برخی بررسی ها... 94

غوطه در دنیای

شگرف و پرسئوال

خواجه شمس الدین

"احسان طبری"

ایتک حافظ: فلسفه شکیب و پایداری و امید

راه عشق، راه طلب، به نظر حافظ پر بیم و خطر است. «هر شبنمی در این ره صد موج آتشین است»، بیابانش پر از خار مغیلان است، کمانداران از هر سو کمین کرده اند، فراز و نشیبش فراوان است. این راه، راه بلاست و تصور امن و آسایش در آن خطاست. زندگی ما از راحت و رنج، سوز و ساز، جمعیت و پریشانی، نیش و نوش، دشواری و آسانی، وفا و جفا، نور و ظلمت، سود و زیان، هجر و وصل، نفاق و وفاق و غیره و غیره ترکیب شده است و ممکن نیست که یکی از این ها بی دیگری باشد. اگر کسی بخواهد به مراد برسد و به کعبه مقصود دست یابد، باید واقف منزل باشد، دانسته رود، همت عالی داشته باشد، ترک کام خود کند، شرایط و اسباب بزرگی و سرفرازی را فراهم کند، حلقه اقبال ناممکن نجنباند، من وجود را قابل سازد، آینه جان را به سم سمند ریاضت بساید، از ملال نهراسد، و از پای طلب ننشیند. این راه، راه خادمان بی غم، کسان ره نرفته و اهل کام و ناز نیست، بلکه برای طی آن رهروان جهان سوز و دریادلان سرآمد لازم است. کسی که سالک راه و نیازمند بلاست باید از خلاف آمد عادت کام جوید، از رنج روی نتابد، ریاضت و امتحان ایام را به جان بخرد، طهارت به خون جگر کند، صبور و متحمل باشد، و دست از طلب تا پای جان برندارد. آیا این اندیشه های دل آویز حافظ با اندیشه تسلیم آمیز وی در باره واگذاردن خود به اختیار تقدیر، یعنی با فلسفه «رضا» و «توکل»، تناقض ندارد؟ البته، در این اندیشه اخلاقی، عنصر فعال جهد و تلاش آشکارا موجود است ولی باید فراموش نکرد که از سوی دیگر عنصر منفعل «ریاضت روحی»، «خون جگر خوردن»، در اشک به مژگان سفتن، صبور بودن و در انتظار ظفر نشستن بیشتر است. به هر جهت، این بخش از جهان بینی حافظ بخش فعال و انقلابی آن است و از واقع بینی و روحیه عصیان و طغیان شاعر خبر می دهد و به دستی باید آن را فلسفه شکیب و پایداری و امید نامید. ابیات فراوانی از حافظ می تواند سرود رزم مجاهدان باشد. علاوه بر شکیب، طغیان و تلاش، حافظ برخی دیگر از صفات مثبت اخلاقی را به کرات در غزلیات خود می ستاید: وفاداری، مهربانی و تفقد به دیگران، صدق و راستگویی، سرسختی، رازداری، مناعت و عزت نفس در زمره این صفات هستند. در باره همه این نکات، حافظ سخنان نغز بسیار دارد.

وفاداری و مراعات پیمان و احتراز از پیمان شکنی و دوری از پیمان شکنان و تحمل رنج های دوستی و قدر دوستان نیک را دانستن و از معاشران ناجنس پرهیز کردن، از صفات مورد ستایش حافظ است. حافظ صدق و راستگویی و صنعت نساختن با مردم و ساده و رق بودن و از تردامنی و حیله گری پرهیز داشتن را توصیه می کند. حافظ ستایش گر نیکی و مهربانی و به ویژه «خیر نهان» و تیمار غریبان و بر خطر کسان غبار ننشاندن است. مردم آزاری بزرگ ترین گناه است. آری می توان می خورد و منبر را سوزاند، ولی نباید مردم آزای کرد. در کنار نظریات جلب حافظ در زمینه اخلاقیات، نظر وی در باره راز زیبایی انسانی و هنری نیز جالب است.

استه تیک حافظ

حافظ هم به مثابه شاعر و هم به عنوان یک پیرو مسلک عشق، ستاینده و پرستنده زیبایی است. وی ماهیت زیبایی و حسن را همانند ماهیت عشق و صنع خدایی، امری «ورای ادراک» می شمرد که نمی توان به «تقریر وبیان» از آن دم زد. وی دانش زیبایی شناسی را «علم نظر» یا «حسن شناسی» می نامد و می گوید بینایان علم نظر از بتان «آن» می طلبند. شاهد آن نیست که گیسوی عنبرین و میان باریک دارد، بلکه باید بنده طلعت آن کسی بود که آنی دارد. غیر از حسن و زیبایی ظاهر، بسی نکات دیگر ضرور است تا کسی مقبول طبع مردم حسن شناس و صاحب نظر شود و الا نه هر که چهره برافروخت، از فن دلبری باخبر بود و نمی توان از دلبری به آسانی لاف زد، زیرا هزار نکته باریک تر از موی، در این فن نهفته است. به جز شکردهنی و شیرین اطواری، زیبایی را مایه های دیگر است از جمله این که بتوان به هنر خود را در دل ها گنجاند و قلوب را مجذوب ساخت. این رابطه بین استه تیک و اتیک، یعنی جاذبه زیبایی و جاذبه اخلاقی، خود نکته بدیعی در فلسفه حافظ است.

در مورد زیبایی ظاهری حافظ «حسن خداداد» را بر حسنی که وابسته زیور و آرایش مشاطه گران است، ترجیح می دهد. بدین سان، حافظ زیبایی بی پیرایه را همراه با جاذبه خوی و خلق بهترین شکل زیبایی انسان می شمرد و همین است که کرشمه حسن را ایجاد می کند و در نزد مردم صاحب نظر کسب مقبولیت می نماید. آن از نظر حافظ همان چیزی است که ما امروز به جاذبه شخص تعبیر می کنیم.

حافظ درباره «فرح بخشی ترکیب» شعر و «لطف سخن» و زبان و بیان سوزناک کلک شاعر بر آن است که آن نیز ثمره یک نیروی اسرارآمیزی است که «قبول خاطر» نام دارد و در سلوک شعر شاعر را به آن جا می کشاند که همه اشعارش بیت الغزل معرفت می شود. این قبول خاطر، این نفس دلکش، این لطف سخن امر خداداد است و اگر کسی بدین موهبت ارزانی باشد، هنرش خود به خود عیان می گردد و نزاع و محاکا بر سر آن لازم نیست. در عین حال حافظ می بالد که در اشعار خویش روان را با خرد درهم سرشته است، عاطفه را با عقل، احساس را با ادراک همراه ساخته است و این بضاعت سخن درفشان را به دست داده و به همین جهت است که صیت وی با همه گوشه نشینی قاف تا قاف را گرفته است.

بدین سان، هم در مورد زیبایی انسانی و هم در مورد زیبایی هنری حافظ به یک «ندانم چه» ای که جایی آن را «آن» و جای دیگر «قبول خاطر» می نامد، معتقد است و آن ها را یکی از مظاهر متعدد عشق جهانشمول و زیبایی عالم گیر معشوق ازلی می شمارد.

در پایان این سیر اجمالی بی فایده نیست به برخی نکات مربوط به تفکر اجتماعی حافظ نظر افکنیم. (ادامه دارد)تایش باده در نزد حافظ برخاسته است. اینک به اتیک حافظ می پردازیم.