوی كارگران راه می‌افتاد و در چند نقطه‌ كه كودتاچیان می‌خواستند به دست بیآورند، مقابله می‌كرد، احتمال به دست گیری قدرت از سوی حزب داده می‌شد. من برای‌ نمونه می‌آورم: در 26 مرداد، هم روزنامه "شاهد" و هم روزنامه‌ی "نیروی سوم" در پاسخ به هشدار حزب در باره كودتا آوردند كه «كودتا ترفندی است كه توده‌ای‌ها مطرح می‌كنند». شاهد می‌گوید كه توده‌ای ها می‌خواهند كودتا بكنند. حكومت را به دست بگیرند. در چنین زمینه‌ای واقعا اگر نیروی نظامی حزب و كارگران حزبی برای یك امر ملی-مردمی به میدان می‌آمدند، آیا متهم به این نمی‌شوند كه می‌خواهند كودتا بكنند؟ بین 25 تا 28 مرداد فاصله زیادی نبود. 27 مرداد هم كه مصدق دستور داد تظاهرات نشود. دیدار سرنوشت ساز هندرسن با مصدق یكی از لحظات تاریخی این مملكت است. با كمال تاسف آن تهدیدی كه هندرسن كرد كه اگر این تظاهرات ضد امریكائی كه در تهران انجام می‌گیرد، ادامه پیدا كند، ما همه بر می‌گردیم به امریكا، كار خودش را كرد.

كودتا 3 مرحله داشت.مرحله ‌اول آن استفاده از اوباش و آشفته كردن محیط اجتماعی ایران و استفاده از نیروهای هوادار نظامی كه در داخل تهران بودند، چه در لشكر گارد و چه در دانشكده‌ی افسری كه سرتیپ زنگنه كاملا با آن‌ها همراهی می‌كرد و نقشش را هم ایفا می‌كرد. مرحله دوم، مرحله‌ی بود كه اگر این كار به نتیجه نرسید، واحدهای ارتشی اصفهان و كرمانشاه و به تبع آن ها از اهواز و رشت بیآیند. مرحله سوم، مساله پیاده كردن نیرو در جنوب بود. در جنوب می‌خواستند "ایران آزاد" به وجود بیاورند. 

این‌ها مراحلی بود كه برای كودتای 28 مرداد طراحی شده بود، منتها آن‌ها با این مساله مواجه شدند كه نیروهای اساسی چنان منفعل شدند كه نیازی نشد به این كه به هیچ كدام از این مراحل دست بزنند.»

یا مشكلات بر سر راه‌ اصلاحات وجود دارد و یا اصلاح طلبی اصالت كافی ندارد، طرفداران اصلاحات كنونی حق دارند در چارچوب "اتحاد و انتقاد" حرفشان را بزنند!

«‌آن چه ما شاهد و ناظر آن بودیم، همان چیزی بود كه رخ داد، اما آن چه را كه به علت كودتا رخ نداد، باید حدس بزنیم كه اگر كودتا نشده بود چه می‌شد. من عمیقا اعتقاد دارم كه اگر دولت ملی مصدق تداوم پیدا می‌كرد،  یك شكوفائی خاصی در جامعه‌مان، به لحاظ فضای بازی كه در حكومت ملی مصدق داشتیم به وجود می‌آمد. مصدق یك دوران پر آشوبی را پشت سر گذاشته بود و آن تصفیه‌هائی كه بایستی رخ بدهد در آن تشنجات سال‌های 30-31 و 32 پشت سر گذاشته شده بود. عناصر ناخالص تصفیه شده بودند، البته این فضا می‌توانست بعدا دوباره به وجود بیآید و كارشكنی‌های آن‌ها خارج از آن اطرافیان مصدق انجام بگیرد، ولی یك خلوصی در حركت مردمی پیدا شده بود. در درون حزب توده ایران با تصحیحی كه در "مشی" و "روش" انجام گرفته بود؛ چه تجربیاتی كه خود نیروهای ملی كسب می‌كردند، چه آگاهی‌هائـی كه هواداراها داشتند. یعنی آن شور همراه با شعوری كه كسب می‌شد به خوبی روند دمكراتیزه شدن جامعه ایران را تسریع می‌كرد. من عمیقا اعتقاد دارم كه یك فرصت طلایی تاریخی را كودتای 28 مرداد از ایران سلب كرد. پی‌آمدش نه فقط محروم كردن ملت ایران از آن فضای مناسبی بود كه می‌توانست تداوم حكومت مصدق فراهم بیآورد، بلكه آن یاس و ناامیدی پس از كودتا بود كه نه فقط اختناق و استبداد پس از كودتا هر گونه حركتی را از مردم ایران سلب كرد، بلكه روحیه شكست خورده مردم برای كوشش و تلاش توانی نداشت. همواره همینطور است. بعد از هر شكست یك دوران گذر تاریخی است؛ این دوران "برزخ" از جمله بدترین دوران‌هاست. آرزوها در دل ‌ها هست، ولی اصلا نمی‌ تواند یك بارقه‌ی امیدی همراهش سبب بشود كه حضوری از خود نشان بدهد.»