برخی بررسی ها... 98

سید علی محمد باب

که بود و چه می گفت؟

احسان طبری

میرزا سید علی محمد باب پسر سید محمدرضا بزار شیرازی در اول محرم 1236 (19 اکتبر 1820) متولد و در 27 شعبان 1266 (ژوییه 1850) اعدام شد. نخست در بوشهر مانند پدر به سوداگری مشغول بود و سپس برای زیارت و شاید تحصیل علوم روحانی، چنان که در پیش یاد کردیم، به کربلا و نجف رفت و از پیروان شیخ احسایی و جانشینش سید کاظم رشتی شد. در واقع مرگ پیشوای شیخیه (سید کاظم رشتی)، چنان که گفتیم، دعوی جانشینی او را کرد و به شیراز آمد. دعوی بابیت آشکار ساخت و گفت که اینک که هزار سال از غیبت امام می گذرد وی واسطه بین او و مومنین است و بعدها خود را «قائم موعود» و «مهدی منتظر» و سرانجام «نقطه بیان» و «مظهر خدا» خواند و مدعی پیغمبری شد. حسین خان نظام الدوله حاکم فارس او را دروغگو شمرد و به چوب بست، ولی منوچهرخان گرجی معتمدالدوله (ایچ آقاسی) حاکم اصفهان که خود از شیخیه بود یا نسبت به آن ها تسامح داشت، او را به نزد خود برد و محترم شمرد. همین انتظار و پندار یافتن یاران و پیروانی در میان هیات حاکمه موجب آن شد که باب الواحی خطاب به بزرگان کشور می فرستاد و تصور می کرد که می تواند آن ها را به دین خود جلب کند و تکیه گاه خود سازد. به زغم خود دورانی نو در دین و سیاست پدید آورد و حکومت مقدس مذهبی را که ادیان وعده داده بودند، در روی زمین مستقر کند. حمایت معتمدالدوله دیری نپایید، پس از مرگ او باب را به دستور حاج میرزا آقاسی صدراعظم محمدشاه بازداشت و به قلعه ماکو و سپس به قلعه چهریق در نزدیک مرز ترکیه کنونی فرستادند. زندان باب به نوعی زیارتگاه بدل شد. بابیان از اکناف ایران و حتی هند و عثمانی به دیدار او می شتافتند. باب در ایام زندان کتاب مقدس خود "بیان" را نوشت.

آموزش باب یک آموزش دینی است و نکته تازه ای در آن نیست، جز آن که دعاوی تازه ای است، ولی در عین حال در آن گرایش های مترقی که باب آن را از گوشه و کنار شنیده و گرد آورده دیده می شود. باب کوشیده است تا مذهب خویش را با مقتضای روزگار و مذاق زمانه سازگار سازد و حتی از ضرورت بسط پست و تلگراف و یکسان کردن پول و ایجاد طرق و تاسیس مطابع سخن گفته است. برای توجیه رسالت خود باب مدعی شد که تاریخ را ادواری است و در هر دوره ای پیامبری می آید و قوانین و شرایع تازه ای می آورد و قوانین و شرایع کهن را منسوخ می سازد. آموختن فقه و فلسفه را منع کرد. آداب و نماز و قبله و دیگر مناسک دینی را دگرگون ساخت. عید نوروز را به عنوان عید مذهبی پذیرفت. پرستش خورشید را در روز نماز جمعه توصیه کرد. به گفته او پاسداران قوانین و شرایع کهن، یا به قول مجدالملک «پیشوایان دین و پیشکاران دولت»، منشاء همه ستم ها و بدین ترتیب، همه رنج ها هستند. باب می انگاشت که به زودی در پنج ولایت ایران که ارض اقدس است (آذربایجان، عراق عجم، خراسان، فارس، مازندران) بابیان به کمک تاب مقدس خود بیان بر کافران غلبه کنند و آن ها و خارجیان را از عرصه مقدس برانند. علت آن که باب به ویژه به قیام در این بخش ها پنچ گانه امید داشت گویا داشتن پیروان در خورد اعتمادی در این نواحی بود. باب آثار متعددی دارد مانند تفیر سوره یوسف که به قیوم الاسماء موسوم است و صحیفه بین الحرمین و کتاب الروح و خصائل سبعه و مولف الواحی است که به رجال و سلاطین نوشته و سپس کتاب مقدس آورده است که بیان نام دارد و آن را در زندان نگاشته است.

اگر بخواهیم عقاید باب را که وی در بیان آن را به عربی و گاه به فارسی توضیح داده است خلاصه کنیم، حاصل چنین است:

ذات خداوند که همه چیز را می داند و می شناسد از خیز ادراک ما خارج است و تنها «مشیت» است که منبع یا نقطه «ظهور» قرار می گیرد. مساله «ظهور» در نزد باب اهمیت فراوان دارد و کاملا نظریه فیضان را در نزد کلیه عارفان و اشراقیون ما به خاطر می آورد. ریشه این نظر را باید در نزد شیخ احسایی و از آن پیشتر در فلسفه صدرا جست و جو کرد. این ریشه از این هم کهن تر و پرسابقه تر می باشد.

چنان که در فوق نیز یادآور شدیم، باب به ادواری در تاریخ معتقد است؛ بدین معنا که ظهورات مشیت اولیه الهی طی تاریخ چند بار رخ داده و هر ظهور بعدی اشد و اشرف از ظهور قبلی است. موافق این ظهورات است که تاریخ را می تواند به دوران هایی تقسیم کرد، نطفه آدم طی این ظهورات رشد می یابد. به عقیده باب اکنون 12 هزار سال از دوران آدم می گذرد و چون هر هزار سال از این دوران برابر است با یکسال، از نمو و رشد ظهورات دوازده سال می گذرد و طی این دوازده سال دوران موسی و عیسی و محمد از پی هم درآمده و سرانجام، نوبت به خود باب رسیده است. محمد را باب «نقطه فرقان» و خود را «نقطه بیان» می داند. نقطه بیان به سید علی محمد باب که به علت بودن هفت حرف در نامش به خود «ذات حروف سبع» نام داده، رسیده است. چرا ظهور تازه ای لازم می آید؟ زیرا هر ظهوری در حکم کاشتن درختی است که وقتی به حد کمال رسید، به ناچار باید ظهور تازه ای رخ دهد. موافق محاسبه ای که از آن یاد کردیم، باب در 12 سالگی یعنی 12 هزار سال پس از آدم آمده است و باب پیش بینی می کند که «من یظهره الله» بعدی باید در 14 سالگی بیاید.

در هر ظهوری نطفه آدم به رشد و قوت تازه ای می رسد و من یظهره اللهی که می آید حقایق دین را کامل تر بیان می کند. همان طور که محمد با اعراب جاهلی سروکار داشت و بهشت و جهنم را با تشبیه به سرزمین عشرت و عذاب این جهان توصیف می کند، باب نیز براساس فلسفه ظهور از این کلمات تعبیر دیگری می کند. قیامت دوران هر پیغمبری است تا وقت «غروب اثمار شجره» آن ظهور یا کمال آن دین و هنگامی که دین را باید ظهور تازه و دین تازه ای دگرگون سازد. جنت، تصدیق و ایمان به نقطه ظهور است. نار یا جهنم عدم ایمان و انکار نسبت به نقطه ظهور است و برزخ فاصله بین دو ظهور.

باب خود را «خاتم ظهورات مشیت اولیه» نمی داند و، چنان که دیدیم، بر آن است که مدت ها پس از او ظهورات کامل تری رخ خواهد داد و از همین رو، باب بارها تاکید کرده است که اگر کسی دعوی «من یظهره الله» بودن کرد در صدد ایذاء او برنیایند حتی اگر هم در صدق و حقانیت او مردد باشند، زیرا شاید او دعوی درست می کند ولی مردمان از آن غافلند.

در بیان و آثار دیگر باب تاثیر عمیق تعالیم فیثاغورثی و اخوان الصفا و اسماعیلی در باره رمز اعداد و تعالیم حروفی و نقطوی که با نظریات عرفانی و اشراقی درآمیخته است، به عیان دیده می شود. مثلا برای محاسبه مدت زمانی ظهور خود با ظهور بعد کلمه «غیاث» یا «اغیث» یا «مستغاث» را با حساب جمل محاسبه می کند و عدد 1511 یا 2000 را به دست می آورد. یا از آن جا که کلمات «واحد» و «وجود» هر دو به حساب جمل با عدد 19 برابر است برای این عدد اهمیتی خاص قائل می گردد. ماه را به 19 روز و سال را به 19 ماه تقسیم می کند. 18 تن پیروان اولیه خود را «حروف حی» و خود را «ذات حروف سبع» می نامد. از نقطه ظهور و نقطه فرقان و نقطه بیان دم می زند. غالب بابیان اولیه از عمق نظریات باب بی خبر بودند. به این جهت پس از زندانی شدن باب، در اجتماع بدشت، طاهره قره العین (که یکی از مریدان و شاگردان حاج سید کاظم رشتی بود و در سفر کربلا به شیخیه پیوسته و از مبلغان فصیح و مامدار آنان شده بود) به سران بابیه گفت که باید حقیقت تعالیم باب را بر مریدان فاش کرد و آنان را در این پندار باقی نگذاشت که باب تنها واسط با امام زمان است، بلکه او را به عنوان آورنده دینی نو معرفی کرد.