بازگشت
تاریخ خونین جنبش
چپ وکمونیستی ایران-4
اصطلاح توده نفتی
از کجا پیدا شد و چرا؟
محمدعلی عموئی
مجله دنیا با مدیریت دكتر ارانی
چند نسخه منتشر شد؟
اگر منظور انتشار مجله دنیا در زمان دكتر ارانی است، درست به خاطر ندارم،
اما تعداد نسخه منتشر شده در فاصله 1313 تا 1316 چندان زیاد نیست. اما، پس از
تاسیس حزب توده ایران«مجله دنیا»، چه در دوران فعالیت علنی حزب، چه به
هنگام فعالیت مخفی و چه به هنگام استقرار مركز حزب در مهاجرت، تقریبا به
طور مرتب در دوره‌های متوالی چاپ و انتشار یافته است. حزب توده ایران(
درابتدای تاسیس) برای این كه مركزیتی داشته باشد و بعد كنگره موسس خود را
تشكیل دهد و مسوولان آن انتخاب شوند، دكتر
نورالدین الموتی را به عنوان اولین دبیر حزب
برگزیده و یك یك همین افراد موسس مسوولیت‌هایی برای سنجش‌های گوناگون
تشكیلاتی، تبلیغاتی، انتشاراتی ومالی حزب را سامان می‌دهند.
ساختار تشكیلاتی حزب توده چگونه بود؟
عموئی- ساختار تشكیلاتی احزاب كمونیست معمولا مشخص است. به این صورت كه یك
مركزیت رهبری دارد به نام كمیته مركزی و بعد ازآن به دو صورت هرمی و
افقی بسط می‌یافت. كمیته‌های ایالتی، ولایتی، بخش و قاعده هرم تشكیلاتی
را به وجود می‌آورد و در سطح افقی شعبه‌های تشكیلات، تبلیغات، تعلیمات،
مالی، كارگری، دهقانی و ... به ترتیب چارت سازمانی شكل می‌گیرد. با توجه
به این كه هنوز فاشیسم در دنیا بیداد می‌كرد و در عین حال صلاح حزب در
تناسب با جامعه ایران، چنین اقتضا می‌كرد كه به صورت حزبی توده ای باشد،
نه به عنوان یك حزب كمونیست و نه مطرح كننده ماركسیزم لنینیزم در ایران
یا حزب طبقه كارگر ایران و به همین علت مبانی‌یی كه برای جذب افراد مطرح
می‌شد بیشتر یك جنبه ضد فاشیستی و توده ای و مردمی داشت. مثلا مسائل
توده‌های زحمتكشان اعم از دهقانان، كارگران، پیشه وران، همه جزو برنامه
اولیه برای رفاه و بهبود زندگی آن ها بود.
آیا در جلسه اولیه، نسبت به مذهب، موضع‌گیری انجام شده بود؟
عموئی- خیر ابدا. اساسا حزب توده ایران هیچوقت یك موضع ضد مذهبی نداشته
است. حتی زمانی هم كه به عنوان حزب طبقه كارگر با ایدئولوژی ماركسیزم
معرفی می‌شد هرگز به هیچ وجه موضع ضد مذهبی نمی‌گرفت. از ویژگی‌های حزب
توده، این وجه بارز است كه چون اكثریت مردم این مملكت را مردمی معتقد
به دین و مذهب می‌داند و از آنجا كه اعتقاد دارد پایه های گسترش حزب،
توده‌های مردم هستند، در نتیجه حتی شرط عضویت در حزب را به هیچ وجه
لامذهب و ضدمذهبی بودن قرار نمی‌داده است.
آیا حزب سوسیالیست‌های خداپرست در تقابل با حزب توده به وجود نیامد؟
عموئی- خیر این گروه و آقای نخشب ضمن تاكید بر مردمی بودن و باور به نوعی
سوسیالیسم، روی مساله خداپرستی‌شان نیز تكیه داشت. اصلا حزب توده ایران بر
ضدیت با مذهب تكیه نمی‌كرد و به همین علت هم اعضایی داشت كه مذهبی بودند
یعنی حزب توده ایران هیچ مخالفتی با این امر نداشت . مثلا اگر كسی اهل نماز
و روزه بود و در عین حال برنامه حزب را قبول داشت می‌توانست عضو حزب توده
ایران باشد.
آیا آقای نخشب موسس حزب سوسیالیست‌های خداپرست با آن 53 نفر و حزب توده
ارتباطاتی داشت؟
عموئی- خیر. همانطور كه اشاره كردم بعد از شهریور 20 و فروپاشی جامعه بسته
رضاشاهی، فضای مساعدی برای فعالیت‌های سیاسی شكل گرفت. در جهات مختلف
سازمان‌های سیاسی شروع به فعالیت و شكل گیری كردند. حزب توده ایران
برمبنای اندیشه های یاران دكتر ارانی پایه‌گذاری شد. ملیون نیز به اشكال
گوناگون احزابی تاسیس كردند. مثل حزب ایران توسط كسانی مثل دكترسنجابی،
زیرك زاده، حزب سوسیالیست‌های خداپرست و ... البته تعداد افراد خیلی اندك
بود و شاید از تعداد انگشتان دست تجاوز نمی‌كرد. حزب توده ایران به سرعت به
صورت یك سازمان توده ای در آمد و فراگیر شد زیرا این حزب بر مبنای خواست
ملموس زحمتكشان برنامه ریزی شده بود؛ جز جاهایی كه قدرت فائقه حكومتی
می‌توانست از آن جلوگیری كند. مثلا جالب است كه این حزب می‌خواست حزب
طبقه كارگر شود و منطقه كارگر نشین آن زمان ایران، خوزستان و كارگران شركت
نفت مورد توجه بود، اما خوزستان جزو دورترین جاهایی بود كه حزب توانست
سازمان حزبی خود را به وجود آورد واین دقیقا به لحاظ تسلطی بود كه شركت
نفت انگلیس و ایران در آنجا داشت. زیرا استاندارها، روسای ژاندارمری و نیروی
نظامی و انتظامی همه زیر سلطه شركت نفت بودند. در واقع شركت نفت همه
كاره منطقه بود. اصولا استانداران خوزستان فرمانبر دستورات رییس شركت نفت
ایران و انگلیس بودند. با این همه، هر چند دیرتر، اما سرانجام حزب توده
ایران در آنجا هم به وجود آمد، چون شرایط به گونه ای بود كه بستر لازم
برای شكل گیری نهادی توده ای كه خواست‌های ملموس مردم را مطرح كند،
آماده بود.
استقبال مردمی از این احزاب و حزب توده چگونه بود؟
عموئی- در آن احزاب توده مردم كمتر حضور داشتند و در واقع آنها از یك عده
روشنفكران تشكیل شده بودند. احزاب دیگری نظیر حزب پان ایرانیست كه عمدتا
درباری بود و با تبلیغات افراطی ناسیونالیستی كه رییس آن آقای پزشكپور بود
و جوانی به نام فروهر در كنار او فعالیت می‌كرد، البته بعدها این دو از هم
جدا شدند، وقتی نهضت ملی شكل گرفت داریوش فروهر از پزشكپور جدا شد و حزب
«ملت ایران بر بنیاد پان ایرانیسم» به وجود آورد و اولی همچنان پان
ایرانیست و حزب ملت ایران بر بنیاد پان ایرانیسم بود. اولی همچنان
پان‌ایرانیست باقی ماند كه به دربار وابسته بود ولی داریوش فروهر و حزبش
به طرف ملیون گرایش پیدا كرده و بعدا با شكل گیری جبهه ملی عضوی از آن
شدند.
آیا هیچ حزبی در رقابت با حزب توده شكل نگرفت؟
عموئی- هم زمان با تاسیس حزب توده ایران و شكل گیری تشكیلات سراسری آن،
یك حزب نوظهور با نام حزب سوسیالیست ایران نیز اعلام موجودیت كرد. در حالی
كه حزب توده ایران هنوز موفق به افتتاح شعبه تشكیلاتی خود در خوزستان
نشده بود، این حزب در آن استان آزادانه به فعالیت دست زد و شماری از
كارمندان شركت نفت جنوب را به عضویت درآورد. رهبران این حزب كسانی چون
مصطفی فاتح، شهیدزاده و عباس نراقی بودند. در روند تشكیل جبهه ضدفاشیست
این حزب نیز شركت داشت. در واقع برای خنثی كردن حضور و تبلیغات حزب توده
ایران و به توصیه و حمایت شركت نفت پا گرفت و اتحادیه ای هم به سرپرستی
یوسف افتخاری رسالت جذب كارگران شركت نفت را عهده دار شد. اما زمان زیادی
نگذشت كه با حضور حزب توده ایران و شورای متحد مركزی كارگران دیگر نه از
حزب سوسیالیست ایران خبری بود نه از اتحادیه كارگری یوسف افتخاری.
آیا در این دوران شكل‌گیری احزاب به جز حزب توده، حزب ماركسیستی دیگری
در ایران به وجود نیامد؟
عموئی- خیر، یگانه حزب ماركسیستی همان حزب توده ایران بود و تا دومین
كنگره حزب توده ایران ماركسیسم به عنوان مرام عقیدتی حزب اعلام رسمی
نشد؛ اما در حوزه‌های حزب و سازمان جوانان افزون بر مبحث اقتصاد سیاسی
ماركسیستی، ماتریالیسم دیالكتیك نیز تدریس می‌شد.
یعنی تا این موقع هنوز حزب توده بعد ماركسیستی خود را نشان نداده بود؟
عموئی- بله. دقیقا، در این زمان یك جبهه ضدفاشیستی در ایران پدید آمد كه
وجه بارز آن مطبوعات بود. در واقع یك جبهه ضدفاشیستی از روزنامه‌ها شكل
گرفت. مثل روزنامه‌های «مردم» متعلق به حزب توده ایران و «آریا» كه بعدا
به قوام‌السلطنه و حزب دموكرات او پیوست. یعنی ملغمه ای از جریان‌های چپ،
ملی و راست در این جبهه ضدفاشیستی حضور داشتند. مثلا مصطفی فاتح كه یكی از
چهره‌های شناخته شده انگلیسی بود برای پا گرفتن این حركت دفتر خود را در
اختیار روزنامه مردم ارگان حزب توده ایران قرار می‌داد. آنچه بعدا مستمسك
مخالفین حزب توده ایران و نیز به كاربردن اصطلاح «توده نفتی» توسط دكتر
مصدق شد اشاره به روندی است كه مصطفی فاتح با تشكیل حزب سوسیالیست و با
ارایه خود به عنوان چهره ای كه به توده ای‌ها نزدیك است و تمایلات توده
ای دارد عده ای را دور خود جمع كرد، در حالی كه او یك چهره انگلیسی بود. در
حقیقت به كار بردن اصطلاح توده نفتی معطوف به این قسمت همكاری طرفداران
انگلیس، حزب توده و ملی‌هاست كه مجموعا یك جنبش ضدفاشیستی را ایجاد
كرده‌اند. در عرصه جهانی نیز یك بلوك ضدفاشیستی مركب از امریكا، انگلیس،
فرانسه و شوروی در مقابل محور ژاپن، ایتالیا و آلمان به وجود آمده بود. اما
با گذشت زمان كم كم ماهیت‌ها و مرزها، مرزبندی مشخص می شود. همه كسانی كه
در جبهه ضدفاشیستی فعالیت می‌كردند به تدریج در موضع اصیل خود قرار می‌گیرند.
حزب توده ایران كه دقیقا می‌بیند انگلستان غارتگر سالیان دراز نفت ایران و
به وجودآورنده كودتای 1299 و سركوبگر جنبش های آزادیخواهانه در شمال و سراسر
مملكت بوده است، همچنین از بین برنده همه چهره‌های برجسته ایران اعم از
دكتر ارانی، مدرس، سردار اسعد و فرخی یزدی به دست عوامل سرسپرده‌اش بوده
است نسبت به آن موضع‌گیری می‌كند و افراد نابابی را كه نیتی غیر از خدمت
به زحمتكشان به عضویت حزب درآمده بودند مانند عباس نراقی، محمد یزدی،
عباس اسكندری و عبدالقدیر آزاد را از حزب بیرون می‌ریزد. به این ترتیب آرام
آرام مرزبندی‌ها خود را مشخص كردند. دیگر احزاب مثلا حزب «عدالت» علی دشتی و
حزب «اراده ملی» سیدضیاء طباطبایی به وجود می‌آید كه هر كدام مواضع كاملا
مشخصی داشتند و جهت گیری سیاسی آن ها بیانگر این است كه ادامه‌دهنده حمایت
از مصالح و منافعی هستند كه زمانی انگلستان آن را توسط حكومت اعمال می‌كرد
اما حالا به علت بستر فعالیت سیاسی ایجاد شده در كشور (ایران) می‌خواهد آن
را به صورت احزاب پدیدار كند.
راه توده 118
08.01.2007