بازگشت
تاریخ خونین جنبش چپ و
کمونیستی ایران-5
رهبران حزب توده ایران
در آغاز تاسیس حزب
محمدعلی عموئی
انگلستان مبتکر اتهام
روسی بودن همه احزاب کمونیست جهان بود و حزب توده ایران هم از ابتدا مشمول همین
توطئه جهانی شد.
بعد از تشكیل حزب توده، اولین
دبیركل حزب چه كسی بود؟
از ابتدای تاسیس حزب تا دی ماه 1322 سلیمان محسن اسكندری، به علت
قدمت فعالیت آزادیخواهانه و احترام بسیاری كه در بین فعالان سیاسی اعم از
كمونیست‌ها، سوسیالیست‌ها و ملی گراها داشت در راس حزب بود. اما پس از
برگزاری كنفرانس ایالتی تهران در 1321 هیات رهبری حزب با وظایف كمیته
مركزی و با تركیب سلیمان محسن اسكندری، نورالدین الموتی، آرداشس آوانسیان،
رضا رادمنش، ایرج اسكندری، عبدالحسین نوشین، رضا روستا، محمد بهرامی، محمود
بقراطی، پروین گنابادی و علی امیرخیزی شكل گرفت. پس از درگذشت سلیمان
محسن اسكندری، نورالدین الموتی به جای او برگزیده شد. الموتی پس از
وقایع آذربایجان از حزب كناره گرفت و دكتر رضا رادمنش به دبیركلی حزب
انتخاب شد. نخستین كنگره حزب در سال 1323 در تهران برگزار شد. صف‌بندی
مسوولین حزبی از همان آغاز تاسیس حزب، بیانگر وجود دو جریان در رهبری و
تداوم آن نه تنها در كنگره كه در تمام دوران حیات حزب تا پیش از انقلاب
بهمن 1357 بود. گروه ایرج اسكندری، مرتضی یزدی، فریدون كشاورز، رضا روستا،
محمود بقراطی، رضا رادمنش برای دستیابی به كرسی‌های رهبری از هیچ كوششی
فروگذار نكردند. اینان به رغم تفاوت‌های شخصیتی و نیز نگرشی در بین خود،
نسبت به رقابت با گروهی كه با كامبخش و اردشیر آوانسیان همراه بودند، در
زمینه رعایت اصل توده ای بودن تركیب اعضای حزب، گروه نخست درها را بی
ضابطه به روی همگان باز كردند و به افراد بی صلاحیتی چون عباس نراقی،
عبدالغدیر آزاد، عباس اسكندری، محمد یزدی و نظایر آن ها، امكان ورود به حزب
دادند.
آیا انتخابات حزب سالم برگزار شد؟
عموئی: نه، در واقع اصل سلامت و درستی ضوابط را فدای روابط خانوادگی و
چشمداشت حمایت به هنگام رای گیری كردند. گر چه در جریان برگزاری نخستین
كنگره حزب، زیر فشار مخالفت‌های فعالین حزب، افراد نامبرده از حزب كنار
گذارده شدند، اما بیماری فراكسیونیسم همواره آثار مخرب و زیانبارش را در
عملكرد و تصمیم گیری‌های رهبری حزب به جا می گذارد. كنگره پس از تحلیل
شرایط سیاسی اجتماعی ایران و تصویب اساسنامه و برنامه به انتخاب اعضای
كمیته مركزی و كمیسیون تفتیش پرداخت و بر شركت در جبهه ضدفاشیست صحه گذارد
و تلاش برای گسترش تشكیلات و ایجاد شعب حزب در شهرهای مختلف را مورد تایید
قرار داد. در تركیب رهبری حزب تغییر چندانی حاصل نیامد، جز آن كه مرتضی
یزدی و رضا روستا به جای عضویت در كمیته مركزی در تركیب كمیسیون تفتیش
قرار گرفتند. الموتی، اردشیر آوانسیان، رضا رادمنش، كشاورز، اسكندری، طبری،
پروین گنابادی، علی امیرخیزی، محمود بقراطی، دكتر بهرامی، عبدالصمد كامبخش
به عضویت كمیته مركزی و نوشین، خلیل ملكی، مهندس علوی، كیانوری،
ضیاءالموتی، احمد قاسمی، مرتضی یزدی، دكتر جودت و رضا روستا به عضویت
كمیسیون تفتیش انتخاب شدند.
اولین مانیفست یا بیانیه حزب توده ایران كه مشخص كننده ایدئولوژی
ماركسیستی حزب بود.
چه سالی و تحت چه شرایطی صادر شد؟
عموئی: حزب توده ایران در كنگره دوم اردیبهشت 1327، خود را «ماركسیست
لنینیست» معرفی كرد. در سال‌های نخستین كتابی تحت عنوان «حزب توده ایران
چه می‌گوید و چه می‌خواهد» توسط احمد قاسمی یكی از اعضای رهبری حزب با
زبان بسیار ساده منتشر شد. «چه می‌گوید» مرامنامه حزب و «چه می‌خواهد»
برنامه حزب را بیان كرد و حزب توده ایران را حزب طبقات ستم كش، كارگران،
دهقانان، پیشه وران و روشنفكران آزادیخواه معرفی می‌كرد.
... و صحبتی از ایدئولوژی نمی كرد؟
عموئی: خیر. در واقع سال‌های نسبتا متمادی تا سال 1327 این كتاب معرف
هویت حزب توده ایران بود. البته مرامنامه و اساسنامه به صورت جداگانه نیز
منتشر می‌شد اما این كتاب فشرده، مجموعه مطالبی بود كه به زبان ساده بیان
شده بود.
برعهده گرفتن مسوولیت‌ها در حزب توده تا چه زمانی انتصابی بود؟
عموئی: با گذشت زمان و شكل گیری سازمان‌های حزبی، براساس چارت
تشكیلاتی، زمینه‌های «انتخابی بودن» مسوولین فراهم می‌شد. زیرا تا آن زمان
هر شخصی كه فعال تر بود به مسوولیت گمارده می‌شد. از سال 1322 كه تدارك
نخستین كنگره حزب توده ایران فراهم آمد و این كنگره در اردیبهشت 1323 در
تهران با شركت نمایندگان منتخب كنفرانس‌های ایالتی كه در استان‌های مختلف
برگزار شده بود تشكیل شد، رهبری حزب به صورت انتخاب اعضای كمیته مركزی و
برای نظارت بر كار این كمیته، ارگانی به عنوان «كمیسیون تفتیش» (بازرسی)
ایجاد شد و در این چارچوب، رهبری حزب تعیین و به دنبال آن كمیته‌های
ایالتی در هر ایالت، كمیته‌های شهری در هر شهر، كمیته‌های بخش در بخش‌های
مختلف و... به نسبت گستردگی سازمانی حزب، چارت كامل و فعالیت شكل گرفت.
با چنین روندی حزب توده ایران به عنوان یگانه حزب سراسری ایران پدیدار
شد.
كنگره دوم حزب توده در چه سالی تشكیل شد؟
عموئی: همانطور كه در اساسنامه حزب آمده بود، كنگره حزب هر 4 سال یكبار
برگزار می‌شد. لذا كنگره دوم در تابستان سال 1327 برگزار شد. در فاصله
كنگره‌ها، عالی‌ترین مرجع انتخابی و تصمیم‌گیری «پلنوم‌های كمیته مركزی» بود
كه سالی یكبار تشكیل می‌شد. به این ترتیب در فاصله بین دو كنگره سه بار
پلنوم تشكیل شده بود و پلنوم چهارم بعد از كودتای 28 مرداد در خارج از كشور
تشكیل شد.
وقتی در كنگره دوم برای نخستین بار ایده كمونیستی در بیانیه حزب آمد
واكنش‌های عمومی و احزاب در مورد آن چگونه بود؟
عموئی: چه در زمانی كه حزب ایدئولوژی خود را ماركسیسم لنینیسم اعلام
كرد و چه بیش از این (هر چند ماركسیست بود) رقبا و مخالفین حزب این مطلب را
به خوبی می‌دانستند. در واقع چالش ایدئولوژیك از همان آغاز شروع شده بود،
اما از آنجایی كه نظام حكومتی متكی بر حزب كمونیست و ایدئولوژی ماركسیسم
لنینیسم تنها در اتحاد جماهیر شوروی به وجود آمده بود هر حزبی در هر كشوری
كه بر مبنای این ایدئولوژی شكل می‌گرفت متهم به روسی بودن می‌شد. چالشی
كه از همان آغاز نسبت به حزب توده ایران توسط سایر نیروها شكل گرفت و به
وسیله انگلستان و عواملش در ایران به شدت تبلیغ می‌شد.
البته اعضای حزب توده سفرها و مراوداتی با روسیه داشتند؟
عموئی: بله و در مراحل بعدی این كار بیشتر انجام می گرفت. اما باید در نظر
داشت كه مثلا حزب كمونیست ایران توسط كسانی پایه گذاری شد كه سالیان
دراز مقیم قفقاز بودند، در آن دیار تحصیل و كار كرده بودند و در ارتباط با
سوسیال دموكرات‌های آنجا حزب عدالت را كه بعدا به نام حزب كمونیست ایران
نامیده شد (سال 1299 در كنگره موسس انزلی) پایه گذاری كردند. از سویی تشكیل
انترناسیونال سوم و پیوستگی همه احزاب كمونیست به كمینترن زمینه تبلیغاتی
زهرآگین دشمنان سوسیالیسم برای اتلاق واژه «وابستگی» به جای «همبستگی»
شد. از سوی دیگر، چون ارتباط احزاب كمونیست با حزب كمونیست اتحاد جماهیر
شوروی به عنوان بزرگترین و مجرب ترین حزب برادر، مورد توجه تمامی احزاب
كمونیست بود، این نسبت دادن‌ها از همان ابتدای كار مورد توجه مخالفان بود.
از جمله كارهایی كه به ویژه اینتلیجنت سرویس پی گیری می‌كرد برجسته كردن
روابط حزب توده ایران با حزب كمونیست شوروی به عنوان وابستگی به روس‌ها
بود. در واقع چنین انتساب‌هایی از ابتدا توسط انگلیسی‌ها نسبت به حزب بسیار
شدید وجود داشت. چون انگلیسی‌ها دقیقا می‌دانستند جنبش ماركسیستی در ایران
یعنی مقابله با نفوذ انگلستان در وهله اول و سپس مسایل دیگر، به همین علت
نیز مثلا حزب اراده ملی، حزب عدالت، پان ایرانیست‌ها و... شكل گرفت. حال
آن كه همان زمان روابط بسیار نزدیكی بین حزب توده ایران و حزب ایران
وجود داشت اما با این حال احزاب همواره اعلام می‌كردند كه حزب توده در
واقع پایگاه روس‌ها است.
اوج تشكیلات و قدرت حزب توده در چه مقطع زمانی بود؟
عموئی: حزب توده ایران فراز و فرود خاصی را طی كرده است. بعد از یك
اوج نسبی كه پس از تاسیس از سال 1320 تا سال 1324 به ویژه در فاصله 1324
تا 1325 داشت، دوره ای كه فرقه دموكرات آذربایجان و حزب دموكرات كردستان
فعال شده بودند و پس از آن ائتلافی بین احزاب توده
ایران، دموكرات ایران،
فرقه دموكرات آذربایجان،
حزب دموكرات كردستان و حزب ایران پدید
آمده بود، اما شكست جریان آذربایجان افت چشمگیری را باعث شد.
راه توده 119
15.01.2007