یادداشت ها و نوشته های
فلسفی و اجتماعی
واژه ای چند از نگارنده
این کتاب، چنان که از نامش پیداست مجموعه یادداشت ها و نوشته های موجز و فشرده فلسفی و اجتماعی است که اینجانب طی ده سال اخیر (1956 ـ 1966) نگاشته ام. نگارنده، این یادداشت ها و نوشته ها را د رخورد انتشار نمی شمرد، اگر، به گمان وی، در آن ها اینجا و یا آنجا نکات و مطالبی که در عین قابل بحث بودن، تازگی هایی از جهت طرح یا احتجاج دارد و سزاوار توجه تئوریک است، وجود نمی داشت. ضرورت کوشش برای اجتهاد در مسایل تئوری عمومی مارکسیستی ـ لنینیستی انکارناپذیر است و تئوری از هر سخن الکنی در این زمینه می تواند غنی تر شود. کسانی که به دستاوردهای دانش های فلسفی عصر ما عمیقا آشنا هستند می توانند این تازگی ها را به درستی تشخیص دهند و ارزیابی کنند.
در "نوشته های فلسفی و اجتماعی" تعمیمات متعددی شده است. تصور نرود که این تعمیمات تهی و سکولاستیک است. برای خود مؤلف هر تعمیمی بر توده ای از فاکت ها و مشاهدات و بر پروسه طولانی است که عقلی و وجدانی و گوارش نظری مبتنی است. درست تعمیم همین فاکت ها و مشاهدات و مشاهدات آمپریک است که لزوم افزودن این یا آن حاشیه، وارد کردن این یا آن جزء را در برخی مسایل تئوری عمومی ضرور ساخته است. تجربه تاریخ نشان داده است که ارزشمندی این تعمیمات سخت نسبی است و تحول سریع جامعه انسانی و رشد پر توان پراتیک اجتماعی، تعمیمات و طرح ها و اجتهادات و دقت های نوینی را می طلبند. به هر صورت هر نسلی که در مبارزه شرکت می کند باید دریافت و منش خود را از انطباق تئوری عام بر پراتیک بدست دهد یا به عبارت دیگر تجارب خود را جمع بندی کند. معنای سیر تکاملی تئوری ها و ژرفش در ماهیت های دمبدم تازه تر و عمیق تر جز این نیست. "نوشته های فلسفی و اجتماعی" از شیوه پولمیک و لذا به طور عمده از بار سندو سیتاد عاریست و تا آنجا که ایجاز مجاز می ساخت طرح مسایل در آن بدون تعقیدات فلسفی متداول است تا بتواند نه فقط به صاحبان اندیشه ماده تفکری بدست دهد، بلکه برای آموزندگان تئوری به شرط آن که دارای مایه نخستین و علاقه به مباحث فلسفی باشند نیز وسیله آگاهی بیشتری باشد. نوشته های این مجموعه، جز در یک مورد که تصریح شده است، همگی برای اولین بار طبع می شود.
برخی مقالات کمابیش دارای مطالب همانند و مکررند. نگارنده آگاهانه نخواست این مقالات را که در ازمنه مختلف و با اشکال گوناگون و گاه با تفاوت هایی در استدلالات نوشته شده است، در هم مزج کند و ترجیح داد که آن ها را عینا خفظ و نقل نماید. این موارد نیز نادر است. تا آنجا که ممکن بود مقالات از جهت شباهت یا وحدت موضوع تقسیم بندی شده است. اگر مؤلف فرصت می داشت قاعدتا می بایست برای برخی مباحث مثلا مانند بحث درباره ماهیت و مقولات پروسه پراتیک اجتماعی، بحث درباره حرکت تکاملی و مسیر آن، بحث درباره تئوری حقیقت و یک سلسله تحلیل های منطقی و برخی موضوع های نظیر که در آن ها سخنانی برای گفتن داشته است رسالاتی تفضیلی ترتیب دهد ولی چوم چنین توفیقی در دسترس نبود، ترجیح داد عجالتا اندیشه ها و استنتاجات و استنباطات خود را ولو به شکل یاداشت بیان دارد و این تسلی را بدست آورد که نتایجی را که طی سال ها در ضمیرش نضج یافته و مسئولیت صواب یا خطای آن با خود اوست عرضه داشته است. این برای او نوعی پاسخ به نیاز درونی، نوعی تسکین وجدان علمی است. نیز شایان تذکر است که مجموعه حاضر تمام نوشته هایی را که نگارنده در زمینه مسایل فلسفی و اجتماعی قابل چاپ می دانست در بر نگرفته است. اگر روزی امکان محدود اجازه دهد و خوانندگان نیز سودمند شمرند، می شود به موقع خود بخش دوم این نوشته ها را انتشار داد.
این کتاب را که به هر صورت نمودار تکامل آتی افکاری است که آموزگار نخستین آن به من دکتر تقی ارانی بود، به خاطر تابناک آن استاد شهید تقدیم می دارم.
احسان طبری
بهمن ماه 1345