برخی بررسی ها... (99)

چهره های تابناک

در جنبش "بابیه"

احسان طبری

بابیه در این دوران گویی تاکتیک اسماعیلیه را در دوران حسن صباح تکرار می کنند و به قلعه ها پناه می برند. ابتدا بابیه در قلعه شیخ طبرسی (واقع در کرانه غربی رود تالار در 20 کیلومتری شهر بابل امروز) یک اردوگاه واقعی جنگی پدید می آورند و در دوران این قلعه، به سبک اسماعیلیان، نظام مورد علاقه خویش را ایجاد می کنند. می گویند در آن جا نوع زندگی مشاع و اشتراکی از جهت مالکیت در میان بوده است. جمعیت زیادی از دهقانان و پیشه وران اطراف به سران قیام باب الباب و قوس می پیوندند.

در این ایام قدرت بابیه در ایران بالا گرفته بود. ایران شناس معاصر شوروی پرفسور ایوانف در کتاب خود بررسی تاریخ ایران، صفحه 163 می نویسد:

«در فوریه 1849 میرزا تقی خان به سفیر روس در تهران یعنی شاهزاده دلگوروکی گفت که به عقیده او تعداد بابیان در سراسر ایران اکنون به صدهزار رسیده است».

این گزارش پرنس دلگوروکی در آرشیو وزارت امور خارجه شوروی ثبت است و اگر امیرکبیر عدد را طرداللباب نگفته باشد، باید گفت سلک بابی در آن ایام به سلکی واقعا بانفوذ و مقتدر مبدل شده بود. شاید هم امیرکبیر همه مبدعان در دین اعم از شیخی و بابی را یکجا در نظر گرفته و با داشتن مقاصد دیپلماتیک معین مطلب را بزرگ تر از واقع جلوه داده است. با این حال، نباید فراموش کرد که دولت برای سرکوب قیام قلعه طبرسی بیش از ده هزار نفر و برای سرکوب قیام زنجان قریب سی هزار نفر و برای سرکوب قیام های یزد و تبریز قریب ده هزار نفر سرباز و چریک مجهز به توپ و تفنگ تجهیز کرد و این خود نموداری از دامنه وسیع قیام و شور و قدرت آن است. درباره این قیام ها باز هم سخن خواهیم گفت.

سیاست دولت در همه موارد تنها به اتکای به قدرت نظامی و چریک های خان ها و اشراف ارتجاعی و استفاده از«اعلان جهاد» روحانیون علیه کفار بابی نبود، بلکه به شکل وسیع از سیاست فریب (امضا کردن قرآن و وعده عفو و گذشت) نیز استفاده کرد. آخرین 250 نفر مبارزان شجاعی که در قلعه طبرسی از مقاومت طولانی و گرسنگی به جان آمده بودند، در اثر فریبکاری مهدی قلی میرزا عموی ناصرالدین شاه و سرکرده سپاه اعزامی از قلعه خارج شدند. طبیعی است که سرنوشتی خوش تر از مرگ در انتظارشان نبود.

پرنس دلگوروکی که ذکرش گذشت، در 12 فوریه 1850 طی گزارشی خطاب به وزیر متبوع خود «نسل رد» درباره دامنه جنبش بابیه چنین نوشت:

«تهران از این مبدعان خطرناک که مقررات و قوانین موجود را تبعیت نمی کنند و تقسیم اموال کسانی را که به دین شان نمی پیوندند، توصیه می کنند، اکنون مملو است».

در واقع، بابیان در همین سال توطئه ای برای کشتن امیرکبیر- که وی را در نبرد علیه خود جازم می دیدند – ترتیب دادند، ولی توطئه کشف شد. چهل تن توقیف شدند و 7 تن از آنان که از انکار بابی گری خود تن زده و از ابراز نفرت بدان احتراز کرده بودند، اعدام شدند.

هنگامی که باب در قلعه چهریق بود – چنان که خواهیم دید – در اثر مردن محمدشاه و مشکلات سال های سلطنت ناصرالدین شاه (فتنه سالار، طغیان نظامیان و غیره) بابیان امکان یافتند ناخرسندی خود را از محبوس و مقید بودن پیشوای خویش آشکار کنند و دست به قیام زنند. از آن جا که قیام ها بریده نمی شد، امیرکبیر صدراعظم وقت از شاه رخصت خواست که باب را که وی منشاء فتنه و فساد می دانست نابود کند. ناصرالدین شاه در ایام ولایتعهدی خود در تبریز باب را محاکمه کرده بود و اینک پیشنهاد امیرکبیر را درباره اعدامش بی اشکال و به آسانی پذیرفت. امیرکبیر به حشمت الدوله حاکم تبریز دستور اجرای حکم داد. وی به اتکای فتوای علمای تبریز باب را به تبریز آورد و در میدان شهر تیرباران کرد. (27 شعبان 1266) ولی «فتنه باب» با مرگ او فرانبرید و جنبش و مقاومت بابیان تا دو سال بعد نیز ادامه یافت.

جنبش و ادوار بابیه

جنبش انقلابی بابیه گام را از تعالیم رسمی باب فراتر گذاشت و اجتماع «بدشت» نمودار سیر این جنبش و افکار رهنمودن آن، به سوی رادیکالیسم بیشتری است. بدشت نقطه ای در شرق شاهرود می باشد. یک سال از زندانی بودن باب می گذشت، بابیان همه ایران در این نقطه گرد آمدند. پیروان سرشناس باب مانند ملاحسین بشرویه که نخستین کسی بود که به باب ایمان آورد و لذا «اول من آمن» یا «باب الباب» لقب گرفته بود وملا محمد علی بارفروشی معروف به قدوس که جزء 18 نفر اولیه ای است که به باب گرویده اند و بر حسب حساب جمل با آن ها نام حروف «حروف حی» داده شده است و محمد علی زنجانی معروف به حجت و دیگران، در این جلسه شرکت داشتند. در این اجتماع قره العین زرین تاج دختر ملاصالح برغانی متخلص به «طاهره»، که یکی از چهره های شگفت جنبش بابیه و شاعره و ادیبه و سخنور بود و در تاریخ کهن ما از نوادر زنان است، با استفاده از تعالیم مترقی باب در مورد زنان و به قصد افشای نیات واقعی باب مکشوف و بی پرده در مقابل مردان ظاهر شد و چون این امر مایه برآشفتگی بابیان شد، باب الباب آن را به نحوی چاره کرد. یکی از محققان جنبش بابیه پرفسور ایوانف می نویسد که ملامحمد علی بارفروش (قدوس) در این اجتماع بابیان را به اتکای آن که شرایع کهن منسوخ است به سرکشی از اجرای مقررات و قواعد متداول و معتاد شرعی و عرفی دعوت کرد و آن ها را به ندادن مالیات و سیورسات تشویق نمود. صحبت از لغو مالکیت و اشتراک اموال و مساوات فقیر و غنی به میان آمد. این صحبت به میان آمد که از بیت المال مشترک هر کس باید سهم خویش را بردارد. این ها مطالبی تازه بود که در تعالیم محافظه کارانه سید باب به این شکل منعکس نبود و نمودار جان سختی ای است که افکار اشتراک دهقانی مزدکیان در سراسر تاریخ ایران از خود نشان داده است و در جنبش حروفیه و نقطویه نیز جلوه هایی داشته است. دولت متوجه اجتماع بدشت شد و آن را به زور متفرق ساخت.

چنان که در پیش نیز مذکور داشتیم، مرگ محمدشاه و فتنه سالار به بابیان امکان داد دست به عمل زنند و از این لحظه دوران مسالمت آمیز جنبش بابیه خاتمه می یابد و دوران مبارزات مسلحانه و قهرآمیز شروع می شود.

در همین سال ملامحمد علی زنجانی معروف به حجت وظیفه خود را برای قیام در زنجان عملی می کند. بابیان می گویند ملامحمد علی در آن شهر پانزده هزار پیرو داشت و نه تنها بابیان، بلکه مردم دیگر نیز او را محترم می داشتند. بابیان به تدارک قیام مسلح پرداختند. باروت و ساچمه فراوانی گرد آوردند. اشتباه حاکم شهر و توقیف برخی از بابی ها بهانه قیام شد. بابیان زندان شرا را تصرف کردند و بندیان خود را از حبس رها ساختند و زندان را ویران کردند. بخش غربی شهر به تصرف بابیان درآمد. در میان قیام کنندگان کاسبکارانی مانند حاج عبدالله خرده فروش و پیشه ورانی مانند کاظم آهنگر و حاج عبدالله نانوا برجستگی یافتند. حاج عبدالله نانوا حاکم محل و حاج عبدالله خرده فروش نایب مردم و حاج احمد زنجانی نایب شخص حجت و شخصی به نام عبدالباقی رئیس احتساب شدند. بدین سان یک دوران انقلابی به وجود آمد. قیام زنجان را دولت، با اعزام قریب سی هزار سپاهی درهم کوفت، البته پس از آن که حجت در جنگ کشته شده بود. دولتیان پیروزمند حجت را نبش قبر کردند و مرده او را رسن برپای در شهر کشیدند و سپس در ویرانه انداختند تا طعمه کلاغان و کرکسان شود.

آخرین قیام های بابی به وسیله سید یحیی دارابی در یزد و تبریز انجام گرفت. حتی پس از آن که دولت موفق شد با فریب دارابی را به چنگ آورد، بابیان دست از قیام و مقاومت نکشیدند و مرد و زن و کودک با دلاوری حیرت انگیزی در کوه و دره در قبال قوای دولت و عساکر چریکی ایستادگی نشان دادند. سرانجام، قیام تبریز نیز با قساوت تمام سرکوب شد. مردان و زنان و کودکان بسیاری را در آتش سوزاندند. برخی را به توپ بستند. عده ای را به غلامی فروختند. جمعی را با زنجیر اسارت به شیراز فرستادند و در آن جا با شکنجه های مهلک کشتند. قیام تبریز آخرین تظاهر توده ای وسیع بابی هاست.

پس از قیام تبریز بابیان قدرت اولیه را از دست دادند و به گروهی کوچک و سخت مخفی بدل شدند. بنابراین، تاکتیک مبارزه را دگرگون ساختند و از قیام مسلح به ترور پرداختند. با این حال، بابیان در ترور به اندازه اسماعیلیه یا حروفیه موفق نبوده اند. توطئه تروریستی آن ها علیه امیرکبیر، چنان که دیدیم، بی نتیجه شد. توطئه دوم آن ها دو سال پس از اعدام باب، در نیاوران، علیه ناصرالدین شاه بود که بی ثمر ماند (28 شوال 1268). سه تن بابی در این توطئه با شجاعت عجیبی با طپانچه و دشنه به شاه حمله بردند و او را زخمدار کردند ولی نتوانستند بکشند. شرکت کنندگان در توطته شناخته شدند. دولت آن ها را توقیف کرد و باتوصیه موذیانه صدراعظم وقت میان سران و اشراف و موسسات تقسیم نمودند و جدا جدا با شکنجه های مخوف نابود شدند. در این میان بابیانی بودند که شمع آجین شده در کوچه ها و بازارها می رفتند و با خواندن اشعار پرسوز و حماسی روحیه نیرومند خود را نشان می دادند (ذیعقده 1268).

از این تاریخ بابی گری به صورت دیگر درمی آید. برخی از بابیان به سنت موجود وفادار مانده و با پیروی از خلیفه باب موسوم به میرزا یحیی صبح ازل، ازلیه یا بیانیه نام می گیرند، تعداد این ها اکنون اندک است. برخی دیگر به دنبال میرزا حسنعکی بهاالله می افتند که دعوی کرد باب مبشر ظهور او بوده و او همان «من یظهره الله» (کسی که خدا آشکارش خواهد ساخت) موعود باب است. این گروه که بهاییه نام گرفته اند به یک سلک مذهبی که سرانشان با محافل امپریالیستی ارتباط نزدیک دارند، مبدل شده اند و از مختصات مثبت بابیان نخستین در راه و روش آن ها کمترین اثری نمانده است، هر چند طبیعی است که تاریخ بابیه را به مثابه سرفصل تاریخ تکامل مذهب خویش ذکر می کنند.

جنبش انقلابی بابیه که در آن تمایلات طبقاتی بورژوازی در حال رشد و خواست های دموکراتیک پیشه وران و دهقانان منعکس بود، از لحاظ شعارها و شیوه های عمل خود یک فصل روشن در تاریخ قیام های دلاورانه مردم ایران علیه شاهان و اشراف فئودال است و بابیانی مانند باب الباب، قدوس، حجت و دارابی و به ویژه طاهره از سیماهای شگرف و تابناک جنبش های انقلابی ایران هستند.