تاریخچه پیدایش سندیکاهای ایران
آشنائی با پیشکسوتان
جنبش کارگری در ایران
رضا روستا
 

پیدایش اتحادیه های کارگری در ایران و تشکیل شورای متحّده مرکزی

1- گامهای نخستین در تاسیس اتحادیه ها

تشکیل اتحادیه های کارگری ایران از اوائل قرن بیستم، بویژه در جریان انقلاب مشروطه (1911- 1907) آغاز میشود. در این دوران مناسبات سرمایه داری در ایران توسعه یافته، بازرگانی خارجی افزایش قابل ملاحظه ای پیدا میکند، سرمایه های انحصاری خارجی امتیازهای سودآوری در کشور به دست می آورند، جریان جدا شدن تولید کنندگان از وسائل تولید دامنه دارتر می گردد و سالانه دهها هزار نفر از دهقانان بی زمین و تولید کنندگان خرده ای که از وسائل تولید محروم شده بودند در جستجوی کار به شهرها رو می آورند و عده زیادی از آنان نیز برای پیدا کردن کار به خارجه به ویژه به روسیه مهاجرت می نمایند.
مهاجرت کارگران و دهقانان ایرانی به روسیه، به خصوص شهر باکو که مرکز صنایع نفت روسیه بود سبب میشود که آنها با افکار انقلابی و سازمان های کارگری، طرز مبارزه و فعالیت آنان آشنا گردند. کارگران ایرانی در مبارزه سندیکائی و انقلابی کارگران باکو نقش مهمی بازی می کردند. عده ای از آنان که به ایران بر گشتند کوشش نمودند که اتحادیه های صنفی را در شهرهای مهم کشور تشکیل دهند. در سال 1906 برای نخستین بار اتحادیه کارگران چاپخانه ها در تهران تشکیل شد. در سال 1907 برای نخستین بار کارگران و کارمندان پست و تلگراف به خاطر افزایش حقوق دست به اعتصاب زدند. اتحادیه کارگران برق را حیدر خان عمواوغلی در سال 1907 تشکیل داد و در همین اوان حیدرخان اتحادیه کارکنان تراموای تهران را تشکیل میدهد و اولین اعتصاب کارگران برق در سال فوق به وسیله عمواوغلی رهبری میشود. این اعتصاب برای یک روز تعطیل در هفته، لباس کار، کمک به کارگرانی که موقع کار علیل میشوند، بود (نقل از روزنامه حبل المتین شماره 87، هفدهم اوت 1907). در فاصله سالهای 1910 – 1907 کارگران و کارمندان تهران، رشت، کارگران شرکت ماهیگیری لیانوزوف و باربران بندری بندر انزلی چندین بار اعتصاب کردند و توانستند موفقیت هائی به دست آورند. در کارخانه لیانوزوف در انزلی کارگران شیلات ایران با روس ها متحدا اعتصاب می کردند.
پس از شکست انقلاب مشروطه و آغاز جنگ اول جهانی نهضت کارگری ایران نیز دچار رکود گردید. با آغاز انقلاب در روسیه بویژه پس از پیروزی انقلاب اکتبر، نهضت انقلابی در ایران نیز توسعه می یابد.
چنانکه گفته شد در سالهای 1917- 1921 در تمام ایران، بخصوص در ایالات شمالی جنبش آزادی ملی و مبارزه علیه امپریالیسم انگلیس و قرارداد خائنانه و اسارت آور وثوق الدوله و نصرت الدوله با انگلستان رونق بیشتری پیدا می کند. در گیلان انقلاب توده ای مستقر می شود و در آذربایجان و خراسان قیام ملی خیابانی و کلنل محمد تقی پسیان برپا می گردد. در همین دوران نهضت سندیکائی نیز احیاء می شود و اتحادیه های کارگری فعالیت خود را در شهرهای بزرگ کشور از نو آغاز می کنند. در سال 1918 کارگران چاپخانه های تهران دست به اعتصاب میزنند و موفق به انعقاد قرارداد دستجمعی با کارفرمایان می گردند. در اثر این اعتصاب ساعت کار روزانه به هشت ساعت تقلیل می یابد، دستمزدها افزایش داده میشود، شرایط کار بهتر میگردد. در گیلان چندین اتحادیه کارگری بوجود می آید که مهمترین آنان اتحادیه باربران و کارگران بندر انزلی به رهبری محمد آخوند زاده و مشهدی ابراهیم و حسین شوقی بوده است. اتحادیه کارگران ایالتی گیلان به رهبری رضا حسن زاده (معروف به چنگیز) بوده است. علاوه بر این اتحادیه کارگران صیادان، بشکه چی ها، سپورها، خیاط ها، نجارها، آهنگران، حلبی سازان و غیره در گیلان موجود بود. از رهبران اتحادیه های کارگری گیلان مشهدی ابراهیم رئیس اتحادیه و استاد غلامحسین نجار در زندان رضاشاهی در گذشتند.
در تهران سیفی و مرتضی حجازی و محمد تنها، در آبادان علی شرقی و علی امید و دیگران فعالیت می کرده اند. ابوالقاسم اسدی و حسین شرقی و حسابی (دهزاد) در سالهای 1927 نهضت کارگری ایران را در تهران اداره می کردند.
محمد تنها، علی شرقی، مرتضی حجازی، انزایی، صادق پور و سایر رهبران کارگری در زندان رضاشاهی در گذشتند. حسین شوقی، رضایف شرقی و "حسن نیک بین" دبیر حزب کمونیست ایران و سیفی و حسابی دهزاد و دیگران در زمان کیش شخصیت در دوران استالین بوسیله بریا- رئیس سازمان امنیت مرکزی- و باقراوف- رئیس جمهور آذربایجان شوروی- از بین رفتند.
در رشت روزنامه "پیک ایران" ارگان زحمتکشان گیلان منتشر گردید. اولین بیانیه خطاب به "دهقانان فقیر بیدار شوید" در این روزنامه چاپ و منتشر گردید. این اولین قدم برای بیداری نهضت دهاقین ایران بود. در آجی بیشه و شهر رشت متینگ بزرگ دهقانان تشکیل گردید. سایر فعالین و رهبران اتحادیه های گیلان روستائی، علی کباری، علیوف آهنگر، رضا روستا و دیگران بوده اند.

در سالهای 1920 به رهبری دهگان و کمک حزب کمونیست ایران نهضت سندیکائی کارگری توسعه یافته و تعداد اتحادیه های تهران از 15 اتحادیه تجاوز میکند که مهم ترین آنها اتحادیه کارگران چاپخانه ها، نساجی، معلمان و غیره بودند. در همین سال شورای اتحادیه ها تشکیل می شود که در آن هر یک از اتحادیه ها یکنفر نماینده داشتند. بنا به ابتکار شورای مرکزی تهران روز اول ماه مه در اکثر شهرهای کشور نمایش کارگری تشکیل شد.
در شمال کشور، بویژه در گیلان که نهضت انقلابی جنگلی ها اوج بیشتری یافته بود سازمان سیاسی طبقه کارگر نیز تشکیل گردید. در ماه ژوئن 1920 (خرداد 1299 – سال کودتای رضاخان) نخستین کنگره حزب کمونیست ایران در بندر انزلی تشکیل یافت، مرامنامه و اساسنامه حزب را به تصویب رسانید و اعضای کمیته مرکزی را انتخاب کرد. (احسان الله خان از طرف حکومت انقلابی گیلان بنام کمیته آزادیبخش ایران تشکیل حزب طبقه کارگر را تبریک گفت).
در نوامبر سال 1921 برای ایجاد همآهنگی بین نهضت اتحادیه های کشور شورای مرکزی اتحادیه ها تشکیل شد و ارگان آن روزنامه "حقیقت"، سپس کار و اقتصاد ایران نیز فعالیت خود را آغاز کردند. در آغاز سال 1922 شورای مرکزی بیش از 20 هزار کارگر و کارمند را در صفوف اتحادیه ها متمرکز ساخته بود. در سال نامبرده کارگران نفت جنوب نیز موفق به تاسیس اتحادیه شدند. نهضت اتحادیه ای تا سال 1925 بسوی اعتلاء می رفت و در همین سال اعضای اتحادیه های وابسته به شورای مرکزی به 30 هزار نفر رسیدند.
چنانچه گفته شد با برقراری رژیم دیکتاتوری رضاشاه (1941- 1925) که با دست امپریالیسم انگلستان در ایران عملی و مستقر شد و تصویب قوانین ضد کارگری، سازمان های اتحادیه ای و حزب کمونیست ایران مجبور به فعالیت مخفی شدند. در دوران دیکتاتوری رضاشاه اعتصاب های مهمی در موسسات شرکت نفت ایران و انگلیس، کارخانه ها و سایر موسسات رخ داد که مهمترین آنها اعتصاب کارگران نفت در ماه مه 1929 بود. در این اعتصاب تمام کارگران شرکت کردند و رهبری اعتصاب به دست "جمعیت کارگران نفت جنوب" بود. کارگران اعتصابی افزایش حقوق، تامین مسکن، تقلیل ساعت کار روزانه، تعیین بازنشستگی برای کارگرانی که در جریان کار علیل می شوند و خانواده آنان، مرخصی سالانه، شناسائی رسمی اتحادیه های کارگری و روز اول ماه مه، آزادی کارگران زندانی و غیره را مطالبه می کردند.
برای مقابله با کارگران اعتصابی نه تنها نیروهای نظامی ایران بلکه نیروی دریائی انگلیس نیز دست به کار شدند. در نتیجه زد و خورد بین کارگران و سربازان دهها کارگر کشته شدند، 201 نفر زندانی و 500 نفر به سایر شهرهای کشور تبعید گردیدند. سال بعد یعنی در سال 1930 تمام کارگران کارخانه وطن در اصفهان دست به اعتصاب زدند و موفق شدند کار روزانه را به 9 ساعت تقلیل دهند، دستمزد را 20 درصد افزایش دهند، جریمه ها را کم نمایند.
در سال 1932 بیش از 800 نفر از کارگران ساختمان نوشهر دست به اعتصاب زدند. این اعتصاب 8 روز طول کشید و کارگران موفق به افزایش دستمزد شدند.
در سالهای 1930 صدها نفر از رهبران اتحادیه ها و رهبران سازمان های مخفی حزب کمونیست بازداشت شدند و طبق قانون ضد کارگری سال های متمادی در زندان بسر بردند. بر اساس قانون ضد کمونیستی که در سال 1310 (1931) بدستور رضاشاه از مجلس گذشت تا سال 1941 بیش از 1500 تن از رهبران و فعالان حزب کمونیست و اتحادیه های کارگری زندانی شدند.
در دوران ترور و اختناق رضاشاهی علاوه بر شهید شدن دکتر ارانی رهبر مشهور نهضت کمونیستی 53 نفر در زندان، بسیاری از فعالان اتحادیه ای نیز به دست دژخیمان رضا شاه در زندان های کشور کشته شدند.
دکتر تقی ارانی مدیر مجله دنیا و رهبر گروه معروف 53 نفر، بعد از حیدرخان عمواوغلی مبرزترین و فهمیده ترین انقلابی کمونیست ایران است که افکار مارکسیسم- لنینیسم را بین روشنفکران و زحمتکشان ایران ترویج کرد. دکتر ارانی حتی در زندان بیکار نبود. او در سال 1936 از زندان بیانیه ای به مناسبت اول ماه مه نوشت. در این بیانیه جنگ جهانگیر آینده را پیش بینی کرد و مطالب جالبی در باره لزوم تشکیل "جبهه واحد"، بیان داشت. دکتر ارانی در آخرین دفاع خود در دادگاه، رژیم پلیسی و دیکتاتوری رضاشاه را که بوسیله امپریالیسم انگلستان بر ملت ایران تحمیل شده بود رسوا ساخت و ضمنا بر علیه خیانتکاران شرح مبسوطی اظهار داشت.

2- نهضت سندیکائی در دوران جنگ دوم جهانی و پس از آن

پس از ورود نیروهای متفقین به ایران و سقوط دیکتاتوری رضاشاه رهبران و فعالان حزب و اتحادیه های کارگری که در زندانها و تبعید گاهها به سر میبردند آزاد شدند، اعتلای نهضت دموکراتیک و کارگری از نو آغاز گردید. در پائیز سال 1941 حزب توده ایران تشکیل شد و این حزب کمک های موثری به تشکیل اتحادیه های کارگری، تمرکز آنها و رهبری ایدئولوژیک آن کرد. در سال 1942 شورای مرکزی اتحادیه های ایران تشکیل شد. در همان سال کارگران اصفهان با اعتصاب خود توانستند ساعت کار روزانه را تقلیل دهند، دستمزد را زیاد کنند، تعطیل سالانه و امتیازهای دیگری به دست آورند. این پیروزی کارگران اصفهان تاثیر فراوانی به اعتلای نهضت کارگری در کشور داشت. در مرداد ماه 1321 در اصفهان کارگران کارخانه های شهرضا و پشمباف و صنایع پشم اعتصاب کردند و تقاضای خود را در باره بهبود وضع خود و اضافه دستمزد به کارفرمایان ابلاغ داشتند. در این موقع سرلشکر زاهدی عامل معروف امپریالیزم به حمایت کارفرمایان برخاست ولی اعزام سربازان به کارخانجات و سرنیزه برای فرونشانده اعتصاب سودی نبخشید. در نتیجه مقاومت کارگران به رهبری بهرامپور و صرافیان و غیره کارفرمایان مجبور شدند 25 درصد به مزد کارگران اضافه کنند و ضمن پرداخت حقوق ایام تعطیل روزی دو نان مجانی به کارگران تسلیم نمایند (چون موقع جنگ نان و خواربار کمیاب بود). ضمن این اعتصابات که به وسیله تقی فداکار و محرمعلی شمیده، رهبری میشد، اتحادیه کارگران اصفهان به شورای متحده مرکزی پیوست.
با وجود این ترقی روزافزون خواربار، مبارزه کارگران ادامه یافت تا دولت مجبور شد دکتر شیخ را برای رسیدگی به وضع کارگران به اصفهان اعزام دارد. او مشاهده کرد که کارگران پاره ای اوقات برای سیر کردن شکم های گرسنه خود "کاه" می خورند. بالاخره در اثر مذاکره کارگران با کارفرمایان مقرر گردید که کارگران سالی دو دست لباس و یک ماه حقوق به عنوان عیدی و مزایای دیگری دریافت دارند. در اثر این موفقیت کارفرمایان به کمک حزب ارتجاعی وطن و عمال سیدضیاء برای اضمحلال سندیکاهای کارگری وارد عمل شدند. در فروردین سال 1323 عده ای از اوباش و چاقو کشان عمال سیدضیاء و کارفرمایان به اتحادیه های کارگری اصفهان حمله ور شدند و سلاحهای گرم و سرد به کار بردند و عده ای از کارگران مقاوم را مجروح کردند که در اثر جراحات وارده دو نفر از آنها فوت کردند. برای جلوگیری از این تحریکات و جنایات، کارگران اعتصاب عمومی اعلام کردند و مدت هشت روز اعتصاب ادامه یافت تا آنکه دولت مجبور شد آقای قیامی را برای رسیدگی به ماهیت امر و اداره امور فرمانداری شهر اصفهان اعزام دارد. آقای قیامی وضع حقوقی کارگران را به دولت و مجلس گزارش داد، دخالت شهربانی و ارتش و عمال سیدضیاء را تایید کرد. با این گزارش نقشه موذیانه ارتجاع فاش شد. دولت و کارفرمایان که در این مرحله از مبارزه شکست خوردند از راه دیگری برای اعمال فشار به کارگران وارد عمل شدند و بجای قیامی، رضاافشار را به اصفهان فرستادند و حزب فاشیستی نهضت ملی را به وجود آوردند. در عین حال به تشکیل اتحادیه های قلابی و دولتی پرداختند. شمس صدری و کیوان را که سابقا از رهبران اتحادیه ها بودند خریدند. در این اتحادیه های کارگری و کارفرمائی با کمک ارتش و شهربانی مجددا به کلوب اتحادیه های شورای متحده و حزب حمله ور شدند و در 7 فروردین 1323 اثاثیه و اموال کلوب ها را به غارت بردند، عده زیادی، منجمله "محمود بقراط" شدیدا مجروح گردیدند.
در دوران جنگ اتحادیه های کارگری کمک های موثری در حمل و نقل اسلحه و مهمات و کالاهای ضروری به اتحاد شوروی نمودند. در موسساتی که برای کمک به متفقین کار می کردند دست به اعتصاب نمی زدند و کوشش میشد از راه مذاکره امتیازهائی برای کارگران به دست آورند.
به استثنای یک بار که در اثر چپ روی و آوانتوریسم پاره ای از رهبران شورای مرکز، بدون صلاحدید کلکتیو اعتصابی پشت جبهه، در ساختمان کاخ وزارت دارائی تهران اعلام اعتصاب کردند و در مقابل مجلس ایران به تظاهر و نمایشات پرداختند. دولت فروغی عده زیادی از اعتصابیون را به این بهانه دستگیر و به نواحی جنوب تبعید کرد. "سلیمان محسن اسکندری" رهبر حزب توده ایران مساعی زیادی برای آزادی و استخلاص این تبعید شدگان به کار برد. بعد از این حادثه شورای مرکزی چپ روی را ترک کرد و به مبانی اتحادیه کارگران و کمک به مبارزه با فاشیسم پرداخت.
غیر از شورای مرکزی اتحادیه ها، مراکز دیگر اتحادیه ای نیز در کشور بوجود آمده بود که عبارت بودند از اتحادیه کارگران و برزگران، کانون کارگران راه آهن و کمیته مرکزی اتحادیه های زحمتکشان.
اتحادیه کارگران و برزگران توسط یوسف افتخاری، خلیل انقلاب، حکمی و شیفته چی و غیره تشکیل شد و ارگان مرکزی آن روزنامه "گیتی" بود. اعضای این اتحادیه به تحریک یوسف افتخاری در موسساتی که به منظور کمک به متفقین کار می کردند دست به اعتصاب می زدند و بهمین علت به نام خرابکاران پشت جبهه جنگ معروف گردیدند.
کمیته مرکزی اتحادیه های زحمتکشان به رهبری دکتر "سلام اله جاوید" تشکیل شده بود که در تهران کلوبی بنام کلوب حیدرعمواوغلی داشت.
کانون کارگران راه آهن توسط رضا ابراهیم زاده و اکبر شهابی که شخص وی در آن موقع تحت نفوذ حزب اراده ملی سیدضیاء الدین طباطبائی بود، تشکیل یافت.
این تفرقه در صفوف اتحادیه های کارگری موجب ضعف آنان می شد و بهمن علت از طرف شورای مرکزی اتحادیه های کارگری به ابتکار اینجانب فعالیت زیادی برای وحدت سازمان های بالا بعمل می آمد. بالاخره با کوشش های مداوم و پیگیر در اول ماه مه 1944 (11 اردیبهشت 1323) اتحادیه های کارگری ایران به صورت شورای مرکزی اتحادیه های کارگران و زحمتکشان ایران یکی شدند و پس از چندی اتحادیه زحمتکشان و کانون کارگران راه آهن نیز به آن پیوستند. تعداد اعضای نمایندگان در شورای متحده 41 نفر بود. شورای متحد مرکزی اینجانب را به عنوان دبیر اول یا دبیر مسئول انتخاب نمود و روزنامه "ظفر" ناشر افکار آن شورا معین شد.
با اتحاد سازمانهای کارگری تعداد اعضای آن نیز افزایش یافت به طوریکه تا آخر سال 1944 پیش از 150 هزار نفر به عضویت اتحادیه های کارگری در آمدند. نهضت سندیکائی در همین دوران و سالهای بعد رشد و توسعه بیشتری یافت و تعداد اعضای کارگرانی که در اتحادیه های شورای متحده مرکزی بودند در اواسط سال 1946 از 400 هزار نفر نیز بیشتر بود.
در اثر مبارزه پیگیر اتحادیه ها، فراکسیون حزب توده ایران در مجلس دوره 14 لایحه قانون کار را که حاوی خواست های قانونی کارگران بود تسلیم مجلس کرد. نکات اساسی لایحه قانون کار عبارت بودند از: شناسائی رسمی اتحادیه های کارگری، اجرای 8 ساعت کار روزانه، مرخصی هفتگی و سالانه برای همه کارگران و کارمندان، مرخصی شش هفته ای برای زنان باردار، جلوگیری از کار کودکان کمتر از 12 سال، اجرای بیمه های اجتماعی برای کارگران و کارمندان. لیکن حکومت ارتجاعی ساعد و اکثریت نمایندگان مجلس که از مالکان و سرمایه داران بزرگ تشکیل شده بودند، به بهانه های مختلف از طرح و تصویب قانون جلوگیری بعمل می آوردند. در مقابل این رفتار مرتجعین، کارگران و زحمتکشان کشور دست به نمایش های عظیمی زدند. در این نمایشات بیش از 900 هزار نفر زحمتکش شرکت کردند و از دولت و مجلس خواستند که هر چه زودتر لایحه قانون کار را به تصویب برساند. بر اثر همین نمایشات و فشار توده ها بود که مجلس مجبور شد در سال 1945 یکی از خواست های کارگران را بصورت بیمه کارگران تصویب کند. بر اساس این قانون برای بیمه کارگران 2% از حقوق کارگران منظور می شد و 3% را می بایست کارفرمایان بپردازند.
پس از خاتمه جنگ دوم جهانی و پیروزی متفقین بر آلمان هیتلری جنبش کارگری و دموکراتیک ایران باز هم بیشتر توسعه یافت. گسترش نهضت دموکراتیک در آذربایجان و کردستان ایران کمک موثری برای جنبش کارگری و دموکراتیک در سراسر کشور بود. در آوریل سال 1946 کارگران نفت اتحادیه خود را تشکیل دادند و به شورای متحد مرکزی پیوستند.
در اول ماه مه 1946، روز همبستگی بین المللی کارگران بیش از 700 هزار کارگر در تهران و سایر شهرهای ایران نمایش دادند. نمایش اول ماه مه 1946 به مارش موفقیت آمیز اتحادیه کارگران مبدل شد و در تمام شهرهای مهم ایران مانند تهران، آبادان، تبریز و اصفهان و رشت و کرمانشاهان و سایر نقاط ایران کارگران به تظاهر و نمایش پرداختند. در این موقع "محرمعلی شمیده" از طرف کارگران آذربایجان در جشن اول ماه مه در تهران شرکت کرد و وحدت نهضت کارگری آذربایجان را با نهضت سرتاسری ایران طی مصاحبه ای بیان داشت.
در 10 ژوئیه سال 1946 اتحادیه مهندسین نیز در نخستین کنگره خود تصمیم همکاری با شورای متحد مرکزی را اتخاذ نمود. با این ترتیب در اواسط سال 1946 شورای متحده مرکزی به صورت یگانه مرکز اتحادیه کارگری و کارمندان و روشنفکران کشور در آمد. بر اساس همین وحدت اتحادیه های کارگری بود که شورای متحد مرکزی در 13 اوریل 1945 به اتحادیه های اتحاد شوروی، انگلستان و فرانسه مراجعه نمود و تقاضا کرد که برای برقراری تماس با اتحادیه های کارگری ایران بازدید و از وضع طبقه کارگر ایران نمایندگانی به کشور ما اعزام دارند. تنها اتحادیه های شوروی دعوت ما را قبول کردند و هیئت نمایندگی اتحادیه های شوروی به ریاست بوریسوف مسئول اتحادیه های اتومبیل سازی زیل (زیمس سابق) از شهرها و موسسات کارگری تهران و مازندران و آذربایجان ایران بازدید کرد و بازدید این هیئت از ایران در دوستی و همبستگی کارگران ایران با کارگران اتحاد شوروی تقش مهمی باز کرد. در تابستان سال 1945 این هیئت به ایران وارد شد و مورد استقبال پر شور کارگران قرار گرفت.

راه توده 163 21.01.2008