بازگشت
جامعه ايران در دوران رضا شاه-12
تجربه 3 دوره
جنبش کمونیستی ایران
در برابر نسل امروز
احسان طبری
در آن ایام حزب کمونیست ایران با مسئله
بغرنج "تشخصیص ماهیت طبقاتی و اجتماعی حکومت رضاخان" روبرو بود و هم در این زمینه
در آغاز دچار برخی سردرگمی ها شد:
مقابله رضاخان با سیدضیاء که همه او را ازعمال انگلیس می دانستند، مقابله رضاخان با
شیخ خزعل که او نیز حمایت شده بریتانیا محسوب می شد، خاستگاه خلقی رضاخان، تظاهر
شدیدش به ترقیخواهی و میهن دوستی و نزدیکیش با محافل چپ، مغازله اش با جمهوری،
روابط حسنه اش با نخستین کشور سوسیالیستی جهان، همه و همه باز شناسی سیمای اجتماعی
او و کشف متضاد بودن این چهره را دشوار می ساخت. حزب از خوش بینی موقت دوران اولیه،
به بدبینی شدید کشانده شد و تصمیمات کنگره دوم حزب، حاکی از این سرخوردگی است.
درتصمیمات کنگره دوم سعی شده است به این سئوالات مهم تئوریک پاسخ داده شود: آیا
کودتای رضاخان یک "کودتای درباری" بود که چیزی را عوض نمی کند یا انتقال از دورانی
است به دورانی؟ آیا دعوی راست ها که پس از این کودتا ایران می توان از طریق "ترقی
صلح آمیز" (باصطلاح امروزی ما تکامل مسالمت آمیز) به پیش برود، درست است؟ آیا این
دعوی که ایران وارد "سیرطریق سرمایه داری" شده (راه رشد سرمایه داری) درست است یا
ایران در چارچوب فئودالیسم باقی مانده است؟ آیا در ایران می توان و باید یک حزب
وسیع "انقلاب ملی" تشکیل داد و آیا کمونیست ها باید در چنین حزبی چه موقعیتی را
اتخاذ کنند، موقعیت سرکردگی یا نه؟
درمجموع کنگره مسائل را "ازچپ" حل کرد. امکان رشد سرمایه داری در ایران، یعنی آن
پروسه واقعی که مدت ها بود در ایران می گذشت و گسترش می یافت را ندید. وظیفه
اجتماعی رضاشاه را تا حد عامل انگلیس و کارگزار فئودالیسم محدود ساخت و لذا محتوی
طبقاتی کودتا و تحول رژیم را متوجه نشد و اصرار ورزید که در حزب "انقلاب ملی" که
بوسیله خود کمونیست ها از ائتلاف سازمانهای توده ای بوجود می آید، سرکردگی باید در
دست کمونیست ها باشد.
اینک پس از گذشت دهه ها و حل شدن مسئله، انتقاد کردن این راه حل ها آسان است. ولی
باید دشواری کمونیست ها را دید. علت تنها در اطلاع تئوریک نبود. در میان کمونیست
های ایرانی صاحب نظران مجربی از قبیل سلطان زاده، نیک بین و دیگران بوده اند. سرشت
متضاد و پیچیده رژیم در آغاز بسختی قابل تشخیص بود و عناصر انقلابی حق داشتند نسبت
به آن که پس از برخورد تسامح آمیز اولیه به سرگوب خشن جنبش و حزب کمونیست دست زد، و
مختصات خشن استبداد و سازشکاری خود را با امپریالیسم بیشتر روشن ساخته بود، بدبین
باشند.
کنگره دوم حزب کمونیست برای ترویج مارکسیسم تصمیماتی گرفت که تحت نظر سلطان زاده و
مرتضی علوی اجرا شد و آن ایجاد انتشارات ادواری و ترجمه ای مارکسیستی با استفاده از
کمک کمینترن و احزاب کمونیست آلمان و اطریش در این کشورها بود. از این راه با کمک
کارل وهنرK.Wehner کمونیست آلمانی، "پیکار" در برلن و نیز "ستاره سرخ" در وین نشر
می یابد. پس از توقیف "پیکار" بنا به شکایت رضاشاه، باز بکمک کمونیست آلمانی اریش
رینکا "E. Rinka" روزنامه "نهضت" چندی در وین نشر می یابد و نیز برخی آثار
مارکسیستی به فارسی ترجمه و منتشر می شود. این مطبوعات بدنبال ایران نو، حریت و
بیرق عدالت (ارگان حزب عدالت در خارج)، حقیقت، کار، پیکان، جرقه، خلق، فرهنگ (ارگان
جمعیت فرهنگ رشت) نخستین مطبوعات مارکسیستی- لنینیستی کشورماست که می کوشند
مارکسیسم را بر شرایط مشخص سیاسی- اقتصادی ایران انطباق دهند و مسائل روز را از
دیدگاه رنجبران کشور ما حل کنند.
وظیفه شریفی است که تاریخ این مطبوعات و محتوی آنها از لحاظ ترویج تئوری عمومی و
استنتاجات انطباقی آن مورد بررسی قرار گیرد و مسیر تکاملی فراگیر و گوارش مارکسیسم
در ایران روشن شود.
کمونیست ها پس از کنگره دوم در 1309 به ایجاد یک اعتصاب 9 هزار نفره در موسسات شرکت
نفت ایران و انگلیس و در 1310 یک اعتصاب بزرگ دیگر در کارخانه وطن اصفهان نائل
آمدند. در دوران فعالیت خود طی دهه دوم سلطنت رضاشاه، کمونیست های ایرانی در
فراگیری مارکسیسم گامی به پیش بر می دارند. دکتر ارانی از دانشجویان ایرانی که
درآلمان به کمونیسم روی آورده بود، با شور و شجاعتی حماسه آمیز، به نشر مجله "دنیا"
دست زد و به ترویج مبادی فلسفی و اجتماعی مارکسیسم در سطحی بمراتب بالاتر از گذشته
پرداخت. پس از حیدرعمواغلی (اگر او را تنها نویسنده تزهای منسوب به وی بدانیم) و
سلطان زاده (که درمکتب بلشویک های روس پرورش یافته بود) و جوادزاده (پیشه وری)
سردبیر روزنامه حقیقت که در میان کمونیست های ایرانی با لنینیسم آشنائی بیشتری
داشت، ارانی مسلما یکی از با قریحه ترین و فاضل ترین مروجان مارکسیسم در ایران است.
البته مقالات فلسفی و اجتماعی مارکسیستی ایرانی درمجله "دنیا" غالبا استفاده از
آثاری است که برای توضیح مارکسیسم در اتحاد شوروی به چاپ رسیده و ارانی از ترجمه
آلمانی آنها استفاده میکرده، ولی ارانی نقش مترجم نداشت. وی مانند هر مولف جدی
مارکسیست تا مطلبی را خود ادراک نمی کرد و بدان قانع نمی شد آنرا مستقلا بیان نمی
داشت، دست به قلم نمیبرد. بهمین جهت نوشته های ارانی تنها از یک زیرساز سندی خارجی
استفاده کرده والا تماما چکیده اندیشه خود اوست. ارانی به علوم طبیعی و اجتماعی
دوران خود وارد بود. از یکسو می توانست رسالات کهن را تصحیح کند (مانند وجه دین
ناصرخسرو و شرح ما اشکل خیام) و از طرف دیگر میتوانست کتب درسی در فیزیک و شیمی و
روانشناسی تالیف نماید. با چند زبان آشنا بود. فطرت کاملا پاک او به او امکان بی
غرضی علمی می داد و این خود شرط ضرور و باصطلاح sine qua non در داوری های سنجیده و
مقبول در مسائل است. ولی ارانی لنینیسم و سوسیالیسم در پراتیک را هنوز فرصت نکرده
بود بحد کافی مطالعه کند. بالاخره فراموش نکنیم که وی در 36 سالگی زندانی شد و طی
این مدت در زمینه های سیاسی و فرهنگی فعالیت بزرگی انجام داده بود.
یکی از وظایفی که در برابر کمونیست های ایران قرار دارد گرد آوری و تنظیم نوشته های
مارکسیستی و معرفی مروجین مارکسیست در تمام سه دوره حزب طبقه کارگر در ایران است.
بویژه ارثیه حزب کمونیست ایران از همان آغاز دراین زمینه غنی است و باید از
آرشیوها، مجلات، روزنامه ها و کتابخانه های خارجی و داخلی گرد آوری شود. این امرفقط
دارای اهمیت تاریخی نیست، چیزی که بنوبه خود مهم است. این امردارای اهمیت عملی نیز
هست. خیلی از ماها حدس می زنیم که بسیاری از مسائلی که ما می پنداریم تنها در دوران
فعالیت ما مطرح شده، گاه پیش از ما مطرح و احیانا با دقت و پختگی بررسی شده است.
مسلما هردوره ای نسبت به دوران پیشین تکامل محسوسی را نشان می دهد و این طبیعی است.
ولی بررسی مشخص سیر مارکسیسم در جامعه ما، صرفنظر از ارزش معرفتی تاریخی آن، برای
کار پراتیک ترویجی- تبلیغی و تئوریک و علمی ما نیز آموزنده است.
در دوران استبداد رضاشاه، و شاید در دوران هر استبدادی، یکی از مکاتب جالب آموزش
مارکسیسم زندان بود. از سال 1316 ببعد در زندان قصر و زندان موقت تهران عده
معتنابهی از کمونیست های قدیم و جدید گرد آمده بودند. با آنکه وجود برخی اختلافات
شخصی و ذهنی (و گاه نیز اصولی) روابط آنها را چندان مطلوب نمی ساخت، ولی درمجموع
تبادل تجربه و اطلاع انجام می گرفت. در پیدایش حزب توده ایران، این کمونیست ها که
مکتب زندان قصر را گذرانده بودند، نقش چشمگیری داشتند. وقتی تاریخ به اموری نیازمند
است، راه حلهای شگرفی می جوید و علیرغم شاهان ستمگر و پلیس ها و مامورین خفیه اش،
خود زندان ها را به مکتب انقلاب بدل میکند. بقول جامی:
" پریرو تاب مستوری ندارد
در ار بندی سر از روزن در آرد"