بازگشت

× این نهایت سادگی است که تصور کنیم همین ‌قدر كه شاه از این مملكت رفت، آن شبكه‌های ریشه ‌دارِ امپریالیسم و صهیونیسم در ایران خشكید! من معتقدم كه نه‌ فقط نخشكید، بلكه تقویت هم شد. در مورد سازمان مجاهدین خلق نیز معتقدم حوادث در مسیری که آنها رفتند موثر بود، اما نقش تعیین کننده نداشت.

× چطور ممكن است حوادث یك ضدامپریالیست را ببرد و كنار امپریالیست قرار بدهد؟!

× آنچه كه در 30 خرداد 60 رخ داد، دست كسانی را كه نمی‌ خواستند هیچ جریان سیاسی دیگری در ایران فعالیت سیاسی بكند باز كرد. آقای خمینی در نوفل ‌لوشاتو گفته بود كه ماركسیست‌ ها هم می ‌توانند در جمهوری‌اسلامی فعالیت بكنند. اما از همان ابتدای پیروزی انقلاب نوعی انحصارطلبی و تمامیت ‌خواهی در بین كسانی‌ كه قدرت حاكمه را به دست گرفتند، هم در عمل هم در نظر، مشاهده شد. بعدها ما را در زندان زیر فشار گذاشتند كه اعتراف كنیم كه ما می‌ خواستیم براندازی كنیم! آنچه در این دوران بر ما گذشت چیز عجیبی بود؛ اصلاً فشارها برای این نبود كه یك امر مخفی را علنی كنند، بلكه برای این بود كه آن چیزی را كه آنها می‌ خواستند ما بپذیریم. این نگرش و این شیوه حكومت‌ كردن یعنی این‌ كه هركسی غیر از سخن حكومت كننده‌ بگوید محكوم به نابودی است. 

جبهه متحد راست- نیروی پراکنده انقلاب

× هراندازه نیروهای انقلاب پراکنده بودند و ساده اندیش، نیروی راست مسنجم و با برنامه عمل کرد. آنها اجازه تشکیل جبهه انقلاب را به نیروهای انقلاب ندادند، اما درعوض، خودشان بصورت یک جبهه منسجم عمل کردند. من به‌عنوان مسئولیتی كه در شعبه روابط عمومی داشتم مراجعاتی به وزارت كشور، به مجلس، به آقایان هاشمی رفسنجانی، بهشتی، منتظری، فروهر ـ به‌ عنوان یكی از اعضای دولت موقت ـ داشتم. آقای بهشتی به من گفت: "آقای عمویی! اطمینان داشته باشید آن روزی كه ما بتوانیم اصول قانون ‌اساسی را به اجرا بگذاریم همه حقوقی كه قانون ‌اساسی برای شما به‌عنوان شهروند و جریان سیاسی قانونی قائل است عملی خواهد شد. اگر آیت الله بهشتی هم زنده مانده بود، شاید موثرتر می توانست عمل کند و مقداری جلوی این چرخش را بگیرد، اما بهرحال و با حوادثی که پیش آمد به این سمت می رفتیم.

حزب‌ توده ایران سابقه بسیار پرافتخاری در دهه 20 داشت و توانسته بود شعبه‌ هایش را در اقصی نقاط ایران دایر بكند، از امكان فضای نسبتاً باز سیاسی بعد از شهریور 20 حداكثر بهره ‌برداری را بكند و به صورت منسجم‌ ترین سازمان سیاسی كشور در بیاید. اما بعد از 28 مرداد بعد از ضرباتی كه در سال 1333 بر سازمان نظامی وارد شد و بعد از این‌ كه بخش اطلاعات سازمان زنان و سازمان جوانان حزب زیر ضربه قرار گرفت، هیچ جریان سیاسی دیگری نتوانست جایگزین یك چنین جریان سیاسی گسترده سراسری در كشور بشود.

× بعد از انقلاب مجاهدین خلق به بدنه بزرگی تبدیل شد که سر کوچکی داشت. من نمی توانم قبول کنم که سازمانی عمیقا طرفدار مقاومت در برابر امپریالیسم باشد و اکنون کارش به اینجا کشیده باشد که دنبال مشروعیت از امریکاست. این پوسیدگی ریشه دار است. پیش از آن نیز، تغییر ایدئولوژی در سازمان مجاهدین خلق یك حادثه مخرب وحشتناك بود.

نشریه چشم انداز ایران در شماره 35 دی و بهمن ماه 1384 خود، به مناسبت حادثه تاریخی 30 خرداد كه سر فصل مهم گردش چرخش عقربه قدرت بسوی ارتجاع و مافیای قدرت و جنایت در جمهوری اسلامی شد، گفتگوهائی انجام داده است با چند تن از فعالان قدیمی و نامدار سیاسی ایران. از جمله با محمدعلی عموئی قدیمی ترین زندانی سیاسی ایران( حدود 37 سال در دوران شاه و در جمهوری اسلامی). متن این گفتگو را كه سرشار از اخبار مهم سال های سرنوشت ساز برای انقلاب 57 بود را در ادامه می‌خوانید:

محمدعلی عمویی در سال 1307 در كرمانشاه به ‌دنیا آمد. دوران تحصیلات ابتدایی را در كرمانشاه و دوران متوسطه را در تهران گذراند. در همین سال‌‌ها با فعالیت‌های سیاسی آشنا شد و در سال 1324 به سازمان جوانان حزب ‌‌توده در كرمانشاه پیوست. پس از اخذ دیپلم متوسطه، در سال 1326 برای ادامه تحصیل به دانشكده افسری رفت و در سال 1328 با درجه ستوان دومی فارغ ‌التحصیل گردید. پس از گذراندن سال‌های تحصیل، به عضویت سازمان افسران حزب ‌توده ایران درآمد و در شهریور 1333 همراه دیگر همرزمانش بازداشت شد. در دادگاه بدوی به اعدام محكوم، ولی در مرداد 1334 حكم اعدام وی به حبس ابد تبدیل شد. در پاییز 1357 و با اوج‌ گیری قیام مردمی، پس از گذراندن نزدیك به 25 سال زندان، وی همراه با دیگر زندانیان سیاسی آزاد گردید.

با آغاز فعالیت‌ علنی حزب ‌‌توده ایران، مسئولیت شعبه روابط عمومی، عضویت در هیئت سیاسی و عضویت در هیئت دبیران كمیته مركزی حزب، از مسئولیت ‌های او بود. به همراه بازداشت رهبران و اعضای حزب در سال‌های 1361 و 1362، بازداشت شد و در سال 1373 آزاد گردید. عمویی می‌گوید: "همچنان به باورهای خود پایبند است..."

یك تألیف، چند ترجمه و شماری مصاحبه و مقاله حاصل كار فرهنگی ـ اجتماعی ـ سیاسی او در سال‌های اخیر است:

خاطرات سیاسی محمدعلی عمویی "درد زمانه" (تألیف)، داستان‌های دن (ترجمه)، سه گفتار از فیدل كاسترو (ترجمه)، فراز و فرود پروسترویكا (ترجمه)، خیانت به سوسیالیسم؛ پس پرده فروپاشی اتحاد شوروی (ترجمه) و ترجمه مقاله‌های متعدد از برشت، سارتر، یونسكو، بكت و آنتونین آرتو.

- آقای عمویی، شما از سال 1333 تا 1357 یعنی نزدیك به 25 سال زندانی رژیم سلطنتی بودید و در این مدت در زندان‌های مختلف با نیروهای مختلف تماس، تعامل و برخورد داشتید. بعد از انقلاب هم سختی‌های فراوانی را تحمل كردید و از سال 1361 تا 1373 در زندان به ‌سر بردید. به نظر می ‌رسد با این پروسه‌ای كه طی كرده‌اید شناخت شما از جامعه و نیروها شناخت عمیقی باشد و این شناخت در جهت ریشه ‌یابی مقطع سی‌ خرداد 60 موثر باشد. هر چند سی‌ خرداد 60 پدیده خاصی می ‌باشد، ولی هیچ خاصی نیست كه عام در آن نهفته نباشد. به عبارت دیگر هیچ تجربه‌ای نیست كه یك تئوری در آن موج نزند. قطعاً در جریان گفت‌وگوهای نشریه پیرامون این پدیده خاص هستید. در این گفت‌وگو جویای نظرات شما و احتمالاً حزب‌توده براساس فلسفه تاریخی مورد اعتقادتان هستیم.

- از این‌ كه من را به یك گفت ‌و گوی دوستانه و صمیمانه دعوت كردید تشكر می‌ كنم. شما به درستی اشاره كردید كه سالیان درازی را كه من در زندان پهلوی بودم با جریانات گوناگون و افراد مختلف كه وابسته به جریان‌ های گوناگون فكری و تشكیلاتی بودند در تماس قرار گرفتم. خواه ‌ناخواه این تماس با تبادل نظر همراه بود و از مواضع و نظراتی كه نسبت به مسائل جامعه ایران پیش می ‌آمد وقوف پیدا می ‌كردیم. آنچه در این گفت ‌و گو قرار است مورد توجه قرار گیرد حوادثی است كه در مقطع سی ‌خرداد 1360 رخ داد. به ‌درستی به جنبه عامیت این امر خاص اشاره كردید؛ اگرچه خرداد 60 واقعه‌ای بود كه توسط سازمان مجاهدین خلق و در تقابل با حاكمیت جمهوری‌اسلامی رخ داد اما در حقیقت این مقطع تاریخی آنچنان تأثیری در فضای سیاسی ـ اجتماعی بعدی جامعه ایران گذاشت كه هنوز كه هنوز است پیامدهای آن احساس می‌ شود. من تصور می‌ كنم در گفت ‌وگوهای گوناگونی كه با افراد مختلف داشتید هر كسی از بعد معینی با این حادثه برخورد كرده یا شروع سخن خود را از تاریخ معینی قرار داده و افراد متفاوت مبدأهای متفاوتی را در نظر گرفته‌اند.

به نظر من فاصله ‌گرفتن عناصر جوانی از نهضت‌ آزادی ایران و شكل ‌گیری جریان جدیدی كه رفته‌ رفته تبدیل به سازمان مجاهدین خلق شد، آغاز شكل ‌گیری حوادثی است كه بعدها در ارتباط با مسائل بیرونی آن و تأثیراتی كه مسائل بیرونی بر این جریان به ‌جا می ‌گذارد باید مورد توجه قرار بگیرد. كسانی ‌كه این تاریخچه را مد نظر قرار دادند اعم از روند شكل‌ گیری سازمان، تبیین نظرات و ایدئولوژی سازمان، نظرات سیاسی و آگاهی‌های اجتماعی و شكل ‌گیری شخصیت ‌های پایه‌ گذار این سازمان، به ‌درستی كوشیدند تا شناخت صحیحی از این سازمان و مشی‌ ای كه در پیش گرفته بود مورد توجه قرار بگیرد. من به‌عنوان یكی از اعضای حزب ‌توده ایران در زندان بودم كه مختصر آشنایی با نام سازمان پیدا كردم. در كتاب خاطراتم به‌ نام "درد زمانه" یادآوری كرده‌ام كه اولین برخورد من با یكی از اعضای سازمان مجاهدین خلق در كمیته مشترك ضدخرابكاری رژیم شاه در سال 1351 بود. تصور می‌ كنم در مرداد ماه 1351 بود كه مرا به كمیته بردند در حالی ‌كه در زندان شماره چهار قصر در حال گذراندن حبس خود بودم.

- علت این احضار به كمیته چه بود؟

- رئیس زندان‌ها، سرتیپ طاهری را ترور كرده بودند. در جریان بازجویی از ضاربین طاهری نامی از من برده می ‌شود و علت این نام بردن هم این بوده كه در منزل محمد مفیدی كه یكی از بازداشت ‌شدگان این ماجرا بود كتابی می‌ بینند كه من این كتاب را به یادگار به ایشان داده بودم. برادران مفیدی در زندان شماره چهار همراه با دوستان نهضت ‌آزادی با ما بودند و روابط دوستانه‌ای با هم داشتیم. در اتاق ملاقات خانواده مفیدی به دیدار اینها می ‌آمدند و محمد مفیدی كه آن ‌موقع یك نوجوان بود همراه خانواده به ملاقات برادران خود می‌ آمد و طبعاً او را پشت میله دیده بودم و او هم اظهار علاقه می ‌كرد. بعدها كه حادثه ترور طاهری رخ داد و محمد مفیدی همراه دیگران بازداشت شده بود و در بازرسی از منزلش به چنین چیزهایی دست پیدا كرده بودند، ساواك شك كرده بود كه من هم در ارتباط با این حادثه هستم و بعد از سال‌ها زندان ـ از سال 1333 تا 1351 ـ ما را احضار كردند به كمیته مشترك برای بازجویی در مورد این ماجرا. بعد از یك جلسه بازجویی مرا به سلولی بردند كه جوانی در آنجا بود كه بعدها معلوم شد ایشان یكی از اعضای فعال سازمان مجاهدین خلق است، آقای رضا دادیزاده. پاهایش مجروح و پانسمان شده بود. معلوم بود كه او را خیلی شكنجه داده‌اند. بعد از این ‌كه خودم را معرفی كردم و او شناخت و اعتماد پیدا كرد كه هم ‌سلولی‌اش چه كسی است، بنا به خواهش من كه واقعاً مشتاق بودم اطلاعاتی در مورد این سازمان، كه تنها نامش را شنیده بودم، داشته باشم، آن شب را تا صبح ما به گفت‌ وگو گذراندیم. آن شب بود كه من برای اولین ‌بار شرحی از این سازمانِ از نظر من نو پدید و سازمانی كه مدت‌ ها بود شكل گرفته بود و فعالیت خود را آغاز كرده بود منتها هنوز همه ‌گیر نشده بود، از این جوان شنیدم كه در درد زمانه بخشی از گفته‌ های او را آورده‌ام. البته ارتباط بیشتر من با اعضای سازمان مجاهدین خلق زمانی بود كه مدت كوتاهی پس از این ماجرا مرا همراه تعداد دیگری از زندانیان سیاسی از تهران به زندان عادل ‌آباد شیراز تبعید كردند. برای اولین ‌بار دیدار با مهندس لطف‌الله میثمی در زندان عادل ‌آ‌باد شیراز دست داد. من تصور می‌ كنم كسانی ‌كه پای صحبت‌های ما می ‌نشینند شاید مطالبی را در حد یك خاطره می ‌شنوند و می‌ گذرند ولی برای خود من خاطرات مضمون دیگری دارد؛ زندگی است، همه آن چیزی است كه من برای آن ارزش قائلم. تك‌ تك كسانی‌ كه در طول این 25 سال زندان دوران پهلوی در زندان‌ها و تبعیدگاه‌‌ های مختلف با آنها روبرو شده‌ام اجزایی از زندگی من است كه برای من حلاوت خاصی دارد. شاید تصادفی نیست كه من اسم كتاب خاطرات سیاسی‌ام را "درد زمانه" گذاشته‌ام؛ مجموعه‌ای از شیرینی‌ ها و تلخی‌ هاست. یعنی همان چیزی كه واقعاً دُرد دارد.

در زندان عادل‌ آباد تركیبی از اعضا و هواداران سازمان چریك‌ های فدایی خلق، اعضا و هواداران سازمان مجاهدین خلق، تعداد اندكی اعضای حزب‌ توده ایران، برخی افراد وابسته به توفان، چند نفری از افراد حزب دموكرات كردستان ایران، شماری از اعضای "ساكا" و تعدادی از گروه ستاره سرخ بودند. آقای طاهراحمدزاده هم بودند كه یادشان گرامی. از شیراز هم تعدادی را بعدها دستگیر كردند مثل مهندس طاهری، آقای طغا و افراد دیگری كه بعد اضافه شدند. عادل‌آباد فرصتی به ‌وجود آورد كه ما از نزدیك با شماری از اعضای سازمان مجاهدین خلق در تماس قرار بگیریم. مدت كوتاهی بود كه ما آزادی عمل برای نشستن، گفت ‌وگو و تماس پیدا كنیم، همین آشنایی هم مقداری دیر انجام گرفت. از نظر ما تا حدودی هم مجاهدین از این كار پرهیز داشتند و بیشتر در درون خودشان مسائل سیاسی و بحث داشتند. خیلی زود هم حادثه‌ای در عادل‌آباد رخ داد كه همین امكان را هم به كلی از دست دادیم. درست در آغاز سال 1352، یعنی چند ماه بیشتر از تبعید ما به زندان عادل‌آباد شیراز نگذشته بود كه حادثه شورش زندان عادل‌‌آباد رخ داد؛ همگان را به انفرادی فرستادند، بعد از آن هم كه از انفرادی بازگشتیم همه در اتاق‌های در بسته بودند و در نتیجه تا سال 1354 امكان نشستن و بحث ‌كردن و آگاهی از نظرات همدیگر خیلی كم بود.

- در همین فرصت كوتاه چه شناخت متقابلی حاصل شد؟

- موقعی‌ كه هواخوری بود و بچه‌ها ورزش می ‌كردند من و مهندس میثمی و مهندس سحابی و آقای احمدزاده یك گوشه‌ای پتو می‌ انداختیم و می ‌نشستیم و صحبت می‌ كردیم. وقتی‌ كه هواخوری نبود در گوشه اتاق بین تخت‌ های سه ‌طبقه فضایی ایجاد می ‌كرد كه هرچند فضای كمی بود خیلی فشرده می ‌نشستیم و صحبت می ‌كردیم. در این نشست‌ ها من تاریخچه فعالیت‌ های سازمان افسران حزب‌ توده ایران را برای دوستان می‌ گفتم. به خاطر دارم وقتی در مورد یكی از رفقایمان زنده‌ یاد سروان محقق‌زاده دوانی یكی از اعضای هیئت دبیران سازمان نظامی حزب‌ توده ایران كه در سال 1334 به جوخه آتش سپرده شد، صحبت می‌ كردم، مهندس سحابی به شدت متأثر شد. به‌ ظاهر ایشان در دانشكده فنی هم‌ دوره‌ای مهندس سحابی بود. انسا‌ن‌ها اگر شرافت ذاتی ‌شان در محیط فاسد دچار خلل نشده باشد، انسان‌ هایی كه دارای آرمان‌ های بشردوستانه و خدمت به خلق باشند، از هر ایدئولوژی‌ای برخوردار باشند، این حس شریف در آنها همواره زنده است. با این ‌كه آقای محقق ‌زاده دوانی یك ماركسیست و آقای مهندس سحابی یك ملی ـ مذهبی بود و آن ‌موقع عضو نهضت‌آزادی، طبیعی بود كه نمی ‌توانست نسبت به سرنوشت كسی‌ كه جانش را در راه آرمان خدمت به توده‌های زحمتكش فدا كرده است، بی ‌تفاوت باشد. به هر حال این دوره خیلی كوتاه بود و به‌ دنبال شورش زندان، خیلی زود همه ما به سلول‌های انفرادی و اتاق های در بسته كشیده شدیم. بعد از سال 1354 گشایشی شد اگرچه به صورت سال 1351 در نیامد و امكانات آن‌ موقع را دیگر در اختیار نداشتیم. چون شرایط زندان خیلی تغییر كرد و به ‌دنبال زندان عادل ‌آباد در دیگر زندان‌ها هم این شدت عمل رخ داد و محدودیت زیادی برای زندانیان سیاسی به ‌وجود آمد. به‌ هر حال دیگر از اتاق‌ های در بسته بیرون آمده بودیم و با وجود كمی امكانات دیدارهایی انجام می‌ گرفت. منتها با كمال تأسف دیگر دوره‌ای بود كه زمزمه‌های نوینی در درون دوستان مجاهد ما شكل می ‌گرفت. ما از این‌ كه بین اینها چه می‌ گذرد دور بودیم ولی به ‌خوبی شاهد بودیم كه نشست ‌های مكرری در اتاق‌ ها انجام می‌ گیرد و بعد هم آمد و رفت‌ ها و بحث‌ های تند در كریدور؛ كاملاً معلوم بود وضع آنها غیرعادی است. بعضی رفتارها خیلی چشمگیر بود، یعنی كسانی‌ كه تا دیروز رفقای صمیمی همدیگر بودند نوعاً پاره‌ای عبارات نسبت به همدیگر به ‌كار می‌ بردند كه برای ما خیلی غیرعادی بود. به‌ طور مثال من شاهد این بودم كه در یك اتاقی دوستانی از مجاهدین نماز می ‌خواندند، دوست دیگری از سازمان مجاهدین پشت میله می‌ ایستاد و یك متلكی می ‌گفت. برای ما كه غیرمذهبی بودیم همواره حرمت دوستان مذهبی واجب بود ولی كسی ‌كه خودش تا دیروز نماز می‌ خواند و همین ادعیه را به‌كار می ‌برد حالا متلك می‌ گوید به آن رفیقش كه دارد فرایض دینی‌اش را انجام می‌ دهد. خیلی حیرت‌آور بود! من در یك فرصتی موفق شدم با زنده ‌یاد نبی معظمی صحبت كنم، یادش به‌ خیر. من واقعاً به‌‌جا می ‌دانم كه خیلی گرم از او یاد كنیم. یكی از صادق ‌ترین جوانانی بود كه من در زندگی‌ام با آن روبرو شدم و هیچ‌ وقت خاطره نیك این جوان را فراموش نمی ‌كنم. به او گفتم نبی چه خبر است؟ گفت آقای عمویی! خیلی خبر بدی است، نمی‌ دانم به شما چه بگویم. گفتم محرمانه است؟ گفت اگر هم ما بخواهیم آن را محرمانه نگه ‌داریم فردا طبل رسوایی‌اش را همه‌ جا می‌زنند. پس چه بهتر من برای شما توضیح بدهیم و گفت كه به ‌ظاهر در سازمان عده‌ای تغییر ایدئولوژی داده‌اند و یكسری برخوردهای نامناسبی بیرون از زندان بین این دو گروه پیش آمده. نبی خیلی‌ خیلی نگران بود. از قضای روزگار اعضا و هواداران سازمان مجاهدین كه در زندان عادل ‌آباد بودند عمدتاً جزو گروهی قرار گرفتند كه تغییر ایدئولوژی داده بودند و تعداد اندكی وفادار به مبانی عقیدتی پایه ‌گذاران سازمان بودند. تا آنجا كه من ارتباط داشتم نبی، بازرگان، مكرم‌ دوست و داوری از این دسته بودند. اطلاعات من محدود بود و از درون اینها اطلاع زیادی نداشتم. روابط نزدیك ما بیشتر با داوری، بازرگان و نبی معظمی بود و آشنایی‌هایمان نسبت به دوستان مجاهد در همین حد بود. به هر جهت من از طریق نبی اطلاع پیدا كردم كه چه اتفاقی برای سازمان مجاهدین خلق افتاده است. من در بحثی كه با رفقای خودمان زنده ‌یادان حجری و كی‌ منش داشتم به یاد دو انشعاب بزرگ كه در حزب ‌توده ایران در طول تاریخ گذشته‌اش رخ داده بود افتادم؛ یكی انشعابی كه در سال 1326 توسط خلیل ملكی رخ داد و دیگری انشعابی كه سال 1340 توسط سازمان انقلابی توده در خارج از كشور رخ داد. آثار و پیامدهای این ‌گونه جدایی‌ها خیلی زیانبار است بویژه وقتی ‌كه مسائل ایدئولوژیك مطرح بشود. آنچه در جریان تغییر ایدئولوژی در سازمان مجاهدین خلق رخ داد یك حادثه مخرب وحشتناك بود. همواره من اعتقاد داشتم كه سازمان مجاهدین خلق در ایران یگانه جریان سیاسی‌ای است كه توانمندی توده‌ای ‌شدن را دارد. حزب ‌توده ایران سابقه بسیار پرافتخاری در دهه 20 داشت و توانسته بود شعبه‌هایش را در اقصی نقاط ایران دایر بكند، از امكان فضای نسبتاً باز سیاسی بعد از شهریور 20 حداكثر بهره ‌برداری را بكند و به صورت منسجم‌ ترین سازمان سیاسی كشور در بیاید. اما بعد از 28 مرداد بعد از ضرباتی كه در سال 1333 بر سازمان نظامی وارد شد و بعد از این‌ كه بخش اطلاعات سازمان زنان و سازمان جوانان حزب زیر ضربه قرار گرفت، هیچ جریان سیاسی دیگری نتوانست جایگزین یك چنین جریان سیاسی گسترده سراسری در كشور بشود. واقعاً آن ضربات كمرشكن بود. اما سازمان مجاهدین خلق در كشوری كه علایق مذهبی همه ‌گیر است ولی مذهب مورد بهره ‌برداری حاكمانی قرار گرفته كه رو در روی مردم هستند، می‌رفت كه به این پتانسیل دست یابد. بخشی از روحانیت ایران دربار را تأیید می ‌كردند. برای نمونه رابطه آقای بهبهانی با دربار خیلی مشخص بود. اینها نمی ‌توانستند مظهر عقاید توده زحمتكش و در عین حال مسلمان این مملكت باشند. سازمان مجاهدین خلق می ‌رفت كه نماینده چنین بخشی از جامعه ایران بشود. تحلیل‌های سیاسی ـ اجتماعی كه ارائه می ‌داد خیلی به نظرات ما نزدیك بود. تبیینی كه از روند تحول تاریخی ارائه می ‌كرد به باور ما یك چیز التقاطی بود، یعنی برداشت هایی از ماركسیسم ـ لنینیسم توأم با نگرش مذهبی. اما برای توده زحمتكش مملكت وقتی كه سخن از جامعه بی ‌طبقه شد و سخن از نفی استثمار و استعمار می ‌شد، وقتی این بیان همراه با علایق مذهبی بود، شانس یك چنین جریان سیاسی‌ای برای توده‌ای ‌شدن و همه‌ گیرشدن در جامعه ایران بسیار زیاد بود. به همین دلیل ما از همان موقع نسبت به سازمان مجاهدین خلق خیلی خوشبین بودیم و درست به همین علت وقتی در زندان عادل ‌آباد با پدیده تغییر ایدئولوژی و انشعاب در سازمان روبرو شدیم، ما جانب كسانی را گرفتیم كه به راه و مشی بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق وفادار ماندند. یعنی مناسبات ما با نبی معظمی و داوری و بازرگان به مراتب گرم ‌تر بود تا با دیگران. حتی فراموش نمی ‌كنم به یكی از دوستان مجاهدمان كه حالا دیگر تغییر ایدئولوژی داده بود، به جد اعتراض كردم كه برادرِ من! یك شبه كه آدم ماركسیست نمی‌ شود، تو چرا حالا علیه آنها حرف می ‌زنی؟ تو خودت تا دیروز نماز می‌ خواندی، به این سرعت كه آدم عقایدش عوض نمی‌ شود. به گمان من این یك مرحله بسیار دشواری بود كه سازمان مجاهدین خلق پشت سر گذاشت. بدون تردید دیگر زندان‌ها و زندانیان سیاسی هم با یك چنین پدیده دشواری روبرو شدند. این ‌طور كه ما از خاطرات و نوشته‌ های كسانی كه در زندان‌های تهران هم بودند واقف شدیم، درگیری‌ها و برخوردها خیلی جدی بود. بخصوص این‌ كه با عده‌ای از روحانیون در زندان‌های تهران بر سر مسئله تغییر ایدئولوژی، درگیری‌هایی به ‌وجود آمده بود. نمی ‌شود تأثیر این سابقه دوره زندان را در پیامدهایی كه در مسائل بعد از پیروزی انقلاب به ‌وجود آمد نادیده گرفت. سال 1357 درِ زندان‌ها باز شد. زندانیان سیاسی متعلق به هر جریان سیاسی معین به میدان آمدند و تلاش می‌كردند برمبنای اعتقادات و باورهایشان تشكیلاتشان را شكل دهند و فعالیتشان را گسترده كنند. با كمال تأسف از همان ابتدای پیروزی انقلاب نوعی انحصارطلبی و تمامیت ‌خواهی در بین كسانی‌ كه قدرت حاكمه را به دست گرفتند، هم در عمل هم در نظر، مشاهده شد. ما هم به‌عنوان حزب ‌توده ایران تلاش می ‌كردیم تا شبكه‌های حزب را در مركز و در شهرستان‌ها دایر كنیم ولی همه ‌جا با مزاحمت‌ های فراوان روبرو می‌شدیم. این مزاحمت‌ها تنها جنبه لفظی و یا مطبوعاتی نداشت، بلكه عناصر غیرمسئول حمله می‌ كردند و اجتماعات را به هم می ‌زدند. حتی به دفاتر حزب حمله می‌ كردند. مذاكرات زیادی با مسئولان كشوری جمهوری‌ اسلامی صورت گرفت. خود من به‌ عنوان مسئولیتی كه در شعبه روابط عمومی داشتم مراجعاتی به وزارت كشور، به مجلس، به آقایان‌هاشمی رفسنجانی، بهشتی، منتظری، فروهر ـ به‌ عنوان یكی از اعضای دولت موقت ـ داشتم. با آقایان صحبت می ‌كردم كه در این مملكت انقلابی صورت گرفته، مگر نه این ‌كه صاحبان عقیده و نظر حق دارند نظرشان را آزادانه بیان كنند، اجتماعات آزاد باشد و... فراموش نمی‌ كنم كه در دیدار با آقای بهشتی به ایشان گفتم "یا امنیت ما را وزارت كشور تضمین بكند یا به ما مجوز بدهند خودمان از خودمان دفاع كنیم، اسلحه برداریم و جلوی مزاحمت ‌ها را بگیریم، هر چند ما اعتقاد نداریم به این‌ كه هر گروه خودش با اسلحه از خودش دفاع كند. این وظیفه مسئولان مملكت است كه امنیت همه گروه ‌ها را تأمین بكنند." آقای بهشتی گفتند "ما هم به اندازه كافی امنیت نداریم." گفتم آقای بهشتی شما با ماشین ضدگلوله رفت ‌وآمد می‌ كنید، ما هستیم كه بی‌‍ پناه می‌ آییم و می‌ رویم و در معرض همه ‌گونه گرفتاری هستیم. آقای بهشتی به من گفتند "آقای عمویی، اطمینان داشته باشید آن روزی كه ما بتوانیم اصول قانون ‌اساسی را به اجرا بگذاریم همه حقوقی كه قانون ‌اساسی برای شما به ‌عنوان شهروند و جریان سیاسی قانونی قائل است عملی خواهد شد." گفتم به امید روزی كه این قانون بتواند اجرا بشود.

در شورای انقلاب مصوبه‌ای داشتند كه كسانی ‌كه در زندان شاه بوده‌اند و محرومیتی كشیده‌اند به اعتبار سالیان زندانشان حقوقی دریافت كنند. دوستانی از ما این حرف را پیگیری كردند.

خیلی ‌ها گرفتند اما پرونده من ـ كه 25 سال زندان بودم و پیش از آن هم افسر ارتش ـ وقتی به جریان افتاد گفته شد كه اینها كمونیست‌اند و به اینها تعلق نمی ‌گیرد. در دو مرحله این مسئله رخ داد. یك ‌بار مصوبه شورای انقلاب، یك ‌بار مصوبه مجلس. در هر دو مورد ما را مستثنا كردند. به خاطر دارم كه دفتر حزب ما را تعطیل كرده بودند و دادستانی آمده بود و مهر و قفل كرده بود، من نزد آقای طالقانی رفتم و گله ‌مند از این‌ كه این چه وضعی است.

دیدم ایشان چه دل پردردی دارد از آنچه كه دارد در این مملكت می ‌گذرد و به من گفتند كه نگران این مسئله نباش به ‌زودی درست می ‌شود.

همان ‌طور كه گفتم واقعیت این است كه در آن مقطع همه جریانات سیاسی در پی ساماندهی به سازمان‌ها و تشكیلاتشان و گسترش كار تبلیغی ـ ترویجی اندیشه‌ شان بودند. ازجمله سازمان مجاهدین خلق كه فعالیت را آغاز كرده بود ولی از همان قدم اول می ‌بینید كه دختر فروشنده نشریه مجاهد همراه با فروش نشریه‌اش چند تا چك هم می‌ خورد. از چه كسی؟ از كسی‌كه ادعای حزب ‌اللهی دارد، یعنی او هم مذهبی است. پیامدهای برخوردهای درون زندان و بیرون از زندان به شكل عجیبی نیروی مذهبی حاكم بر جامعه را و نیروی مذهبی سیاسی فعال در درون جامعه را از همدیگر دور كرده بود. واقعیت این است كه سازمان مجاهدین با اقبال زیادی از طرف جوان‌های مذهبی روبرو شد. دگرگونی‌هایی كه در رهبری مجاهدین پدید آمده بود از سویی و گستردگی‌ای كه در بین هواداران سازمان مجاهدین خلق فراهم آمده بود از سوی دیگر، از طرفی پتانسیل این سازمان را روز به روز بیشتر می‌ كرد و از طرف دیگر كاستی‌های پتانسیل و ظرفیت رهبری آن را نمایان می‌ كرد. به گمان من سازمان مجاهدین خلق در موقعیتی قرار گرفت كه داشت یك بدنه و تنه بسیار گسترده پیدا می‌كرد و یك مغز بسیار كوچك، كه در عین حال با نگاه ‌كردن به بدنه‌اش، آرزوها، خواست‌ها و ادعاهایش خیلی بیشتر از توانمندی‌ها و ظرفیت‌هایش بود و این مقدار زیادی زیاده طلبی را در رهبری سازمان مجاهدین به ‌وجود آورد. واقعیت این است كه در این كشور، انقلابی رخ داده بود و رهبری این انقلاب هم دست آقای خمینی بود و طیف‌ها و جریان‌هایی كه در اطراف او بودند، از نظر حزب ‌توده ایران تقسیم‌ می‌ شدند بین روشن‌بین‌ها و قشری‌ها. پاره‌ای از روحانیونی كه در اطراف آقای خمینی بودند برای انقلاب یك جوهره مترقی و پیش ‌رونده قائل بودند و حال آن‌ كه قشریون دیگری در اطراف آقای خمینی بودند كه تعریف دیگری از دین، اسلام و حكومت اسلامی داشتند. از همان زمان برای آنها مسئله جمهوری زیر علامت سوال بود و از همان موقع حكومت اسلامی برای آنها مطرح بود. گویی اینها می‌ خواستند به دوران خلافت برگردند. بخشی روشن ‌بین اطراف آقای خمینی بودند كه نگاه پیش ‌برنده‌ای داشتند، یعنی تعریف دیگری از مبانی اسلام ارائه می‌دادند. حزب ‌توده ایران یك سازمان سیاسی غیرمذهبی بود ولی به خوبی در تحلیلش انگشت روی این واقعیت می‌ گذاشت كه ما با حاكمیتی روبرو هستیم كه لایه‌های گوناگونی با نگرش‌ ها و تعریف‌ های گوناگون از اسلام دارد؛ كسانی هستند كه جامعه را در جهت پیشرفت، ترقی و گسترش آزادی‌ها می ‌خواهند و كسانی دیگر، در جهت بسته ‌كردن و غیرمسلمان تلقی كردن دیگران. یعنی نه فقط حزب ‌توده ایران، حتی نیروهای مذهبی‌ای مثل جنبش مسلمانان مبارز، جاما و نهضت‌آزادی را هم به‌عنوان مسلمان قبول نداشتند.

- این تقسیم‌بندی‌‌ای كه از این نیروها داشتید ناشی از بینش شما بود یا تجربه‌ای كه در طول زندان‌های مختلف به دست آورده بودید یا هر دو؟

- هر دو؛ مقداری مربوط به تحلیلی است كه اصولاً انسان در برابر نظرات، گفته‌ها و عملكردها پیدا می ‌كند و دیگر تجربه گسترده‌ای است كه ما در زندان داشتیم. برای نمونه ما نشست‌‌هایی با آقایان طالقانی، دكترسحابی، مهندس عزت‌الله سحابی و مهندس بازرگان داشتیم. برخورد و آشنایی‌ای هم با آقای ربانی شیرازی داشتیم. این نشست‌ها برداشت ‌هایی به آدم می ‌دهد. به‌ جا می ‌دانم خاطره‌ای را از زنده ‌یاد طالقانی بیان كنم: خرداد ماه سال 1345 بود كه ما تبعیدی‌های برازجان را به تهران، زندان شماره چهار قصر آوردند. آنجا من برای اولین ‌بار با آقای طالقانی روبرو شدم؛ خوش برخورد و خوش‌ اخلاق از همه به گرمی استقبال می‌ كرد. از آن گرمای برازجان كه بعضی روزها از 50 درجه هم تجاوز می‌ كرد آمده بودیم در زندان شماره چهار قصر با حیاط وسیع و باغچه‌های گلكاری شده، حداقل ده ـ دوازده درخت توت و یك آب‌ نمای كاشیكاری شده كه فواره داشت، شاخه ‌های درخت سر به هم آورده بودند. این منظره برای كسی مثل من كه از برازجان داغ آمده بود خیلی فرح ‌انگیز بود. یك ‌بار همان ‌طور كه روی سكوی كنار آب ‌نما نشسته بودم آقای طالقانی جلوی من پیدا شد و لبخندی زد و گفت "آقای عمویی به نظر می ‌رسد كه خیلی لذت می ‌بری؟" گفتم "آره، خیلی لذت می ‌برم؛ من تصورم این است كه آن بهشتی كه شما به مومنین وعده كرده‌اید همین است." آقای طالقانی خندیدند و گفتند كه "از آنجایی كه اطمینان دارم شما بهشتی هستید، می ‌روی بهشت و می ‌بینی از این هم بهتر است." در همین زندان، دوستان مذهبی ما كمونی داشتند، ما هم كمونی داشتیم. در مراسمی آقای محمدجواد حجتی صحبت می ‌كرد به حرمت همسایگی ما را به این مراسم دعوت می ‌كردند و ما هم می ‌نشستیم و گوش می‌ دادیم. در یكی از این برنامه‌ها، ایشان مطالبی درباره شرایط اجتماعی بیان و آیاتی هم از قرآن قرائت می ‌كرد ولی ادبیات امروزی را به كار می ‌برد. من و آقای حجتی روابط نزدیكی با یكدیگر داشتیم و با هم صحبت و درد دل فراوان می ‌كردیم. پس از اتمام جلسه گفتم كه آقای حجتی آنچه گفتید جدی جدی نص بود یا تفسیر. گفت هر دو بود. فردای آن روز آقای علی بابایی ـ كه یادش گرامی، ایشان هم واقعاً انسان بسیار شریفی بود ـ نزد من آمد و گفت "آقای ربانی شیرازی خواهش كرده كه شما به اتاق او بروید." ما با آقای ربانی مناسبات و روابط محدودی داشتیم. ایشان در اتاق خودش بود و با كسی كاری نداشت. ما هم با ایشان كاری نداشتیم. به عكس، با آقای منتظری همیشه بگو و بخند داشتیم. به آقای علی بابایی گفتم كه من با آقای ربانی كاری ندارم. گفت "ایشان خواهش كرده كه به اتاق ایشان بروید." ما رفتیم و آقای ربانی برای ادای احترام بلند شدند و نشستیم. ایشان اظهار كردند "آیاتی از كلام‌الله شب گذشته (توسط آقای حجتی) قرائت شده لذا من یك برگ كاغذ لای قرآن، جایی كه آن آیات آمده، گذاشته‌ام و تفسیرش را هم نوشته‌ام. شما لطفاً این را در جمع خودتان قرائت كنید." من گفتم كه آقای ربانی اصلاً برای دوستان ما مطرح نیست كه معنی آن آیات این است كه شما می‌ گویید یا آن ‌كه آقای حجتی می ‌گوید، ما به احترام دوستان مذهبی هم‌ بندمان در مراسمشان شركت كردیم، مطمئن باشید تفاوتی نمی‌ كند. ایشان گفت "اگر من از شما خواهش كنم كه این را برای دوستانتان قرائت كنید شما خودداری می ‌كنید؟" گفتم اگر شما اصرار دارید من می ‌برم ولی پیشاپیش به شما بگویم هیچ تأثیری ندارد. واقعاً برای من كه اطلاع ندارم در درون این آقایان چه می ‌گذرد یا این‌كه برداشت ‌ها و تفسیرهایشان از دین و مسائل اجتماعی دین چیست؛ همین نحوه برخورد گویاست. شما تفاوت برخورد آقایان طالقانی، منتظری و ربانی شیرازی را ببینید، نگرش‌های سیاسی ـ فكری جای خود دارد. همین برخورد ساده زندگی چقدر اثر می‌گذارد كه منِ توده‌ای را وادار بكند كه روی اینها مطالعه بكنم. همین تجربیات برای ما روشن می‌ كرد كه در اطراف آقای خمینی عده‌ای روشن‌ بین هستند، واقعیت‌های جامعه را درك می‌ كنند و می‌ خواهند سیاست ‌ها را بر مبنای این واقعیت ‌ها تنظیم كنند و در برابر، عده‌ای هستند كه یك نگرش بسته دارند و گویی اصلاً نمی ‌بینند كه در درون جامعه چه می ‌گذرد، چه نیروهایی هستند و چه منافع و چه مضاری وجود دارد. با كمال تأسف چرخشی كه در حاكمیت جمهوری‌ اسلامی به راست انجام گرفت، تمام امیدهایی كه می ‌رفت دستاوردهای انقلاب تحكیم بشود و گسترش پیدا كند و برسد به استقرار یك نظام برخاسته از انقلاب را از بین برد.

-این چرخش از چه زمانی آغاز شد؟ تدریجی بود یا جهشی؟

- تدریجی بود. این چرخش در دوره جنگ خیلی محسوس نبود، حال آن‌ كه انجام گرفته بود. بسته‌ شدن جامعه بعد از سی‌خرداد سال 60 چشمگیر بود، اما پیش از آن نشانه‌های گویایی از تمامیت‌ خواهی به چشم می ‌خورد. از سویی مجاهدین خواستار جایگاه رسمی ـ جایگاه حزبی‌ شان را كه داشتند ـ در جامعه ایران بودند یعنی می ‌خواستند به‌عنوان نیروی برتر شناخته بشوند، از سوی دیگر نیروی مقابل یعنی حاكمیت جمهوری‌اسلامی، نه‌ فقط به چنین خواسته‌‌ای تن نمی ‌داد، بلكه به جد در جهت محدودكردن و ایجاد مزاحمت حركت می ‌كرد.

البته این مزاحمت برای همه به ‌وجود می‌آمد، همه ما تعقیب می‌ شدیم و... در حالی‌ كه ما رأی آری به قانون‌اساسی داده بودیم، از جنبه‌های مثبت جمهوری ‌اسلامی حمایت می‌ كردیم و تندروی‌ هایی را كه احیاناً توسط پاره‌ای از نیروها انجام می ‌گرفت تأیید نمی ‌كردیم. برای نمونه با آنچه كه در خوزستان توسط خلق عرب روی داد و آنچه كه در كردستان و تركمن ‌صحرا روی داد، هرگز موافقت نكردیم و معتقد بودیم كه این كارها موقعیت انقلاب و انقلابی را تضعیف می‌ كند.

- خواسته‌های مجاهدین منطقی بود یا غیرمنطقی؟

- هر سازمان سیاسی یك برنامه‌ای دارد و در تلاش برای تحقق آن برنامه است. مجاهدین هم برنامه‌ای داشتند و می ‌خواستند این برنامه را پیش ببرند. اما انقلابی رخ داد و كم‌ و بیش امكان فعالیت آزاد برای همه جریانات سیاسی پیش آمد، اگرچه دوره كوتاهی بود.

همان‌طوركه ابتدای صحبتم اشاره كردم سازمان مجاهدین خلق هواداران گسترده‌ای پیدا كرد و در نتیجه امر برای رهبری‌اش مشتبه شد كه مهم ‌ترین نیروی سیاسی جامعه ایران است و بنابراین باید حكومت را در دست داشته باشد. به گمان من این خواسته، خواسته برحقی نبود.

- سازمان برای هواداران خود، تماسی را كه با مأموران شوروی گرفته بود این‌گونه توجیه می‌ كرد كه ما می‌ خواستیم حمایت شوروی را توسط سازمان جلب كنیم كه فقط به حزب‌توده تكیه نداشته باشند. به نظر شما این حركت چه هدفی را دنبال می ‌كرد؟

- هدف اصلی اینها قرارگرفتن در رأس قدرت بود.

- چه اشكالی دارد كه حزبی یا سازمانی بخواهد در راس قدرت قرار بگیرد؟

- اصلاً برای اجرای برنامه‌اش باید در رأس قدرت قرار بگیرد، اما ارزیابی سازمان از جامعه غلط بود؛ یعنی رهبری سازمان مجاهدین متوجه نبود كه هنوز در آن مقام قرار نگرفته كه در حكومت قرار بگیرد و برای به ثبوت رسانیدن این امر اقدام به تظاهرات مسلحانه می‌ كند. یعنی به حاكمیت می‌ گوید كه اگر این حق را برای من قائل نشوی من به زورِ اسلحه از تو می‌ گیرم. اسلحه را به كار نبرد ولی آن را به نمایش گذاشت.

- تشكیل میلیشیا را هم در همین راستا ارزیابی می ‌كنید؟

- بله، تشكیل میلیشیا و به نمایش گذاشتن این امر یك نوع هل من مبارز طلبیدن با حاكمیتی بود كه قدرتش خیلی بیشتر از مجاهدین بود و می‌ دیدیم كه به ‌تدریج حتی روزنامه‌ مجاهد را نمی‌ گذاشتند كه آزادانه پخش بشود. من فراموش نمی ‌كنم كه برای شركت در جلسه توجیهی برنامه تلویزیونی كه می ‌خواست انجام بگیرد، از سازمان مجاهدین هم دعوت به عمل آمده بود. از طرف حزب‌ توده ایران من رفته بودم. از طرف سازمان مجاهدین فكر می ‌كنم آقای حیاتی آمده بود، دقیقاً به خاطر ندارم چه كسی بود ولی من به‌ درستی او را نمی‌شناختم. تمام صحبت ایشان برای شركت در بحث تلویزیونی عبارت از این بود كه باید تضمینی كلی به تمام اعضای سازمان ما بدهید كه هیچ خطری ما را تهدید نكند، فروش نشریه‌ مان آزادانه انجام بگیرد و ما تحت تعقیب قرار نگیریم. آقای معادیخواه می ‌گفت كه شما اطلاعیه ده ‌ماده‌ای دادستانی را بپذیرید و سلاح‌ هایی را كه دارید تحویل بدهید، تأمین دارید. نماینده سازمان گفت نه، اگر نماینده ما بیاید اینجا در صدا و سیما هیچ تضمینی نیست كه سالم برگردد. آقای علی لاریجانی كه آن‌ موقع صدا و سیما را اداره می ‌كرد گفت كه من تضمین می‌ كنم كه در صدا و سیما نماینده شما را نمی ‌گیرند. نماینده سازمان گفت چه فرق می‌كند، برود بیرون او را می ‌گیرند. در واقع معلوم بود كه هر دو طرف دارند دعوایی را در الفاظ تعقیب می‌ كنند كه این دعوا بعدها به یك برخورد فیزیكی حاد تبدیل خواهد شد. از همان موقع چنین تقابلی احساس می‌ شد. با كمال تأسف از سویی نگرش سازمان مجاهدین یك حالت افراطی بود، از سوی دیگر رقبایشان در حكومت با تمام توان در مقابلشان می ‌ایستادند. یك خصومت خاصی نسبت به مجاهدین داشتند و بعد كم ‌كم این خصومت نسبت به تمام جریانات سیاسی غیرخودشان به ‌وجود آمد.

- شما می ‌گویید كه كم‌ كم متوجه شدیم كه نسبت به همه جریانات غیرخودشان خصومت دارند اعم از مذهبی و غیرمذهبی. براساس این استدلال سازمان می‌ گوید پیش‌بینی ما درست بود و ما از ابتدا درست تشخیص داده بودیم و اگر دیگران ما را همراهی می‌ كردند به نتایج دیگری می ‌رسیدیم.

- من این استدلال را قبول ندارم. اگر ما ببینیم كه خطر آتش ‌افروزی هست خودمان نبایستی چاشنی آن را بزنیم و آتش را برافروخته كنیم. به گمان من سازمان مجاهدین خلق با عملكرد خود حوادث را جلو انداخت. به‌هیچ ‌وجه اعتقاد ندارم كه اگر حادثه سی‌ خرداد سال 60 رخ نمی ‌داد، برای نمونه حزب‌ توده ایران كه رأی مثبت به قانون‌اساسی داده بود امكان تداوم فعالیت علنی پیدا می‌كرد، به گمان من جریانی كه حاكم شده بود در دراز مدت هیچ جریان سیاسی دیگر را تحمل نمی ‌كرد، منتها زمان حذف‌‌ ها یك مقدار عقب می ‌افتاد. آنچه كه در خرداد 60 رخ داد، دست كسانی را كه نمی‌ خواستند هیچ جریان سیاسی دیگری در ایران فعالیت سیاسی بكند باز كرد كه با تمهیدات گوناگون یكی پس از دیگری سازمان‌های سیاسی را از سر راه بردارند. برخلاف آنچه كه در قانون‌اساسی برخاسته از انقلاب با آرای 98  درصدی مردم آمده بود و آزادی بیان و آزادی فعالیت احزاب در آن به رسمیت شناخته شده بود. آقای خمینی در نوفل ‌لوشاتو گفته بود كه ماركسیست‌ ها هم می ‌توانند در جمهوری‌اسلامی فعالیت بكنند، اما بعدها اینها به ما فشار می‌‌‍‌آوردند كه اعتراف كنیم كه ما می ‌خواستیم براندازی كنیم! آنچه در این دوران بر ما گذشت چیز عجیبی بود؛ اصلاً فشارها برای این نبود كه یك امر مخفی را علنی كنند، بلكه برای این بود كه آن چیزی را كه آنها می‌ خواستند بپذیریم. این نگرش و این شیوه حكومت‌ كردن یعنی این‌كه هر كسی غیر از سخن حكومت كننده‌ بگوید محكوم به فناست. اینها(علاوه بر اعدام‌های سال 67) نه ‌فقط حذف سیاسی كرده‌اند، بلكه با كمال تأسف حذف فیزیكی از طریق قتل‌های زنجیره‌ای هم كرده‌اند.

- آن زمان شرط چه بود و مبنا چه بود؟ دكتر پیمان معتقد است كه به لحاظ ایدئولوژیك، استراتژیك و تشكیلاتی مبنای این درگیری در خود سازمان مجاهدین خلق وجود داشت و مسائلی كه در مورد جریان تمامیت‌خواه درون حاكمیت شما توضیح می ‌دهید در واقع شرط و یك كاتالیزور بود كه سازمان را وادار كرد كه ماهیت خودش را بروز بدهد. همچنین ایشان می‌ گوید سازمان می‌ توانست بماند، ولی در قدرت نرود و پست كلیدی هم نداشته باشد. نظر شما چیست؟

- به‌ درستی اشاره می‌ شود كه این مبنا در درون سازمان مجاهدین خلق وجود داشت، ولی بروزش و این‌ كه به آن صورت خودنمایی كند چگونگی برخورد حاكمیت بود. اما من معتقدم شاید اگر این فشارها هم پیش نمی‌آمد سازمان مجاهدین خلق به صورت یك جریان سیاسی عمر زیادی نمی ‌كرد، به این علت در درونش حكومت‌ طلب بود و می ‌خواست قدرت را به دست بگیرد. در مورد تشكیل میلیشیا این پرسش جدی مطرح است كه اصلاً یك جریان سیاسی میلیشیا تشكیل داده برای چه؟ آیا می‌ خواهد با ضدانقلاب بجنگد یا با حكومت؟

- خودشان می‌ گفتند برای ایستادگی درمقابل كودتاهای احتمالی علیه انقلاب...

- ما هم در درون حزب معتقد بودیم به این‌ كه باید این آمادگی در نیروها پس از انقلاب باشد كه در مقابل كودتاهای احتمالی ضدانقلاب توانایی مقاومت داشته باشد، ولی این را بایستی به نیروهای رسمی مملكت احاله كرد نه هركس از هر گوشه‌ای بخواهد حتی برای حفظ عنوان انقلاب این كار را بكند. كار نیروهای سیاسی این بود كه این توطئه‌های احتمالی را افشا كنند و به دولت هشدار بدهند كه مقابل ضدانقلاب باید مقاومت بكند. از كجا معلوم این میلیشیایی كه تشكیل شده می‌ خواهد مثلاً علیه بختیار بجنگد یا این‌كه می ‌خواهد كودتا كند و قدرت را به دست بگیرد؟ ناچار تشكیل میلیشیا این بدبینی یا این توجیه ـ من بیشتر اسم آن را توجیه می‌ گذارم ـ را برای حاكمیت ایجاد می‌ كرد كه اینها می ‌خواهند به شیوه كودتایی قدرت را به ‌دست بگیرند. لذا من شخصاً اعتقاد دارم كه با آن روندی كه در درون سازمان مجاهدین خلق می‌ گذشت و آن نگرشی كه اصولاً نسبت به حاكمیت داشت، دیر یا زود حادثه‌ای مثل سی‌ خرداد 60 فراهم می ‌آورد و به ‌دنبال آن باز هم حاكمیت با خشونت برخورد می ‌كرد. مشی‌ای كه سازمان در پیش گرفت، آن ترورهای بی‌ حساب و كتاب، آن پایگاهی كه برای خودش انتخاب كرد ـ یك سازمان انقلابی كه تا دیروز در پایگاه ‌‌های مبارزان فلسطینی جایگاهش بود حالا بیاید در كنار صدام‌ حسین قرار بگیرد و هر قدر جلوتر می‌ رود حمایت‌های كنگره امریكا را طلب می‌ كند ـ مشی درستی برای یك سازمان سیاسی نبود. به گمان من سازمان مجاهدین خلق از نظر ماهوی اصلاً عوض شد، به كلی عوض شد، دیگر این سازمان آن سازمان نیست.

- آیا حوادثی كه بعد از خرداد 60 اتفاق افتاد ازجمله اتحاد با بنی‌صدر، رفتن به عراق و طلب حمایت كنگره امریكا، اینها در ذات سازمان به صورت نهفته وجود داشت یا این ‌كه حوادث آنها را در مسیر اضطرار برد و به آنجا كشاند؟

- درست است كه حوادث این كار را انجام داد، ولی به نظر من داریم مقداری با اغماض به رهبری مجاهدین نگاه می‌كنیم. اگر نطفه‌ای در نگرش رهبران سازمان در آن مقطع نمی ‌بود، به این سادگی آن سلامت سازمانی و تشكیلاتی را این‌طور خدشه ‌دار نمی ‌كرد. چطور ممكن است حوادث یك ضدامپریالیست را ببرد و كنار امپریالیست قرار بدهد؟!

- آنها برای توجیه رفتارشان تحلیل می‌ كردند كه استالین هم ضدامپریالیست بود، ولی در مقابل فاشیزمِ هیتلر، با امریكا، انگلیس و فرانسه اتحاد استراتژیك برقرار كرد.

- ولی اتحاد شوروی هویت خودش را حفظ كرد و هیچ تغییری در هویت ضدامپریالیستی و ضدسرمایه‌ داری‌اش نداد. منتها یك دشمن هولناكی به ‌نام فاشیزم آمد و یك جبهه ضدفاشیستی تشكیل شد. در همان ایامی كه این جبهه ضدفاشیستی بود هر كدام ماهیت خودشان را داشتند؛ انگلستان خودش بود، اتحاد شوروی خودش بود، امریكا خودش بود، ولی اینجا تمام نگرش‌ ها و رویه‌های سازمان مجاهدین خلق چیز دیگری شد. حتی سازمان برای نزدیك‌ شدن به امپریالیست‌ها گفت اگر ترور امریكایی‌ها (در دوران مبارزه با رژیم شاه) توسط سازمان ما انجام گرفت به علت نفوذ توده‌ای‌ها بود! یعنی چیزی ‌كه هرگز نگرش حزب نبود.

تصور من این است كه كاستی‌های بعدی چه از لحاظ تبیین ایدئولوژی چه از لحاظ شخصیتی و مسائل درون ‌شناختی و چه زیاده‌ طلبی‌هایی كه در سازمان وجود داشت، این روند را اجتناب ناپذیر كرده بود. واقعاً پس از جریان تغییر ایدئولوژی و آن جدایی‌ ها در درون سازمان، آنچه برای سازمان مجاهدین مانده بود چیز اندكی بود، اما بعد از انقلاب یك ‌دفعه شاهد آن شكوفایی سازمانی و آن هواداران وسیع و گسترده شد. حزب ‌توده ایران با این ‌كه به كاستی‌ های سازمان وقوف داشت عمیقاً اعتقاد داشت كه سازمان مجاهدین خلق یكی از پایه‌های اساسی جبهه متحد خلق می ‌تواند باشد و به همین علت هم یك نامه سرگشاده برای چریك‌های فدایی ‌خلق و برای سازمان مجاهدین خلق ارسال شد.

- چه تاریخی؟

- دقیقاً در سال 1358.

- محتوای نامه چه بود؟

- ما اعتقاد داشتیم بر این ‌كه حزب ‌توده ایران، سازمان چریك ‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق نیروهای انقلابی و ضدامپریالیستی و ضداستبدادی بودند و با توجه به برنامه ‌های ترقی ‌خواهانه كه در هر سه سازمان وجود داشت اینها می ‌توانند پایه‌های یك جبهه گسترده‌ای از مبارزان به‌ نام جبهه متحد خلق باشند. حزب ‌توده ایران بر این عقیده بود جز این سه جریان سیاسی نیروهای روشن‌اندیش دیگری هم در ایران هستند از جمله در اطراف آقای خمینی، آنها هم می ‌توانند نیروهایی باشند كه در این جبهه قرار گیرند. ما توسط یكی از دوستانمان این نامه را به دست آقای یعقوبی، یكی از مسئولان سازمان رساندیم و خواهش كردیم كه سازمان حتماً به این پاسخ بدهد و در قبال آن موضع‌ گیری كند. متأسفانه با سكوت كامل رو‌رو شدیم و روزبه ‌روز دیدیم كه فاصله زیادتر و زیادتر شد.(آنها بجای پاسخ به نامه و از همان طریقی كه حزب توده ایران عمل كرده بود، مثلا بعنوان پاسخ دو صفحه كامل روزنامه مجاهد را اختصاص به فحش و ناسزا و اتهام به حزب توده ایران دادند، در حالی كه كوچكترین اشاره‌ای به متن نامه نكردند، چه رسد به انتشار آن ـ راه توده)

- شما اشاره كردید به جریان روشن ‌بینی كه دور و بر آقای خمینی بودند. شما در این جریان چقدر ظرفیت می ‌دیدید كه بتواند رهبری سازمان را كه به سمت درگیری می ‌رفت، كنترل كند؟

- آقای طالقانی با كمال تأسف خیلی زود رفت. البته آدم نباید گرفتار توهمات بشود، به‌ هر حال نقش آقای طالقانی هم محدود بود، ولی در همین محدودیتش می ‌توانست تأثیر مثبتی داشته باشد. اما به گمان من جریان مجلس خبرگان كه آقای طالقانی هم در آن حضور داشتند نمایانگر این بود كه ایشان منزوی شده‌اند. جایگاهی را كه آقای طالقانی پیش از انقلاب و بلافاصله بعد از انقلاب داشت كمرنگ شد و آن نقش هدایتگری كه می ‌توانست ایفا كند، چه در شورای انقلاب و چه در ارتباط با سازمان مجاهدین كه از او به‌عنوان پدر یاد می ‌كردند، متأسفانه روز به روز كاهش پیدا كرد. دیگر نیروهای ترقی‌ خواه و روشن‌ بینی كه ما در حاكمیت سراغ داشتیم كاره‌ای نبودند و نفوذ چندانی نداشتند به همین علت هم به ‌تدریج حذف شدند و جایشان را نیروهای دیگری گرفتند و چرخش قدم به قدم به سمت بسته‌ تر شدن فضا استمرار یافت.

- دكتر پیمان در مصاحبه‌اش می‌ گوید كه آقای خمینی چراغ سبزهایی به سازمان نشان داد و در واقع یك استراتژی جلوی پایشان گذاشت، همین‌كه گفت بروید در مدارس و كارخانه‌ها كار كنید این یعنی گذاشتن یك خط ‌مشی جلوی سازمان، ولی سازمان به این توجهی نكرد كه به هرحال چیزی كه آیت‌الله خمینی می‌ گوید براساس شناختی است كه از جریان‌‌های پیرامون خود دارد، جریان‌هایی كه هرگز اجازه نخواهند داد سازمان در حاكمیت قرار بگیرد و یا پست‌های كلیدی بگیرد.

-  ضرب‌المثلی هست كه می‌ گوید هیچ گوشی كرتر از گوشی نیست كه نمی ‌خواهد بشنود. سازمان نمی‌ خواست بشنود، البته طرف مقابل هم می ‌توانست صریح ‌تر و قاطع ‌تر بگوید. در گفت‌ و گوی آقای موسوی تبریزی با نشریه مسائلی مطرح می ‌شود كه چگونگی جلوگیری از بركناری آقای لاجوردی را بیان می ‌كند. من فراموش نمی‌ كنم در روزنامه كیهان آقای موسوی اردبیلی اظهارنظری كرده بود مبنی بر این ‌كه انقلاب دیگر تثبیت شده و دادگاه‌های انقلاب باید تعطیل بشوند و دیگر دادستان انقلاب نمی‌خواهیم و محاكم رسمی دادگستری كفایت می‌ كند، اما كسی توجهی نكرد. من تصور می‌ كنم كه آن چراغ سبزهایی هم كه آقای خمینی به مجاهدین داد آن‌قدر پرنور نبود كه چشم‌ اینها این روشنی را ببیند. از آن طرف مجاهدین هم گوششان آن ‌قدر شنوا نبود كه این صدای خطر را بشنوند كه حواسشان جمع باشد كه زیادتر از ظرفیت موجود جامعه، نه ‌فقط ظرفیت خودشان، حركت نكنند. نه ‌تنها مجاهدین، كه جامعه هم اصلاً این ظرفیت را نداشت و كار به اینجا كشید. فقدان توان نیروهای ترقی‌ خواه در تشكیل یك جبهه واحد توانمند باعث شد كه جریان راست روز به ‌روز منسجم ‌‌تر و منسجم‌ تر شود و از این پراكندگی نیروها بهره بگیرد. گاهی تحلیل‌هایی درباره آقای بهشتی و نفوذ ایشان در بین آن بخشی از حاكمیت می ‌شود و گفته می‌ شود اگر ایشان می ‌ماند تأثیر بسزایی به‌ جا می ‌گذاشت. من شخصاً قاطعیتی روی این تحلیل ندارم؛ شاید اگر بهشتی می‌ ماند می ‌توانست خیلی مثبت ‌تر از امثال آقای اردبیلی عمل كند و یا برعكس، شاید شرایط بسیار خطرناك می ‌شد یعنی شبیه همین چیزی كه رخ داد.

- سازمان در بیانیه‌ای كه به مناسبت انفجار دفتر حزب جمهوری‌اسلامی داد نوشته بود كه این خشم طبیعی ملت بود، اما رسماً مسئولیت انفجار را برعهده نگرفتند. شاید به خاطر منزوی ‌‌شدن در مردم بود و یا شاید بعدها به این تحلیل رسیده‌اند كه یك سازمان جاسوسی می‌ خواسته این عمل را بكند و از طریق یك عضو نفوذی انجام شد. نظر شما چیست؟

- این حرف عملاً یعنی تأیید. من فقط به علت موضع‌ گیری خود سازمان در ذهنم همواره نشسته كه مجاهدین خلق مسئولیت آن را به گردن گرفته‌اند و به این فكر نكرده‌ام كه آیا دلایلی وجود دارد مبنی بر عدم‌ارتباط این مسئله با مجاهدین یا خیر.

- از زاویه دیگری این پرسش را مطرح می ‌كنم: آقای بهشتی ـ اگر هر ویژگی‌ای داشت ـ كسی نبود كه با جریان قوی و مافیایی ترانزیت و قاچاق موادمخدر سازش كند. این جریان هم از سالیان دراز در تمام خلل و فرج قوه ‌قضاییه ایران نفوذ داشت ـ در حالی ‌كه همه نیروهای سیاسی از خطر آن غافل بودند ـ و طبیعی بود كه اصلاحاتِ مورد نظر آقای بهشتی را برنتابد و جلوی آن بایستد. چنین باندهایی مترصد فرصتی هستند تا برای رسیدن به هدف از هر نیرویی ازجمله نفوذ در مجاهدین استفاده كنند.

- درست است، این یك جنبه قضیه است و یك جنبه دیگر حساسیت منطقه‌ای كشور ماست. آیا واقعاً كسی می‌ تواند تصور كند كه در كشوری مثل ایران انقلابی رخ داده، كشوری كه پایگاه عمده امپریالیزم امریكا و صهیونیزم بوده، همین ‌قدر كه شاه از این مملكت رفت آن شبكه‌های ریشه ‌دارِ آنها هم خشكید؟! من معتقدم كه نه‌فقط نخشكید، بلكه تقویت هم شد.

- آقای عمویی! بعضی‌ ها می ‌گویند كار نشریه در زمینه سی‌ خرداد 60، تاكنون یك ‌طرفه و جانبدارانه بوده است و دیدگاه‌های مجاهدین مطرح نمی ‌شود. نظر شما چیست؟

- من تصورم این است كه اگر كسی از جانب سازمان چنین گلایه‌ای از چشم‌انداز ایران داشته باشد نه ‌تنها گلایه‌ به‌ جایی نیست، كه بایستی خیلی ممنون و متشكر باشد از این‌ كه این نشریه با طرح موضوع سی‌ خرداد 60 گوشه‌ای از تاریخ این مملكت را به بحث گذاشته كه كمتر جایی این‌ طور عمیق و گسترده و همه‌ جانبه و با حضور نمایندگان جریانات گوناگون با حفظ نگرش ‌های خودشان در این مسئله اظهارنظر می‌ كنند. من تصور می‌ كنم اگر مجموعه اظهارنظرها و گفت‌ و گوهایی كه بانی‌اش نشریه چشم‌انداز ایران بوده بررسی بشود اصلاً مشابه این، در هیچ جای دیگر نمی ‌توانید پیدا كنید. اگر هم جنبه منفی در آن می ‌بینند به علت عملكرد خودشان بوده است؛ من نمی‌ توانم بگویم دیگِ سیاه، سفید است. هر چقدر هم بخواهم خطاهای طرف مقابل را بیان كنم، آن به‌جای خودش محفوظ، ولی وقتی در بطن سازمان یك چنین كرمی وجود دارد كه لاجرم برای حفظ و تداوم زندگی‌اش شیره‌ جان این سازمان را می ‌مكد و داخل آن را پوچ و خالی می‌ كند، نمی‌توان بر آن سرپوش گذاشت. این دیگر مربوط به درون خودش است، نباید از كسی گله‌ای داشته باشیم.

 فرمات PDF :                                                                                                      بازگشت