برخی بررسی ها...

احسان طبری (97 )

جنبش مترقی

اجتماعی- مذهبی

"بابیه" در ایران

ریشه های بابی گری

باب و آموزش وی در زمینه تهی پدید نیامده است. برای این کار تدارک طولانی فکری واجب وجود دارد. ریشه فکری بابی گری به طور عمده آموزش شیخیه (پیروان شیخ احمد احسابی و شاگردش کاظم رشتی) است و ریشه اجتماعی آن انحطاط فئودالیسم، ستم استبدادی و تجاوز و استعماری است که مواد منفجره فراوانی را در بطن جامعه ایران از دیرباز انبار کرده بود. هنگامی که باب دعوی خود را آشکار ساخت، در بسیاری از شهرهای ایران مانند اصفهان، تبریز، زنجان، یزد علیه حکام محل و اشراف فئودال و روحانیون همدست آن ها شورش های فقرای شهری روی می داد. در روزنامه وقایع و اتفاقیه از شورش های افواج نظامی در تبریز و نقاط دیگر صحبت شده است. جامعه در تب و تاب غریبی بود. در این شرایط، انتظار دائمی مهدی آخر زمان که از معتقدات مهم شیعه است، جامعه ستمدیده را از حیث روحی برای قبول دعوی مهدویت از جانب کسی که علیه ستمکار و ستم بر خیزد، مستعد می ساخت. تعلیمات شیخیه مساله ظهور صاحب الامر را نزدیک جلوه می داد و تصور آن که آخرالزمان رسیده است و امام ظاهر خواهد شد، افکار را تصرف کرده بود. شیخیه در مورد امام زمان معتقد بودند که وی با پیکر جسمانی خود زنده نیست، بل با جوهر روحانی به سر می برد و این روح می تواند کالبدهای مختلف را برای خویش برگزیند و به کمک این کالبدها زندگی خویش را ادامه دهد. این سخن تکرار نظریه حلول و تناسخ است که بسیاری از نهضت های اجتماعی ما در آغاز اسلام بدان مجهز بوده اند. شیخیه تعدد زوجات را نفی می کرده و به نوعی تساوی حقوق بین زن و مرد معتقد بوده اند. همچنین، بر آن بودند که ائمه اثنا عشریه مظاهر خداوند و متصف به صفات الهی هستند و امام دوازدهم که در سال 260 هجری وفات یافته باید با مومنین رابطه خود را محفوظ دارد و این کار نیز تنها از طریق «شیعه تکامل» یا «رکن رابع» ممکن است که دارای سمت بابیت و واسطگی بین امام زمان و مومنین است.

شیخیه به برکت دانش و پارسایی بنیان گذارش شیخ احمد احسابی که در زمان حیاتش شهرتی عظیم یافته بود، و در سایه درایت و زیرکی حاج سید کاظم رشتی شاگرد و جانشین نفوذی غریب یافتند. در رساله مجدیه در این زمینه آمده است:

«مذهب شیخیه که از مستحدثات تشیع است و این اوقات یکی مزمنی شده و به حسد دولت و ملت ایران حلول کرده و قوای ملت را مثل مزاج دولت علیل نموده است. پیشوایان ملت و پیشکاران دولت را مشغولیت خاطر از علاج این علت نیز قاصر کرده است. عن قریب ولیعهد دولت ایران را – تشریفات اندرونی و بیرونی، از منسوبان امی او که امت معتبری شده اند، یک شیخی مقتدر خواهد کرد و او را عصبیت این مذهب به عملی وا می دارد که از حوصله دولت و ملت خارج باشد – الحق از برای دولت بزرگی ننگ است ولیعهدی تعیین کند که مردود ملت باشد».

این اظهارات مجدالممالک نگارنده یک رساله طنزآمیز و انتقادی در باره اوضاع زمان خود، حاکی از گسترشی است که آموزش شیخیان (مانند آموزش مانی و مزدک و حروفیه و نقطویه در دوران خود) در محافل دولت و دربار یافته و حتی ولیعهد وقت را به خود جلب کرده بود. یک سال پس از مرگ حاج سید کاظم رشتی (1843 میلادی) بر سر جانشینی او بین سید محمدعلی باب و حاج محمد کریمخانه کرمانی اختلاف افتاد و هر یک از آن دو که شیخی بانفوذ بودند، خود را جانشین سید کاظم شمردند. آن موقع سید محمد علی شیرازی به قصد زیارت و تحصیل در کربلا اقامت داشت و پس از ابراز دعوی، عده ای از روحانیون ایرانی مقیم آن دیار مانند ملاحسین بشرویه ای و ملامحمد زنجانی و سید یحیی کشفی و غیره دعوی او را پذیرفتند. سید محمدعلی رقیب خود حاج محمد کریمخان را که او نیز مدعی جانشینی سید رشتی شد بعدها «دجال» خواند، زیرا خود او دیگر تا حد ادعای مهدویت پیشرفته بود.

هنگامی که سید محمدعلی دعوی آشکار ساخت و ادعای بابیت امام کرد، نوجوانی 24 ساله بود. هنگامی که مدعی مهدویت شد و سپس قدم فراتر نهاد و خود را قائم الزمان دانست و او را «نقطه اولی» و «مظهر الاهی» و «حضرت اعلی» و «نقطه بیان» خواندند، جوانی 27 ساله بود و هنگامی که در میدان تبریز تیرباران شد تنها سی سال از عمرش می گذشت. مسلما وی جوانی مستعد و جسور و مغرور بود که توانست نه تنها در آغاز شباب به دعاوی خطرناکی برخیزد، بلکه کسانی را به خویش سخت ارادتمند سازد و به پیروی از خویش وادارد.