برخی بررسی ها.... احسان طبری ( 77)

خواجه نصیر

سیاستمدار نابغه

ایرانی که تشیع

را ایدئولوژی کرد

فصل سی ام

خواجه نصیرالدین توسی و شمه ای از آموزش اخلاقی او

چهره ای از خواجه نصیر

تصویری در زمان حیات خواجه نصیرالدین از وی کشیده اند که امروز خوشبختانه در دست است. موافق این تصویر خواجه با هم عصران خود از جهت ظاهر تفاوتی ندارد. مردی است با ریش، مندیل و تحت الحنک، به دو زانو نشسته و کتابی در دست دارد. با این حال، مطالعه زندگی و آثار خواجه پژوهنده را به حیرت می اندازد. این جا ما با یکی از عجوبه های تاریخ روبه رو هستیم.

خواجه نصیر را به آسانی می توان در ردیف فارابی، رازی، بیرونی، ابن سینا، خیام، غزالی و نظایر آن ها گذاشت و شاید در خواجه به کمک تاریخ مختصاتی گرد آمده بود که باز به او برجستگی یا، دقیق تر بگوییم، امتیاز بیشتری می داد.

همعصرانش، او را استاد البشر می نامیدند و شاگرد دانشمند و معروفش علامه حلی او را در کنار «عقول عشیره» ای که خداوند پدید آورده، عقل یازدهم («عقل حادی عشر») می خواند. هنگامی که نزد اسماعیلیه بود، به «خواجه کائنات» شهرت یافت. در فلسفه به «محقق توسی» معروف است. همه پژوهندگان کهن و نوین، ایرانی و عرب و اروپایی که او را بررسی کرده اند، با شور و حیرت شخصیت وی را ستوده اند و بیهوده سخن بدین درازی نیست.

چندی پیش در کشور ما بمناسبت هفتصدمین سال خواجه نصیر مراسمی برپا شد و پژوهش های بسیاری در باره شخصیت انسانی و علمی او انجام گرفت. بنابراین، در این نوشته کوتاه قصد آن در بین نیست که وارد بررسی جامع شخصیت خواجه شویم. لازمه کمترین تلاش در این زمینه، تدارک تالیف مستقلی می باشد؛ زیرا خواجه شخصیتی ذوجوانب است: سیاستمدار، حکیم، فقیه، متکلم، ریاضی دان، منجم، طبیب، ادیب، لغوی و سرانجام یکی از مهم ترین بنیانگذاران ایدئولوژی تشیع. زندگی پرفراز و نشیبش در دژهای محتشمان اسماعیلی و سپس در دربار هلاکو و آباقاخان و نقش شگرفی که در تاریخ ایران بازی کرده است درخورد مطالعه و سزنده تحلیل و تحلیل علمی ژرفی است. تالیفات خواجه از صد متجاوز است و مطالعات او در جبر و حساب و مثلثات به بررسی ویژه ای نیازمندند. بنابراین، غوطه زدن در این اقیانوس مواج کار آسانی نیست و ما می خواهیم تنها خطوطی گریزان از شخصیت خواجه رسم کنیم تا این مجموعه از یاد او و کارهای شگرفش تهی نماند.

یکی از نقش های برجسته خواجه نصیر احیای نام فلسفه و حکمت پس از خذلان موقت آن است. این یک داستان دراز و پیچیده ای است. برخلاف شیعه (اعم از سبعیه یا اسماعیلیه و اثناعشریه یا امامیه) که به فلسفه راغب بودند، سنیان حنبلی و حنفی و شافعی و مالکی از آن احتراز داشتند و آن را مایه بی دینی می دانستند. بیهوده نبود که فقیهان و متکلمان سنی از جمله فخر رازی معروف به ابن الخطیب متوفی سال 606 که «امام المشککین» لقب گرفت، به دنبال تهافت الفلاسفه غزالی کتاب تعجیزالفلاسفه را نوشته و به بهانه نگاشتن «شرح» بر اشارات ابوعلی در واقع و به قول معروف جرح بر آن نوشته و همه جا عقاید ابن سینا را رد کرده است. از همین رو، شیعی بودن با فلسفی مزاج بودن و سنی بودن با مخالفت با علوم عقلی و اکتفا به منقولات هم معنا بود. در همین روح است که سیف فرغانی در باره ابن سینا که مظهر حکمت شمرده می شد و به اصطلاح سخنگوی فیلسوفان و زبان معقول بود، با بغض تمام می نویسد:

گوش دل خویشتن نگه دار

از بوعلی آن «زبان معقول»

نقد دغلی به زر مطلاست

در کیسه زرگران معقول

شعر خنکی است ولی نیت گوینده را با روشنی بیان می کند. ابن سینا خود اسماعیلی بود و به سبب همین شیعی بودن و فیلسوف بودن و اعتقاد به قدم عالم و اصالت تعقل، قرن ها از طرف خلافت و هیات حاکمه ارتجاعی به «مظهر کفر» بدل شد؛ و سوزاندن کتاب هایش از سیاست های متداول دستگاه دولتی طی چندین قرن در کشور ما بود. اسماعیلیه به داشتن ناصر خسرو که او نیز دانشمند معروفی است فخر می کنند و همین طایفه وقتی آوازه هوش و خرد خواجه نصیرالدین را شنیدند کوشیدند تا او را به خود جلب کنند. خواجه که در جهرود قم در سال 597 تولد یافته و در طوس تحصیل کرده و به شهرت رسیده بود، به تصور آن که در پناه قلاع اسماعیلی هم از هجوم تاتار خود را حفظ می کند و هم خود را در جوار همدینان شیعی خویش قرار می دهد و امکان تالیف و تصنیف می یابد به این قلعه ها پناه برد و از زمان ناصرالدین، محتشم قلاع قهستان تا زمان خورشاه در نزد آنان می ماند. با این حال، به وی در این قلاع بسیار بسیار بد می گذرد. مابین او که شیعی امامی بود و اسماعیلیه روابط صمیمانه و اعتمادآمیزی برقرار نمی شود، وی در مقدمه شرح اشارات خود توضیح بسیار جانگذازی از گذران خود در میان اسماعیلیه می دهد و از کثرت خشمی که نسبت به آن ها داشته است کتاب اخلاق ناصری را که به نام ناصرالدین محتشم اسماعیلی نگاشته (و تهذیبی از طهاره الاعراق ابوعلی مسکویه است)، بعدها تغییر می دهد و نام ناصرالدین را از آن حذف می کند.

در تمام دوران اقامت نزد اسماعیلیان که برخی می گویند بخشی از آن در حبس قلعه میمون دژ گذشته است (امری که مسلم نیست)، خواجه می کوشد خود را از چنگ آن ها برهاند. گویا نامه ای بدون موفقیت به علقمی وزیر خلیفه عباسی می نویسد و سرانجام با قانع کردن خورشاه به تسلیم شدن در مقابل هلاکو، خود را به طور قطع از چنگ اسماعیلیان می رهاند (برای آن که به دام مهیب تر ایلخانان مغول بیافتد) بنابراین، نقش خواجه در زوال دولت محتشمان اسماعیلی نقش اندکی نیست.

مقصد از ذکر این حواشی تاریخی آن بود که چرا برای یک متکلم شافعی مانند فخر رازی رد فیلسوفان و به ویژه ابن سینا مطرح است و چرا برای یک عالم شیعی مانند خواجه نصیر تجلیل فیلسوفان و به ویژه ابن سینا. خواجه در شرح اشارات خود وارد مباحثه شدیدی با فخر رازی می شود و به اصطلاح «امام المشککین» را به طور منطقی خرد می کند و پایه حکم را که با عقاید شیعی سازگاری داشت تحکیم می نماید. شالوده ای که او می ریزد، قرن ها پس از او می پاید. البته بعدها روحانیت شیعه، به ویژه پس از آن که به قدرت رسیدن و به اصطلاح «روی در تراجع نهاد»، خود با فلسفه درافتاد و روزگار صدرالدین شیرازی در دوران صفویه بهترین گواه این امر است. با این حال، تا دورانی پس از خواجه فلسفه ای که به نظر می رسید در زیر ضربات از غزالی گرفته تا فخر رازی تعطیل شده است، جان گرفت و به رونق مجدد رسید.

این نقش خواجه در احیای راسیونالیسم فلسفی و در مباحثه با فخر رازی نظیر نقشی است که این رشد در مباحثه با غزالی و کتاب تهافت الفلاسفه او بازی کرده است. هم این رشد هم خواجه توسی را باید از احیاگران راسیونالیسم فلسفی دانست با این تفاوت که این رشد گاه خود به ابن سینا تاخته است حال آن که خواجه به دفاع از ابن سینا برخاسته است. البته، در پشت سر هر دو نیز انگیزه های سیاسی و اجتماعی به خوبی دیده می شود.

برای مطالعه بخش های گذشته لینک های زیر را می توانید ببینید

1 – http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/544/tabari.ht

2 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/mars/545/tabari.ht

3 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/546/tabari.htm

4 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/547/tabari.htm

5 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/548/tabari.htm

6- http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/april/549/tabari.htm

7 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/550/tabari.htm

8 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/551/tabari.ht

9 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/552/tabari.htm

10 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/may/553/tabari.htm

11 - http://www.rahetudeh.com/rahetude/2016/jon/554/tabari.html